f ^/fa-SMf-fj- _ 276 —

houden van hun vermeend geluk; drukt ze aan uw borst en opent de schatten uwer kennis, want nu is er niets anders meer op deze ruime aarde, wat zij nog zouden kunnen begeeren en wenschen, dan verlossing van zichzelf. Als dit geschiedt, dan kan de gang der ontwikkeling plaats vinden zonder te gaan over bergen van lijken en stroomen bloeds.

Alles kan dus een onbloedig verloop hebben. Is het echter waarschijnlijk? Waarschijnlijk dat door kongressen en scheidsgerechten staten opgeruimd en volkeren vereenigd zullen worden? Waarschijnlijk dat de kapitalisten een dag zullen hebben gelijk de 4e Augustus 1789 er een was voor de feodalen ? Neen, dat alles is niet waarschijnlijk. Wel dat die veranderingen met geweld zullen geschieden. De menschheid kan alleen onder heftige geboorteweeën, te midden van bliksem en donder den vorm en de wet van een nieuwen tijd in het aanzijn roepen. Zoo leert de geschiedenis, het zelfbewustzijn der menschheid. Maar de veranderingen zullen sneller plaats grijpen en door minder gruwelen vergezeld worden: daarvoor zorgen de goeden en rechtvaardigen of met andere woorden, de humaniteit die een grootmacht is geworden.

Het is de taak der wijsbegeerte, om in groote omtrekken den gang van ontwikkeling te beschrijven zonder in bijzonderheden te treden.

Vooreerst dan is het duidelijk, dat geen der aanstaande veranderingen zuiver zal worden gehouden. In den strijd tusschen staat en kerk zullen zaken ingrijpen, die wortelen in het nationaliteitsbeginsel en tevens zal de vaan der sociaaldemokratie worden ontvouwd.

Op den voorgrond staat de strijd van den staat met de kerk, van het verstand met de onwetendheid, van de wetenschap met het geloof, van de wijsbegeerte met den godsdienst.

In dien strijd is het waarschijnlijk, dat Duitschland het denkbeeld van den staat, Frankrijk dat der kerk zal voorstaan. (Waarom dit zoo waarschijnlijk is geeft Mainlander niet aan.) Wie overwinnen zal, is de vraag, maar de menschheid zal er in elk geval een groote schrede voorwaarts door gaan. Voert Frankrijk een revancheoorlog onder het vaan van Rome, dan