De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad

(Van onze Romeinse correspondent) Met rouw in het hart kondigen wij aan, dat Paus Pius XII is overleden. De meest geachte mens ter wereld en een der grootste Pausen van deze eeuw is op 9 oktober 1958 te 3.52 uur de eeuwigheid ingegaan. Hugcnio Maria Giuscppc Giovanni Pacelli werd geboren op 2 maart 1876 en op 2 maart 1939 werd I lij, 63 jaar oud, gekozen tot Paus. Ilij werd 82 jaar 7 maanden en 7 dagen, en Ilij regeerde de Kerk 19 jaar, 7 maanden en 7 dagen. De Katholieke Kerk en heel de wereld, aan wie I lij zicli met de gaven van Zijn geest en Zijn hart wijdde voor de vrede, het recht en de rechtvaardigheid, zijn nu in rouw geschaard rond Zijn baar. Mogen innige gebeden voor de rust van deze nobele ziel oprijzen uit de harten van de gehele mensheid. In een lange reeks talen heeft Radio Vaticana deze nacht het bovenstaande gemeld, maar na een onafgebroken berichtgeving van twintig uren kwam het ontroerendste moment hedenmorgen tegen 4 uur, toen vanuit het Pauselijk paleis te Castcl Gandolfo de stem van de vertegenwoordiger van Radio Vaticana klonk, strak en beheerst: „Tc 3.52 uur is Zijne Heiligheid Paus Pius XII overleden". Daarna volgde een stilte van verscheidene minuten.

Te 0.20 uur was een H. Mis gelezen in de privé-kapel van de Paus te Castcl Gandolfo. De deur tussen de ziekenkamer en de kapel stond open. De H. Mis werd uitgezonden door de Vaticaanse Radio. Flauw hoorde men de moeilijker wordende ademhaling van de H. Vader. Wij verenigen ons, zei de omroeper, met de priester om de ziel van de stervende Paus aan God aan te bevelen. Het was de pro-staatssecretaris mgr. Tardini, die de votiefmis „pro infirmo" las met de oratie voor een stervende zieke. De prelaat, in paarse liturgische gewaden, bad met oude en ontroerende stem de gebeden. Zij die bij het sterfbed van de Paus waakten antwoordden, liet bijna onbescheiden scherpe oor van de radio registreerde alle geluiden, alle nuances, alle medeleven en innigheid, die uit die stemmen opklonken. Nadrukkelijk klonk de kleine zilveren altaarschel. Na de H. Mis — het was rond 1 uur — kwam het bericht dat de H. Vader langzaam achteruit ging. De bloedcirculatie was voldoende. maar de koorts steeg tot 41.2 gr. 's Pausen ademhaling werd steeds oppervlakkiger en moeilijker. „Toehoorders", zei Radio Vaticana, blijft met ons in contact, blijft met ons in gebed. Te 2.45 u. begon de doodsstrijd. De temperatuur was gestegen tot 42 gr. 's Pauscns bloeddruk was 80—70. Op het ogenblik van overlijden waren, aldus A.F.P., in de sterfkamer aanwezig: de pro-staatssecretaris, mgr. Tardini, de opperkamerheer, mgr. Caltorl di Vignali, de geheime kamerheer, mgr. Nasalli Rocct. de Cornaliano, de aan de huisdienst van de Paus verbonden kloosterzusters, de Jezuïetenpaters Liber en Heinrich, de kamerdienaar Stefanori cn diens plaatsvervanger Stoppan en de deken van het personeel van het nevenvertrek, Labella. Bijgestaan door artsen en verpleegsters legden familieleden van de overleden I'aus het stoffelijk overschot af. I)e Paus werd geheel in het wit gekleed, met een «vitte bovenmantel niet nauwe mouwen en een rode korte cape. Op het hoofd van Paus Pius XII is een rood met wit bont afgezet kapje geplaatst. Over het stoffelijk overschot op het sterfbed was tot de schouders een rood zijden dek gespreid. De armen lagen boven het dek, met de handen op de borst gekruist en daarin een crucifix en een rozenkrans. Een zijden doek bedekt het gelaat. Vóór het bed stond een bidstoei, een kruisbeeld en een schaal met wijwater en rond het bed vier kandelaars met brandende kaarsen. In het vertrek stonden officieren van de edelgarde met getrokken degen aan weerszijden van het bed. Prelaten in zwart en purper en leken-hovelingen in uniformen in Spaanse stijl uit de zestiende eeuw knielden aan weerszijden van het sterfbed. Bil een tijdelijk altaar in de omgeving worden voortdurend Heilige Missen gelezen. De beheerste en stijlvolle berichtgeving van Radio Vaticana, een exemplarische berichtgeving waaraan alle opgewondenheid cn overdrijving vreemd waren, heeft tallozen de kans gegeven in de geest en in gebed zich te verenigen rond het ziek- en sterfbed van Pius XII. De vele officiële cn officieuze medische publicaties stelden de buitenwereld in staat zich een beeld te vormen van het uiteindelijk korte laatste lijden van Paus Pacelli tot aan Zijn serene dood. De man die zich mocht noemen „II Padre commune", de gemeenschappelijke vader, stierf te midden van de Zijnen. De ziekenkamer was gevuld met goede gedachten. Miljoenen namen afscheid, miljoenen baden: „Piuj gedenk ona als Gij bij Christus zijt."

