De Watersnoodramp van 1953

Op zondag 1 februari verschijnen er geen kranten. En dus zijn de krantenredacties verlaten als in de nacht van zaterdag op zondag de eerste berichten over dijkdoorbraken binnenkomen. Alleen bij de Radionieuwsdienst van het ANP wordt gewerkt. Om 8.00 uur 's ochtends vertelt de nieuwslezer over "een noodtoestand" die is ontstaan door "abnormaal hoge waterstanden". De omvang van de ramp is op dat moment nog lang niet bekend. Het rampgebied is vrijwel onbereikbaar; wegen en spoorwegen staan onder water, telefoonverbindingen zijn verbroken. Hoewel het ANP meldt dat "het hoogtepunt van de zeer zware storm" ons land gepasseerd is, moet het ergste in werkelijkheid nog komen.

De kranten staan op 2 februari vol met berichten over de stormvloed. "Hoewel de toestand nog zeer onoverzichtelijk is en van overal de berichten over dijkdoorbraken blijven binnenstromen - later soms weer tegengesproken", probeert Het Algemeen Dagblad orde in de chaos te scheppen. De krant geeft een opsomming van de laatste berichtgeving en voegt ter verduidelijking een kaartje toe. De Koninklijke Nederlandsche Automobiel Club (KNAC) doet ondertussen een beroep op automobilisten "om zich waar dit van nut kan zijn ter beschikking te stellen van de hulporganisaties."

Langzaam wordt duidelijk hoe ernstig de situatie is. In de middag van 1 februari bereikt een tweede vloed het rampgebied. Deze eist nog meer slachtoffers dan de eerste. Een "verkeersredacteur" van Het Parool maakt op 2 februari een vlucht boven de getroffen gebieden en meldt dat Goeree-Overflakkee en Schouwen-Duiveland zijn verdwenen. "Wie boven deze eilanden vliegt ziet werkelijk alleen nog maar water en hier en daar een dak van een huis.” Vanuit de lucht ziet het er vredig uit, maar “hier hebben zich drama's afgespeeld, hier hebben mensen die ten onder gingen elkaar voor het laatst in de ogen gekeken.”

De "droeve lijst" op de voorpagina van De Waarheid van 2 februari laat zien dat het dodental snel oploopt. Al is op dat moment nog “van talloze landgenoten onbekend of zij in veiligheid zijn dan wel eveneens door het water zijn verzwolgen.” De communistische krant, altijd kritisch op het overheidsbeleid, wijst ook op de slecht georganiseerde hulpverlening. Die komt inderdaad moeizaam op gang. Het overzicht ontbreekt, bovendien heeft Nederland maar één helikopter. Burgers proberen elkaar zo goed en zo kwaad als het gaat te helpen.

Het gevecht tegen het water houdt heel Nederland in zijn greep. Het Nationaal Rampenfonds zamelt onder leiding van prins Bernhard geld en goederen in. Het fonds laat in een oproep weten dat vanwege de omvang van de ramp “directe hulp van iedere Nederlander" onvermijdelijk is. Er wordt uiteindelijk 137,8 miljoen gulden opgehaald, een gigantisch bedrag voor die tijd. Dichter Gabriel Smit roept zijn landgenoten ondertussen op om sterk te blijven: “Nederland, treed aan! Strijd voort de stoere strijd om uw bestaan!“

Vissers zijn de redders in nood voor veel mensen die in de afgelegen delen van het rampgebied nog steeds op hulp wachten. Vooral het heldhaftige optreden van Hubrecht Koster uit Yerseke trekt de aandacht. Hij bereikt in de ochtend van 2 februari met zijn schip als eerste het ondergelopen Schouwen-Duiveland. "Toen liet deze Zeeuwse visser zien wat hij waard is", aldus De Waarheid. Ondanks de sterke stromingen vaart Koster met gevaar voor eigen leven door het gat in de dijk naar Ouwerkerk. Samen met anderen weet hij honderden mensen in veiligheid te brengen.

Koningin Juliana en prinses Wilhelmina vertrekken allebei direct naar de getroffen gebieden. Ze bezoeken los van elkaar verschillende plaatsen. De koningin ziet tijdens een vlucht met eigen ogen hoe uitgestrekt het rampgebied is. “In Halsteren onderhield koningin Juliana zich met vele vluchtelingen. De belangstelling van de koningin werd overal met zichtbare voldoening in ontvangst genomen.“ Ook het bezoek van Wilhelmina aan Zierikzee maakt veel los: “Mannen en vrouwen schreiden als kinderen en drukten woordeloos de handen van de prinses”.

