Jodendom in Nederland

In 1843 verscheen het eerste Nederlandstalige Joodse tijdschrift: De Nederlandsche Israëliet. Het blad verdween al snel weer. Het eerste langlopende Joodse tijdschrift was het Nederlandsch Israëlitisch Nieuws- en Advertentieblad dat vijf jaar later uitkwam. Niet iedereen was enthousiast: “Er worden nog velen gevonden, die van het beginsel uitgaan, dat de Israëlieten nog niet geëmancipeerd zijn, dat zij volstrekt niet dezelfde staatkundige regten van andere gezindheden mogen eischen.” De redactie verzekerde kritische lezers dat “onder de Israëlieten” niemand was "die Nederland niet van harte lief heeft, als de bakermat van godsdienstige vrijheid”, maar dat juist die godsdienstvrijheid maakte dat er ook plaats moest zijn voor hun blad. Al snel veranderde de naam van het tijdschrift in Israëlitisch Weekblad en vanaf 1855 in Weekblad voor Israëlieten. Het blad, dat tot en met 1884 bleef bestaan, voer een liberale koers en plaatste nieuws en advertenties uit de Joodse gemeenschap. 

Het Nieuw Israelietisch Weekblad (NIW) werd in 1865 voor het eerst uitgegeven. Uit de naam blijkt al dat men zich wilde afzetten tegen het Israelietisch Weekblad. Niet voor niets stond er tot 1940 op de voorpagina van het NIW: "Om U met de echte leer der waarheid bekend te maken". De koers was duidelijk: orthodox, Oranjegezind en kritisch op het liberale Jodendom en het zionisme. Het tijdschrift groeide uit tot de voornaamste spreekbuis van orthodox Joods Amsterdam. Het blad werd zoveel gelezen dat ook liberale Joden er moeilijk omheen konden. Er kwam zelfs een NIW reisbureau! In 1940 werd het tijdschrift door de bezetter verboden, maar twaalf dagen na de bevrijding verscheen het al opnieuw. Sinds de oorlog is het NIW - dat nog steeds bestaat - uitgesproken zionistisch. Het blad richt zich tegenwoordig op de gehele Joodse gemeenschap in ons land. In 1954 kwam het NIW ook met een maandblad voor de jeugd - NIW hanoar - dat eveneens in Delpher te vinden is.

In 1870 kwam het Weekblad voor Israëlietische Huisgezinnen op de markt. Het blad werd in opdracht van de Vereeniging van Joodsche Wetenschappen uitgegeven door de gebroeders Haagens uit Rotterdam. "Onze beginselen? [..] Wij noemden ons en blijven ons konservatief noemen.” Het tijdschrift was eigenlijk de Rotterdamse tegenhanger van het bekendere, eveneens orthodoxe NIW uit Amsterdam. Die verwantschap bleek ook uit het feit dat de broers Haagens in het NIW verslag deden van wat er in Joods Rotterdam speelde. “De smaak, de begeerten, de neigingen van allen te bevredigen, zal wel een utopie zijn; wij hoopen echter velen te voldoen”, schreef de redactie in 1870. Dat lukte: het Weekblad voor Israëlietische Huisgezinnen was lange tijd een van de meest gelezen Joodse tijdschriften, samen met het NIW en het Israëlietisch Weekblad. Het blad was vooral populair in orthodoxe kringen buiten Amsterdam en bleef tot 10 mei 1940 - de dag van de Duitse inval - bestaan.  

Weer wat later, in 1886, werd het Centraal Blad voor Israelieten in Nederland toegevoegd aan de lijst met Joodse titels. In de 55 jaar daarna verscheen het tijdschrift wekelijks. Het Centraal Blad wilde niet alleen een centrale plaats innemen in het leven van haar lezers, maar ook het midden bewaren in “vraagstukken die in Groot-Jodendom tot uiting" kwamen. Er was ruimte voor alle stemmen in het debat - “Wij kunnen wijzen op de medewerking van de bloem der Jodenheid in verschillende richtingen” - zolang men wegbleef van “te ver gedreven conservatisme”. Dat was niet altijd gemakkelijk, schreef de redactie in het Gedenkboek dat bij het 40-jarig bestaan verscheen: “Hoe licht komt men niet met vastgeroeste zienswijzen, die met den eigenlijken godsdienst niets te maken hebben, in botsing. […] En onaangenaamheden, moreel en materieel, zijn er niet zelden het gevolg van.” Desondanks bleef het Centraal Blad tot 9 mei 1940 bestaan. 