• Nadat Radio Vaticana hedenochtend het overlijden van >'e Pars had bericht, begonnen onmiddellijk de klokken van het parochiekerkje van Castel Gandolfo te luiden. Twee geüniformeerde mannen kwamen uit de grote deuropening van de Pauselijke villa te Castcl Gandolfo en brachten er een zware ketting voor aan. In het laatste half uur voor het overlijden van de Paus waren verscheidene leden van het Hof van de Paus naar de villa gereden. Onder hen bevond zich mgr. Angelo Dell' Acqua, de plaatsvervanger in het staatssecretariaat, die vcr-

scheidene jaren nauwer dan wie i-.k met de Paus heeft samengewerkt Een paar miruten na de dood van de Paus kwam Eugène kardinaal Tisserant, de Franse deken van het Heilige College van Kardinalen, bij de villa aait Kort na dr officiële bekendmaking van het overlijden van l'au* Piu» XII werd de Pauselijke vlag halfstok gehesen boven de ingang van Castel (iandolfo en op de gebouwen van Vaticaanstad en de exterritoriale gebieden van het Vaticaan in en bulten Itome, aldus meldt het K,X,P. De van het Vaticaan lijn diieet na het vernemen der doodstijding gesloten. Het Pauselijk staatssecretariaat heeft het bericht van het overlijden telegrafisch meegedeeld aan de leden van het corps diplomatique bij de H. Stoel, aan de Pauselijke nuntii en delegaten. Gistermiddag om vier uur kwam al lets van een verhevigde spanning over de stad. De telefoons waren blijvend geblokkeerd, de omstandigheden waarin de Romein Pacelli, als Paus Plu» XII, verkeerde, boeide aller aandacht.

Vanmorgen heeft de „recognitio", de plechtige bevestiging van de dood van de Taus, plaats gehad. De Deken van het 11. College van Kardinalen, Eugêne kardinaal Tisserant, sprak in het Latijn de woorden: „Paus Plus de Twaalfde is waarlijk dood". Hierna volgden gebeden, terwijl het stoffelijk overschot gezegend werd. De ondertekening van de overlijdensacte vormde het einde van de plechtigheid, die onder meer werd bijgewoond door de te Rome vertoevende kardinalen.

Intussen kwamen talloze auto's met kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders en diplomaten bij de villa aan. Bij de beide ingangen trachtten honderden monniken en nonnen toegang te verkrijgen. In 't dorp Castel Gandolfo, wapper, den vele wit-gele pauselijke vlaggen met zwarte vanen eraan. Ook president Gronchl van Italië is in Castel Gandolfo aangekomen om de overleden Paus de laatste eer te bewijzen. In Rome zeil dromden duizenden bij de St. Pleter tezamen waar missen ter intentie van de overleden kerkvorst werden opgedragen.