Het buitenland leeft ook mee. “De stroom van goede gaven die ons land reeds sinds enige dagen binnenstroomt groeit nog altijd aan. Uit alle mogelijke hoeken van de wereld bereiken ons land giften. In geld of natura, aanbiedingen om kinderen gedurende enige tijd gastvrijheid te verlenen en toezeggingen van materiële hulp", schrijft De Tijd. Ook sturen verschillende landen militairen en materieel, zoals helikopters en amfibievoertuigen die ingezet worden bij de voortdurende zoektocht naar overlevenden.

De solidariteit is groot. Er worden talloze reddings- en inzamelingsacties opgezet. Velen spannen zich dag en nacht in om de slachtoffers bij te staan. Maar niet iedereen heeft even goede bedoelingen. Plunderaars slaan hun slag. Anderen komen uit pure nieuwsgierigheid een kijkje nemen in de getroffen gebieden. Ze lopen hulpverleners voor de voeten en blokkeren de doorgang voor automobilisten die wél betrokken zijn bij de hulpverlening. In verschillende kranten verschijnen oproepen om hiermee te stoppen. In de woorden van dagblad Trouw: “Kijkers zijn alleen maar lastig.”

Ondertussen wachten velen nog steeds op redding. Vissers blijven zoeken naar overlevenden. Het Parool vaart mee: “Van een zolder halen we wanhopige, ijskoude, uitgeputte mensen. En de eerste vraag: "Waar is Jan, waar is Rie, waar is mijn zoon, mijn zwager, mijn kind? Verdwenen? Dan willen wij ook niet weg." Blijven kan niet, het is te gevaarlijk. De vluchtelingen worden naar Zierikzee gebracht. Premier Drees spreekt het volk via de radio toe, terwijl prinses Wilhelmina evacués in Zierikzee een hart onder de riem steekt: “U hebt één troost: het leven”.

Ook in Indonesië volgt men de situatie op de voet. Langzaam wordt de omvang van de ramp duidelijker. Op 7 februari staat de teller op 1.355 doden, het zullen er uiteindelijk 1.836 worden. Terwijl de vluchtelingen ingeënt worden tegen besmettelijke ziekten, werken “duizenden vermoeide handen” aan het herstel van onder andere dijken, wegen, telefoon- en telegraaflijnen. Het nieuwsblad voor Sumatra meldt dat dit alles “met grote energie aangepakt” wordt. Men kijkt met vertrouwen vooruit: “Rijkswaterstaat neemt de schade op en kan het aan”.

Het Vaderland komt met een speciale editie over "de eeuwige strijd met de erfvijand”. De vele foto’s en kaarten illustreren het verloop en de omvang van de ramp. De fraaie volzinnen doen de rest: “Waar eens vredige boerderijen, dikwijls bijna vertrouwelijk tegen de dijken geleund, in een grillig silhouet tegen de hemel afstaken, en waar het vruchtbare land een belofte in zich hield voor de komende lente, verhieven grauwe golven hun witte schuimkoppen.” Vanwege buitenlandse belangstelling, verschijnt de uitgave ook in het Frans, Engels, Italiaans, Deens en Noors.

Na de eerste schok, komt ook de schuldvraag om de hoek kijken. Hoewel de commissaris van de koningin in Zeeland verklaart dat "van falen in de verzorging van de zeeweringen nergens sprake is geweest”, zijn velen het met hem oneens. Ingenieurs van de Watersnoodcommissie - belast met het onderzoek naar de ramp - stellen dat bekend was dat de dijken verzwakt waren. Er werd vaak niets aan gedaan, omdat “men het gevaar van zulk een zwakke dijk onderschatte en men de nodig geachte verbeteringswerken niet kon betalen.” De overheid was gericht op de wederopbouw van Nederland na de Tweede Wereldoorlog, die ook veel geld kostte. Bovendien was het beheer van de dijken te versnipperd om daadkrachtig op te treden.

Hoe kan een dergelijke ramp in de toekomst voorkomen worden? De Deltacommissie buigt zich vanaf 21 februari 1953 over die ingewikkelde vraag. Om te beginnen staat de commissie voor een belangrijke keuze: óf het verhogen en versterken van ruim duizend kilometer aan dijken, óf het afsluiten van enkele zeegaten, waardoor de door stormvloeden bedreigde kustlijn wordt verkort. “Beide alternatieven brengen hoge kosten met zich mee, die niet ver uit elkaar lopen. De beslissende vraag is in hoeverre deze oplossingen technisch mogelijk zijn", laat mr. Algera, minister van Verkeer en Waterstaat, een jaar na de ramp weten. Wat dan al wel duidelijk is: "Een grootse taak wacht onze volksaard en deskundigheid".