Waar kon je terecht als je niet (meer) kon werken? Begin 20ste eeuw was er te weinig opvang voor Joodse ouderen en gehandicapten. De sociaal bewogen rabbijn Meijer de Hond (1882-1943) besloot in actie te komen. Zijn brochure Een Joodsch hart klopt aan uw deur leidde in 1911 tot de oprichting van De Joodsche Invalide, een verpleeginstelling voor Joodse bejaarden en gehandicapten. En aan de deur kloppen deed men! De organisatie werd een begrip in heel Nederland door legendarische inzamelingsacties met hoge opbrengsten; van loterijen, kalenders en advertenties tot radiopraatjes. En dat in een tijd van toenemende oorlogsdreiging en antisemitisme. De instelling, met een eigen verpleeghuis in Amsterdam, was niet alleen haar tijd vooruit wat marketingcampagnes betreft; ook de verpleegideeën waren modern. Bewoners werden gestimuleerd om binnen hun mogelijkheden actief te blijven. Op 1 maart 1943 werden de bewoners en het personeel door de bezetter op transport gesteld: de meesten werden in Sobibor vermoord. Lees in Delpher het Officieel orgaan van deze invloedrijke organisatie.

De Berg-Stichting was een Joods kindertehuis in Laren dat van 1911 tot 1965 bestond. De instelling was vernoemd naar de stichter, de Joodse ondernemer Albert (Sally) Berg. Er heerste de eerste jaren een streng beleid, maar daar bracht de niet-Joodse directeur Jan Reitsema in 1929 verandering in. Er ontstond een huiselijke sfeer met ruimte voor individuele begeleiding en uitstapjes. “Gewapend met schopjes, rugzakken en cakes, gingen de kleintjes per extra tram naar Valkenveen. Ook de badpakjes ontbraken niet”, aldus een reisverslag uit 1931 in de De Judeër, het “periodiek orgaan” van de bewoners. De Tweede Wereldoorlog maakte een einde aan de fijne tijden in het tehuis, al deed directeur Reitsema er alles aan om “zijn” kinderen en personeel te beschermen. Mede daardoor overleefden zeker 70 kinderen en stafleden de oorlog. Na de bevrijding begon Reitsema samen met zijn personeel met de opvang van Joodse oorlogswezen. In Delpher lees je twee uitgaven van de stichting: De Judeeër en Luctor et emergo' ('ik worstel en kom boven'), dat vanaf 1945 verscheen.

Rabbijn Meijer de Hond was ook nauw betrokken bij de vereniging Betsalel ('in Gods schaduw'). De Hond en zijn medestanders maakten zich zorgen om de grote invloed van de ANDB op Joodse werklieden. Want al was de ANDB officieel neutraal, het bestuur van de bond bestond uit overtuigde sociaaldemocraten en deze zouden, zo vreesde men, niet rusten voordat iedereen “bekeerd” was. Betsalel wilde hiertegen “een dam opwerpen”. Al snel kreeg de vereniging een breder karakter. Net als veel andere Joodse organisaties, begon Betsalel een aparte afdeling voor de jeugd: Jong-Betsalel. Tussen 1928 en 1935 gaf men De Joodsche Jeugdkrant uit “voor het opkomend joodsche geslacht in de Nederlandsche joodsche gezinnen in binnen- en buitenland”. Het blad was gevuld met vervolgverhalen (vaak geschreven door Clara Asscher-Pinkhof), raadsels en gedichten. Er was veel aandacht voor de Joodse godsdienst, cultuur en geschiedenis. Ook over Nederland en het koningshuis werd zeer positief geschreven. De Joodsche Jeugdkrant verscheen voor het laatst in maart 1935.

Ha’ischa ('de vrouw’) was het "orgaan van den Joodschen Vrouwenraad in Nederland" De Vrouwenraad ontstond in 1929 door een fusie van verschillende lokale vrouwengroepen. Het uitgangspunt van de raad - en daarmee van haar maandblad - was het stimuleren van solidariteit tussen Joodse vrouwen, ongeacht hun opvattingen. In de jaren dertig had de Joodschen Vrouwenraad zo’n 2000 leden uit verschillende religieuze en politieke kringen. Toch klonk er geregeld kritiek uit orthodoxe hoek, omdat meerdere kopstukken van de beweging hun zionistische overtuigingen duidelijk uitdroegen. In het begin richtte de Vrouwenraad zich vooral op cursussen en lezingen om de kennis van het Joodse geloof te vergroten. Vanaf 1933 maakte ze zich sterk voor de hulp aan Joodse vluchtelingen uit Duitsland. Ook de artikelen in Ha’ischa gingen steeds vaker over het toenemende antisemitisme in Duitsland en de ontwikkelingen in het Britse Mandaatgebied Palestina. De Vrouwenraad werd in 1940 op last van de bezetter opgeheven. In Delpher lees je zowel Ha’ischa als de bladen van de verschillende lokale afdelingen.