Een der laatste foto's van Paus Pius XII

Het college van kardinalen heeft vandaag kardinaal Benedetto Aloisl Masella, prefect van de Congregatie der Heilige Sacramenten, tot ('amerlengo gekozen. I)e verkiezing is, zoals gebruikelijk, geschied bU geheime stemming. I>e kardinaal-ramerlrngo is. onder de directie van het gehele college van kardinalen, verantwoordelijk voor de materiële administratie van de 11. Stoel tot het ogenblik van de verkiezing van de opvolger van de I'aus. Aan hem worden ook door de Tauseiyke troepen de hoogste militaire eerbewijzen gegeven, daar hij feite-

Voor verder nieuws in verband met het overlijden van de 11. Vader zie men

pagitta 4. lük het gezag van de 11. Stoel vertegenwoordigt totdat ern nieuwe I'aus gekozen is. Kardinaal-bisschop Masella, die op 11 februari 1910 in het college werd opgenomen, is op 29 juli 1879 te I'ontecorvo geboren, en in 1902 priester gewijd. Hij werd titulair bisschop van ('esarea di Mauritania in 1919. Het stoffelijk overschot van de Paus zal morgen om twee uur naar het Vaticaan worden overgebracht. Zodra dit geschied is wordt de Paus met de pontificale gewaden bekleed. Vermoedelijk zal hij vandaag laat in de middag naar de Sixtijnse kapel worden overgebracht en vandaar morgen naar de Sacramenskapel in de basiliek van Sint Pieter. Aldaar verblijft het stoffelijk overschot tot op de dag van de bijzetting in de Vaticaanse grotten. De Sacramentskapel zelf is door kunstig bewerkte hekken van het overige gedeelte van de basiliek afgescheiden. Slechts de twee voeten van het stoffelijk overschot, bekleed met de pauselijke pantoffels, bevinden zich buiten het traliewerk zodat de gelovigen de voeten kunnen kussen als laatste eerbetuiging. Gedurende negen opeenvolgende dagen worden pontificale Requiemmissen in de Sint Pieter opgedragen, welke worden bijgewoond door alle in Rome aanwezige kardinalen. Gedurende de eerste zes dagen is de celebrant een aartsbisschop, maar de drie laatste dagen worden de pontificale Heilige Missen door een kardinaal gecelebreerd. De kardinalen komen elke dag na deze Requiemmis onder voorzitterschap van de kardinaal-camerlengo in vergadering büeen om de nodige maatregelen van bestuur en de voorbereidingen van het aanstaande conclaaf te treffen. De bureaus van de Romeinse curie zijn gedurende de eerste d-ie dagen na de sterfdag van de Paus gesloten. In de loop van de dag worden alle Pauselijke zegels vernietigd in tegenwoordigheid van het college van kardinalen. Tot nan do dag dit een nieuwe paus gekozen zal zyn, berust het geestelijk bestuur der kerk btf het college van kardinalen, onder voorzitterschap van kardinaal Tisserant. I)e materiële zorgen rusten op de kardinaal-camerlengo. Do werkzaamheden van de curie

gaan na drie dagen gewoon door, doch alleen wat betreft dn administratieve zaken. De zaken, welke dn l'aus gewoonlijk voor zichzelf reserveert, worden echter niet behandeld. .Mocht zich het geval voordoen, dat het nemen van een dringende beslissing in zaken, de I'aus voorbehouden, noodzakelijk zal zijn, dan wordt dit aan de vergadering van allo kardinalen voorgelegd, doch het door hen genomen besluit moet later door de nieuwe I'aus bekrachtigd worden.

De 11. Vader op zijn sterjbed, omrinod door Irden van de hof houding, kardinaal Tissrrant en twee fan de artsen, die de Paus in zijn laatste uren hebben bijgestaan. (Tele/oto)

ƒ liiiiiiiiiiiimiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiniiiii^ = Verwachting tot vrijdagavond H = (opgemaakt te 11.15 uur) =

= Veel bewolking met enige re- = = gen of motregen. Zwakke tot = = matige zuidwestelijke wind. Wel- = g nig verandering in temperatuur. = = Zon; 6.54-17.59. Slaan: 3.34-16.41. § %lllllllllllllllllllllllllllllllllllll!llllllllllllll!!l!l!!l!!!l^

m«* oeertl Station Weer temp afgel gisteren 14 uur Helsinki regen 13 1 Stockholm zwaar bew. 1.1 0 Oslo onbewolkt 1.1 S Londen mist IS 0 Amsterdam motregen 15 2 Brussel motregen 17 0 1 Luxemburg mist 15 0.3 ParU* geheel bew. 17 1 Nlce licht bew. 24 4 Berlijn geheel bew. 17 0 . rankfurt zwaar bew. 18 0 MUncl.en geheel bew. 13 0 ZUrlch mitt jj ! Genève half bew. 15 0 Locarno mist 21 0 Wcnej mist 17 O Innsbruck mist 19 0 Rome onbewolkt 30 0

