- 279 ~

troffen door Grieksche beeldhouwers en Italiaansche schilders afgebeeld. Wat het innerlijke betreft van het menschelijke wezen in zijn verschijning, men zal niet kunnen overtreffen de christelijke beeldhouw- en schilderkunst. Alleen de realistische kunst biedt gelegenheid om iets voort te brengen. In de muziek is een ontwikkeling over Bach, Handel, Glück, Haydn, Mozart en Beethoven alleen binnen enge grenzen mogelijk. Alleen de dichtkunst heeft nog een verheven doel. Naast den optimistischen Faust, die werkzaam in het leven een schijnbare bevrediging vond:

Den letzten, schlechten leeren Augenblick Der Arme wünscht ihn fest zu halten !

moet de pessimistische gesteld worden, die den vrede der ziel bestrijdt. De geniale meester voor die schepping moet nog opstaan.

De natuurwetenschappen hebben nog veel te doen; de natuur, immanent als zij is, moet vrij van alle transcendentie worden onderzocht.

De godsdienst zal bij toenemende wetenschap steeds minder belijders vinden. De verbinding van het rationalisme met den godsdienst (vrije gemeenten, nieuw protestantisme, hervormd jodendom enz.) vertragen den ondergang en voeren tot ongeloof. Het weten echter verwoest het geloof niet, maar is zijn gedaanteverwisseling, want de wijsbegeerte is de door derede gezuiverde godsdienst der liefde. Vroeger geloofde men aan de verlossing der menschheid, nu weet men dat zij komen zal.

Wat is de ideale staat?

De historische vorm , die de geheele menschheid omvat. Die vorm is bijzaak, maar hoofdzaak is de burger van dien staat. Hij zal zijn een vrij mensch, staande boven de wet, omdat hij vrij is van alle politieke, ekonomische en geestelijke banden. Alle drijfveeren zijn langzamerhand verdwenen uit het leven der menschheid: macht, eigendom, roem, huwelijk; alle banden des gevoels geslaakt: de mensch is mat. Zijn wenSch is nu, om voor altijd te worden doorgehaald op het groote