Driekwart van de Nederlandse Joden werd vermoord tijdens de Tweede Wereldoorlog. Onder de overlevenden nam de belangstelling voor het zionisme sterk toe. Zeker na de oprichting van de staat Israël, in 1948. De meeste Nederlandse Joden volgden de ontwikkelingen in dit ‘beloofde land’ op de voet en velen trokken zelf naar Israël. Vooroorlogse, zionistische organisaties werden heropgericht en er ontstonden verschillende nieuwe verenigingen. Ieder legden ze zo hun eigen accent. Vaak hadden ze ook een eigen blad waarin ze hun visie op het zionisme en de opbouw van Israël uit de doeken deden. In 1949 werd de Nederlandse tak van de Women’s International Zionist Organization (WIZO) opgericht. Deze internationale vrijwilligersorganisatie wilde het Joodse bewustzijn onder Jodinnen bevorderen en bijdragen aan het welzijn van kinderen, vrouwen en ouderen in Israël. Leden moesten zich “mede verantwoordelijk voelen voor de opbouw van Israël en in dit besef haar beste krachten daartoe bijdragen”. De vorderingen werden gedeeld in het tijdschrift WIZO in Nederland. De WIZO bestaat nog steeds en is nu de grootste zionistische vrouwenbeweging ter wereld. 

De Joodse gemeenschap kende veel jeugdverenigingen. Een van de bekendste was de Joodse Jeugdfederatie (JJF), in 1919 opgericht door jurist en auteur Abel Herzberg en classicus David Cohen (die laatste zou een van de voorzitters van de Joodsche Raad worden). De beweging wilde Joodse jongeren enthousiast maken voor het zionisme en organiseerde landdagen vol toespraken, muziek en dans. Ook kon je via de JJF Hebreeuws leren of je kennis over Joodse geschiedenis vergroten. In 1941 dwong de bezetter de JJF om te stoppen. Sommige afdelingen gingen in het geheim verder, maar toen de Joodse gemeenschap kleiner werd kwam ook daar een einde aan. Tijdelijk dan, want in oktober 1945 keerde de JJF terug met vijftien over het hele land verspreide afdelingen en zo’n vijfhonderd leden. De beweging groeide snel. Vooral de Amsterdamse afdeling met de veelzeggende naam Sjear Jasjoev (‘wat overblijft keert terug’) was zeer actief. Nadat de JJF zich aansloot bij de socialistisch-zionistische Haboniem-Dror beweging, waren de orthodoxe afdelingen niet blij. Zij gingen op in het religieus-zionistische Bne Akiwa. Beide bewegingen bestaan nog steeds en zijn onderdeel van grote, internationale koepels. In Delpher vind je naoorlogse tijdschriften van zowel de JJF als Haboniem en Bne Akiwa.

Ondertussen werden jonge Joodse mannen die de Tweede Wereldoorlog hadden overleefd zonder pardon in dienst opgeroepen en naar Nederlands-Indië gestuurd. Ze werden daar ingezet in de militaire operaties van het Nederlandse leger die erop gericht waren om Indonesische onafhankelijkheid te voorkomen. De religieuze en sociale belangen van Joodse militairen in Nederlands-Indië werden van januari 1947 tot midden 1950 behartigd door het Bureau Belangen Joodse Militairen. Met name rond de Joodse feestdagen werd geprobeerd om gemeenschappelijke activiteiten te organiseren. Alle Joodse militairen kregen het Contactblad van het Bureau toegestuurd. In het tijdschrift stond opvallend weinig over wat de soldaten meemaakten. Er werd vooral veel geschreven over de ontwikkelingen in Palestina en (na mei 1948) Israël en de toon was zeer zionistisch. Op 26 juli 1950 vertrokken de laatste Nederlandse soldaten uit de vroegere kolonie. Daarmee kwam een einde aan de korte, maar intensieve periode van Joodse geestelijke verzorging in het Nederlandse leger in Indonesië en dus ook aan het bestaan van het Contactblad.

In 1954 verscheen de eerste aflevering van Levend Joods Geloof, een uitgave van het Verbond van Liberale Religieuze Joden in Nederland. De redactie vond dat er te weinig geschreven werd over de betekenis van het Joodse geloof voor de moderne mens. “Dat de bewust traditioneel levende Jood in zijn geloofsleven bevrediging vindt, aanvaarden wij gaarne. Wij aanvaarden niet de bewering als zou er daarnaast geen andere mogelijkheid tot een levend Jodendom bestaan. Met allen die onze mening delen en met allen die haar willen kennen […] willen wij door middel van dit blad contact leggen.” Begrijpelijk, want hoewel het Verbond van Liberaal-Godsdienstige Joden al in 1931 werd opgericht, was er na de Tweede Wereldoorlog weinig meer van de gemeente over. En dan was de kleine Joodse gemeenschap in Nederland ook nog eens "geconcentreerd in enkele steden en verder verspreid in eenzame stippen die ver uiteen liggen in dit land." Onder Jacob Soetendorp, die van 1954 tot 1972 rabbijn was van de Liberaal Joodse Gemeente Amsterdam, kwam de gemeente weer tot bloei. In Levend Joods Geloof kun je die ontwikkeling (tot en met 1962) op de voet volgen.