Do kruin \an pon opvolger \an de Paus, welke in conclaaf geschiedt, is, aldus het K..VI*., in de loop «ler eruwrn vaak gewUzigd. Voor de jongste tijd (Telden de regel* «astgesteld door Pius X in twee constituties n.l. „Sede vacante apostoliea" en Commlssum nobis", welke door Plus XII vervangen werden ioor de constitutie van 8 december 1945 „Yacantis apostolicae sedis discipllnam". Volgens deze constitutie hebben alleen de kardinalen het recht van stemming. De verkiezing kan op drie manieren gebeuren: 1. Bü zogenaamde kwasi-ingeving, wanneer alle kardinalen in het concl laf eenstemmig een kardinaal als Paus aanwezen, 2. Door opdracht, wanneer een groep kardinalen door allen met de keuze belast wordt en 3. Door gewone stemming. liet conclaaf moet volgens de geldende constitutie plaats vinden binnen 15 tot 18 dagen na de dood tan I'ius XII, dus vóór 27 oktober. De kardinalen bepalen voorts de dag, waarop de Paus zal worden begraven. Deze beslissing wordt waarschijnlijk vandaag gpnome.n. De begrafenis vindt steeds 's avonds plaat» en wel minstens negen dagen na de dood van de I'pus. Met de dood van de Paus zUn ook in Romeinse kringen de speculaties begonnen over zün opvolger. Over het algemeen geeft men niet zoveel kans aan een curie-kardinaal. Indien deze verondersteiling geen stook zou houden hebben de kardinalen Micara en Aoisi Masella naar Romeinse mening een goede kans. Van de Italiaanse niet-curie-kardinalen noemt men de kardinaal Ruffini en zelfs de jonge kardinaal Siri. Sommige niet-Italiaanse kardinalen worden als papabili genoemd: kardinaal Gilroy van Sydney, kardinaal Agagianian, van de Propaganda Fide. Een Amerikaanse kardinaal geeft men weinig kans. Ouk mgr. Montini. aartsbisschop van Milaan, wordt — ofschoon geen kardinaal — als een ernstige candidaat voor de pauskeuze beschouwd. (K.N'.P.)

De laatste wilsbeschikking van Pius XII is te worden begraven in de crypte onder de Sint Pieter in de onmiddellijke nabijheid van de graven zijner voorgangers. De crypten van de Sint Pieter hebben voor Pius XII een wel zeer bij' zondere betekenis. Van 1940 af zijn zij gedurende tien volle jaren op zijn last onderzocht, teneinde wetenschappelijk vast te kunnen stellen, of het Graf van St. Petrus zich inderdaad hier bevindt. Zijn opdracht is met succes bekroond. In een radiorede van 13 mei 1942 heeft de H. Vader reeds kunnen zinspelen op belangrijke ontdekkingen en in januari 1949 verklaarde Pius XII: „Het Graf van St. Petrus was en is onder de reusachtige koepel van de St. Pieter." In 1951 verschenen de publicaties van de deskundigen over de verrichtingen. Op het ogenblik van zijn begrafenis zal het stoffelijk overschot van Pius XII, rustend in een kist van cypressenhout, eerst in een geheel loden kist worden geplaatst, die dicht wordt gesoldeerd. Daarna worden beide kisten gebracht in een sarcophaag van olmenhout en door de sampietrini gereden naar het altaar der Confessio. Door een opening in de vloer, waarboven een houten stellage met katrollen is aangebracht, komt het stoffelijk overschot in de crypte. Daar wordt het verder naar het definitieve graf vervoerd op een rollende draagstoel. Kardinalen en leden van de pauselijks anti-camera njn d*ar dan aanwezig om de nis, waarin de kist wordt geplaatst met een steen af te sluiten en dicht te metselen. (K.N.P.)