De eerste Deltawet wordt op 5 november 1957 goedgekeurd door de Tweede Kamer en op 7 mei 1958 door de Eerste Kamer, waarna koningin Juliana de wet op 8 mei ondertekent. Het project is, zeker voor die tijd, gedurfd en vernieuwend. De kustlijn wordt verkort, door een aantal zeearmen - uitlopers van de zee in het land, zoals de Oosterschelde - af te sluiten met vaste dammen en beweegbare stormvloedkeringen. Door de afdammingen wordt de kustlijn aanzienlijk verkort: in plaats van een 700 km lange grillige kustlijn, ontstaat er een min of meer rechte kustlijn van maar 80 km. Hierdoor zijn er veel minder waterkeringen nodig die overstroming vanuit zee moeten voorkomen. "Moge het werk slagen tot heil van ons volk!", aldus minister Algera.

Omdat niet alle onderdelen van de Deltawerken tegelijkertijd gebouwd kunnen worden, werkt Rijkswaterstaat van klein naar groot en van eenvoudig naar ingewikkeld. Opgedane kennis kan zo direct toegepast worden bij de bouw van de complexere onderdelen. Het voornemen om de Oosterschelde af te sluiten, stuit op verzet van onder andere vissers en milieuorganisaties. De plannen worden iets bijgesteld: de instroom van zout water en de getijden in de Oosterschelde blijven behouden, maar worden wel aan banden gelegd. Bij de ingebruikneming van de Pijlerdam in oktober 1986, wordt de afronding van de Deltawerken groots gevierd. “We kunnen nu met vertrouwen, maar niet zonder waakzaamheid, leven in dit gebied”, verklaart koningin Beatrix.

NRC Handelsblad blikt 25 jaar na de ramp terug door fragmenten uit het dagboek van “een Leids student” te publiceren. De student en zijn vrienden horen in februari 1953 op de radio over de overstromingen. Ze besluiten een kijkje in Katwijk te gaan nemen, “wandelstok en heupfles cognac mee”. De jongens schrikken van wat ze daar aantreffen. Weer thuis horen ze dat “studenten zich op hun sociëteiten moeten melden om hulp te verlenen". In de dagen daarna verslepen ze zandzakken, doorzoeken ze huizen naar lijken en kostbaarheden (“We dronken een paar glazen port voor de schrik”) en helpen ze met het verplaatsen van kadavers van varkens, schapen en runderen. Na twee weken keren ze huiswaarts. "Iedereen moet met z'n herinneringen alleen gewoon weer verder.”

"Toen het water met eb niet wegliep, hadden de polderbesturen natuurlijk moeten reageren”, zegt Kees Slager, auteur van ‘De ramp’, in 1993 in het AD. “Maar de dijkgraven snurkten, en de meeste polders beschikten niet eens over een dijkleger. (...) Men was eenvoudig vergeten dat de dijken niet alleen het boerenland tegen overstroming moesten beschermen, maar ook de burgerbevolking.” Slager vindt dat Nederland zich liét verrassen. Maar Kees Moerland, die de ramp op Stavenisse meemaakte en er veertig jaar later nog steeds moeilijk over praat, is milder: “Ach, iedereen op Stavenisse is overvallen. In het weekeinde werd niet gewerkt, ook niet op het gemeentehuis. (…) Ik heb het zelf ook niet aan zien komen."

In 1993 besteden de kranten veel aandacht aan de psychische gevolgen van de Watersnoodramp. Er is in de loop van de tijd meer kennis over traumaverwerking gekomen. Kees Moerland is niet de enige die het lastig vindt om te praten over 'toen'. Uit onderzoek blijkt dat veel overlevenden zwijgen over wat ze tijdens de ramp meegemaakt hebben of over wat het verlies van familie en vrienden met hen doet. Schouders eronder en doorgaan. Werk en gezin zorgen voor afleiding. Maar met het klimmen van de jaren worden de problemen groter, zegt arts ouderenzorg Leni Torenstra in januari 1993 in het AD. Zeker als mensen met pensioen gaan en er meer ruimte komt om terug te kijken. “Het zou juist zo goed zijn als men wist dat velen ermee kampen, en als men daarover het gesprek zou openen.”

Trouw publiceert in datzelfde jaar een aangrijpend interview met Sara en Johan Los die hun dochtertje Willie verloren. “Kijk, dat is ze, onze oudste." Ze krijgen de foto van een familielid. “Zelf hadden we helemaal niks meer.” Negen weken na de ramp vindt Johan het lichaam van zijn dochter in een greppel. “Ik herkende haar meteen aan haar kleertjes.” In de jaren daarna bouwen Johan en Sara hun leven weer op, hoe moeilijk dat ook is. “Dat ik nu zo moet dromen, komt dat misschien doordat ik toen niet opgevangen ben? Maar welke psychiater had mij nu kunnen helpen om dat te vergeten?" Het verlies van hun kind blijft altijd een wond, maar ze praten er onderling jarenlang nauwelijks over. “We hebben altijd hard moeten werken. Nu hoor ik van Johan ook dingen die hij nooit verteld heeft.”