— 268 — ^^^"y^/f(-Z?e, i

drongen, om in de staande legers dienst te nemen. De rechtsverhouding der bevoorrechte klassen veranderde geenzins. Adel en geestelijkheid waren de heerschende standen, het individu verloor zijn zelfstandigheid. Eindelijk vond het gebouw zijn voltooiing in den absoluuten staat, waarin vorst en staat één waren (1'état c'est moi.) De vorm van dezen en van de despotie was dezelfde, maar het onderscheid ligt hierin, dat de laatste noodzakelijk was voor den aanvang der beschaving en de eerste geroepen was de partikularistische ontwikkeling terug te brengen in den stroom van het worden. Zoo openbaart zich de wet der nivelleering.

De ontdekkingen en uitvindingen op ekonomisch gebied veranderden de produktiewijze. De meerdere behoeften deden verzet ontstaan tegen de gilden met hun vastgesteld aantal meesters en de vastgestelde hoeveelheid van vervaardigde goederen. De fabrieken verrezen en de historische vorm der industrie ontstond. Daardoor liet zich de wet der ontwikkeling van de individualiteit weer op nieuw gelden. Meer huwelijken kwamen tot stand; vroeger huwde de gezel bijna nooit en de gehuwden brachten slechts weinig kinderen voort. De beschaving wil, dat alle menschen zich zooveel mogelijk voortplanten in nieuwe individuen, om daardoor den wil te verzwakken. Hier moet gewezen worden op de invoering van den aardappel, die meewerkte tot vermeerdering van bevolking.

Een ander gevolg der industrie was de versterking van den derden stand, van de burgerij. Door handel en nijverheid wies de macht der burgerij, die zich onafhankelijk kon maken van den adel.

Op geestelijk gebied heerschte nog steeds de kerk. Toch begon zich verzet te openbaren, maar de Kerk was machtig genoeg om die enkelen onschadelijk te maken (Wicklef, Huss, Savonarola). Eerst aan Luther gelukte het een hervorming te bewerken. Deze had twee groote gevolgen: zij scheidde de wetenschap af van den godsdienst en legde den nadruk op het o-emoed. Kort te voren had de vernietiging van het Byzantijnsche rijk de klassieke studiën in Europa gewekt, zoodat een nieuwe kunst en een nieuwe wetenschap zich aansloten