— 269 —

aan een nieuwen godsdienst. Aangewakkerd door de uitgevonden boekdrukkunst nam de beweging des geestes toe. In de wijsbegeerte begon men het onderzoek te plaatsen naast en boven de metafysische bespiegelingen. De ervaring werd hoofdzaak: men denke slechts aan Baco, Locke, Berkeley, Hume en Hobbes. De groote mannen op het veld der natuurwetenschap : Kopernikus, Keppler, Galilei, Newton, brachten aldaar een omwenteling tot stand. De schilderkunst bereikte haar hoogtepunt met Leonardo da Vinei, Michel Angelo, Raphaël, Titiaan, Correggio. De realistische poëzie vond in Shakespeare haar onovertroffen held. Ook de muziek liet zich gelden en werd in mannen als Bach, Handel, Haydn, Glück, Mozart, Beethoven een groote macht. De ontwikkeling des geestes verzwakt den wil, omdat de geest zich alleen sterken kan ten koste van den wil. Overigens verhoogt zij het lijden en vermeerdert het verlangen naar rust.

Tegenover dat alles vat ook de katholieke kerk haar krachten samen. Bloedige oorlogen hebben plaats. Was de derde stand zonder recht tegenover adel en geestelijkheid, hij begon zich te laten gelden. Grooter vrijheid, invloed op het bestuur des lands, zij kwamen meer op den voorgrond. De derde stand maakte zijn zaak tot de zaak der menschheid, het zaaddes christendoms met zijn „alle menschen zijn broeders" schoot op. De onvergetelijke 4de Augustus 1789 was de dag, waarop de menschen rechten verklaard en de banden des volks verbroken werden. Een vrije boerenstand werd gegrondvest. Ging de schok van Frankrijk uit, hij verspreidde zich door alle landen. Napoleon werd de verbreider der nieuwe inrichtingen.

Terwijl dit alles plaats vond op politiek en ekonomisch gebied, had er ook op geestelijk gebied een omwenteling plaats door den wijsgeer Kant. Hij wees voor goed den mensch op den bodem der ervaring, waardoor de onafhankelijkheid van alle bijgeloof en geloof plaats kon hebben. De laatste vorm eener kerk was verbroken voor de nadenkende menschheid en de grondslag van den tempel der zuivere wetenschap gelegd, waarin eenmaal de geheele menschheid kon binnengaan.

Na die geweldige aktie trad reaktie in. De burgerij bood