elementen der omgrenzende gewesten. Bij Bergen-op-Zoom komt dit scherp uit; de zoogenaamde Gevangenpoort, die het westelijke nieuwe gedeelte der stad langs de haven van het oude stadsgedeelte scheidt, is tegelijk een scheiding der volkselementen. Ten W. buiten de poort heeft de grootendeels Protestantsche bevolking een Hollandsch karakter, binnen de poort is de bevolking Brabantsch en meest Katholiek.
De noordelijke randsteden als Zevenbergen, Geertruidenberg en Heusden behoorden tot Holland in den tijd der Republiek; Steenbergen was een heerlijkheid, in bezit van de St. Generaal. In het N. O. waren de randsteden gemengd Geldersch en Brabantsch in aard, als gevolg van hun ligging en staatkundige geschiedenis.
* *
*
Wij richten verder den blik op de nederzettingen in het binnenland van Noord-Brabant. Reeds bij een oppervlakkig overzicht der kaart blijkt, dat de provincie overdekt is met een groot aantal dorpen en gehuchten als geen andere. In 't geheel tellen wij 184 gemeenten in Noord-Brabant, en de meeste bestaan weder uit onderscheidene kleinere nederzettingen: gehuchten en dorpen.
Reeds in de vroege oudheid was Brabant bekend door zijn vele dorpen, waarvan er een groot aantal in de 9de eeuw genoemd worden, gelijk wij aanwezen. Reeds in de 8ste eeuw was de landbouw hier tot zekeren bloei gekomen, en in de iode en iide eeuw werd de koophandel dezer gewesten vermeld, wel een bewijs, dat de ligging van dit gebied in dien tijd al groote beteekenis had.
De verspreiding der nederzettingen in Noord-Brabant is in het binnenland in hoofdzaak gebonden geweest aan de verkeerslijnen, welke de bodem er aanwijst. De riviertjes en beekjes, die het land doorstroomen, werden door de natuur ook zonder invloed van de menschen reeds met groene graszoomen omringd. Men kan zich dit landschap bij den