De Italiaanse minister-president, FanXani, heeft in de vroege ochtenduren van vandaag, onmiddellijk na de bekendmaking van het overlijden van de Heilige Vader, een rouw van drie dagen in geheel Italië gelast. De vlaggen zullen halfstok v«n openbare gebouwen waaien en film-, toneel- :n andere voorstellingen worden afgelast Vandaag waren bovendien alle scholen gesloten.

Ken woordvoerder van de Hongaarse regering heeft gisteravond de berichten, al* zou de Hongaarse regering overwegen kardinaal Mindszenty toestemming te verlenen Hongarije te verlaten i.v.m. de Pauskeuze na het overlijden van Paus Pius XII, verzinsels genoemd. Dit bericht Keuter, Hij voegde hieraan toe, (lat niemand over deze kwestie onderhandelingen heeft gevoerd. Ook de Joegoslavische kardinaal Stepinac zal niet naar Home gaan, zo heeft een katholieke kerkelijke functionaris volgens U.P.I. in Belgrado gezegd. Aan kardinaal Stepinac werd bij zijn ontslag uit de gevangenis het verbod opgelegd het land te verlaten. Bovendien zou de kardinaal, die nu in zijn geboorteplaats Krasic verblijft, waar hij zich evenmin vrij mag bewegen, toch te ziek zUn om de reis naar Rome te maken.

Mgr. B. J. Alfrink, de aartsbisschop van Utrecht, zal hedenavond Ln het televisieprogramma van de K.K.O. om 20.20 uur een toespraak houden naar aanleiding van het overlijden van Paus Pius de Twaalfde. In het K.U.0.-televisieprogramma van hedenavond komt de uitzending van het jazz-quintrt van Rob Madna te vervallen terwijl andere programmaonderdelen zodanig zullen Horden verschoven dat van 20.20 tot 20.50 uur tijdruimte wordt verkregen voor een ..In Memoriam", bestaande uit de vertoning van filmfragmenten uit het leven van Paus Pius de twaalfde. De K.R.O. heeft, nu hij de beschikking heeft gehad over de zendtijd onmiddellijk na het overlijden van Paus Pius XIX. geen beroep gedaan op de N.C.R.V. vandaag zendtijd voor de KRO beschikbaar te stellen. De NCRV is voornemens vanavond in de radiokrant aandacht aan het overlijden van de Paus te schenken. De AVRO heeft onmiddellijk na cfe nieuwsuitzending van 7.00 uur vanmorgen een door ernstige muziek omlijst „in memoriam" door mr. Jan Derks uitgezonden. Dit programma werd na de nieuwsuitzending van 8.00 uur herhaald.

