—' 265 —

van het individu en van het heelal. Hemelrijk en hel, ziel, satan en God, erfzonde, voorzienigheid en werking der genade , Vader, Zoon en Heilige Geest —■ zietdaar altemaal dogmatisch omhulsel. In dien tijd kon men die waarheden niet kennen, en daarom moest men ze gelooven.

Die nieuwe leer werkte met kracht. Vooral de vrouw voelde zich daartoe aangetrokken. De godsdienst der liefde moest weerklank vinden in haar gemoed. Te midden van alle onrust, opgewekt door de wijsbegeerte, was de toegezegde rust in het rijk Gods weldadig.

Het Nieuw-Platonisme is eigentlijk de voltooiing van de wijsbegeerte der oudheid, het had punten van overeenstemming met de christelijke leer. De beschaafden zochten daarin hun steun; het riep allen toe: blijft kuisch en gij zult het grootste geluk op aarde en na den dood verlossing vinden. Het werkte ook op de kerkvaders en zoo op de dogmatische ontwikkeling der Christusleer. Beiden, nieuw-Platonisme en christendom, wendden den blik van de aarde af. „Mijn rijk is niet van deze wereld." De dood was hun gewin en daardoor verloor het leven zijn waarde. De sterfdag van den martelaar noemde men zijn geboortedag.

Eindelijk stortte het romeinsche rijk ineen en op de grootstmogelijke korruptie volgde de grootstmogelijke samensmelting. Germanen, Cimberen, Teutonen enz. zij drongen door om verwoesting te brengen. Ten slotte nestelden zij zich in de oude staten, de volkeren vermengden zich, om nieuwe staten te vormen. Alleen de Germanen die in Duitschland deels bleven , deels teruggeworpen waren , bleven onvermengd. Het christendom werd de heerschende godsdienst en onder zijn invloed werden de ruwe zeden verzacht. Ook de Slavische volksstammen werden in den kring der beschaving getrokken deels door vreedzame aanraking met de Germanen, deels door onderwerping.

Uit het zuiden drongen wilde volkstammen binnen den kring der beschaving. Mohammed plaatst zijn volgelingen onder de absoluute macht van het noodlot, dat zweeft boven de wereld. Het individu is een werktuig slechts in zijn handen. Mohammed stichtte een nieuwen godsdienst met een verleidelijk pa-