Heilige Vader t De regeringsperiode van de thans gestorven Paus Pius XII is enigszins anders geweest dan men in 1939 verwachtte, toen de briljante Vaticaanse diplomaat Pacelli de pauselijke troon besteeg. Mocht al de geschiedenis aanleiding hebben gegeven tot een onderscheiding tussen ,,politieke" en „angelieke" pausen, dan heelt toch Pius XII niet beantwoord aan de indeling bij do ,,politieke" pausen, die de publieke opinie toentertijd voor de gewezen kardinaal Pacelli gereed had. De positie van het Pausdom in de wereld is meer en meer vergeestelijkt. Het Pausdom heeft alle sporen van wereldlijke machtsuitoefening afgelegd. De uitwerking van zijn geestelijk gezag is in sterke mate afhankelijk van de bereidheid van de machten dezer wereld om naar de stem des pausen te luisteren. De wereld, waarin Pius XII leefde, had die bereidheid tot luisteren grotendeels niet. Toen Churchill eens tegenover Stalin het gezag van de Paus ter sprake bracht, antwoordde Stalin: ,,De Paus? Hoeveel divisie:, heeft hij?" Dit antwoord is in de historie geboekstaafd, niet omdat het treffend juist was, maar omdat het treffend dom was. De vraag: ,,hoeveel divisies heeft hij?" was reeds belachelijk tegenover het pausdom in het algemeen, zij was nog minder relevant tegenover Pius XII, in wie niets aan macht en alles aan gezag deed denken. De wereld heeft intussen haar plezier kunnen beleven aan de macht der divisies en de geringschatting van geestelijke waarden, die de stem van de Paus bijna tot die van een roepende in de woestijn heeft gemaakt. Enige humanitaire hulpacties#!» een gelukkige interventie, tegen het einde van de oorlog, ten behoev.*-vau de stad Rome zijn niet voldoen.te om de overledene de geschiedenis te doen ingaan als politieke Paus. Zijn enige wapen was het woord en ook dat was niet van deze wereld. Zijn natuurlijke welsprekendheid en gave der talen stonden ln dienst van het Woord, dat vanouds door de duisternissen niet ls begrepen. Hij sprak het onfeilbare woord van het dogma, schreef diepzinnige zendbrieven over de geheimenissen van het geloof en in talloze, talloze toespraken hield hij aan de mannen en vrouwen van de sociale praktijk, aan kloosterlingen en leken en niet het minst aan de mannen van de wetenschap hun ideaal, hun taak en hun beperkingen voor. Hij was een sprekende Paus en men zal zich hem herinneren als de Leraar. Nu wij op zijn lange pontificaat terugzien, denken wij aan een overwegend religieuze figuur, die godsdienstige zaken centraal stelde, soms ten koste van zogenaamde oecumenische overwegingen. De eer van God en de zuiverheid van het geloof gingen hem boven al het andere. Hij voelde zich schatbev aarder van de overgeleverde Waarheid en als zodanig was hij waakzaam. Al sprak hij moderne Inzichten uit over de verdraagzaamheid, hij werd in de precisering van de katholieke geloofsinhoud niet geremd door menselijk opportunisme. De prudentie van Christus' Stedehouder was van een robuuste statuur en kende prioriteiten slechts toe aan het Rijk Gods. Als interne bestuurder van de Kerk is de figuur van een Paus minder openbaar, opgenomen als hij is in het nogal statische bestuursapparaat van de Kerk, waardoor het moeilijk ls te onderscheiden in hoeverre de Juridisch geformuleerde bestuursmaatregelen, waaronder uiteraard ook repressieve. zijn persoonlijke geest weerspiegelden. Hij internationaliseerde het College der kardinalen, hij moderniseerde voqrzichtig de liturgie, doch liet o.a. ingrijpen ln het onstuimige experiment van de Franse priester-arbeiders. Ook bij andere gelegenheden gaf „Rome"' blijk, zonder conservatief te willen zijn, toch wars te zijn van waagstukken. Eugenio Pacelli, aristocraat van geboorte, diplomaat van opleiding, man van uitzonderlijk intellect, streng in zijn levenswandel, bezield van enorme' werkkracht en beheerst door discipline, zou zijn voorbestemd op zijn hoge post een eenzame figuur te worden, ware het niet, dat deze respectabele, doch vereenzamende eigenschappen een volledig tegenwicht hadden gevonden ln een werkelijk zichtbaar uitstralende liefde, die aller harten overrompelde. De titel Heilige Vader komt de Paus toe krachtens zijn Ambt. De Paus, die thans in den Heer is ontslapen, droeg deze titel tevens uit hoofde van zijn persoonlijkheid. Zijn heiligheid en zijn vaderschap waren in hem zichtbaar geworden. Zijn natuurlijke noblesse was gelouterd tot een goedheid die tegelijk verheven en toegankelijk was. Hij stak hoog boven alle anderen uit en was tegelijk de eenvoudige, hartelijke vriend van de kleinen der aarde, wier genegenheid hij zo onweerstaanbaar tot zich trok. Gelovigen en ongelovigen hebben de adel van zijn persoonlijkheid erkend en de vele duizenden die hem hebben aanschouwd — hij was ongetwijfeld de meest ..geziene" Paus —, hebben de bekoring ervaren van de aanwezigheid van een werkelijk goed mens. Hij wordt op zijn lijkbaar hartelijk en eerlijk beweend en zijn naam zal bij zijn dankbaar volk niet ln vergetelheid geraken. Het Pausdom zelf sterft niet, de sleutels van het Rijk der Hemelen gaan spoedig over op een opvolger, maar nog lang zal ln de verbeelding blijven leven dat magere, verstorven adelaarsgezicht met de donkere gloeiende ogen, zoals een hele generatie hem gekend heeft als ,,onze" Paus. Er is rouw onder ons, ook al vertrouwen wy, dat zijn ziel door de engelen is geleid naar het Paradijs. Er ls rouw, want de Kerk is verweesd. Een vader ls gestorven.