Nieuwsblad van het Noorden

In deze rubriek kunnen lezers hun mening geven. Anonieme brieven verdwijnen ongelezen in de prullenmand. De brieven moeten volledige naam en adres bevatten. Het maximum aantal woorden Is 150.

Op 27 november 1941 zond admiraal Stark, vlootvoogd van de US-Navy, een boodschap aan de commandant van de Pacificvloot dat oorlogsgevaar zijdens Japan dreigde. Op vrijdag 5 december 1941 vertrok — desondanks — 80 procent van de officieren en manschappen van de basis Pearl Harbor voor de komende feestdagen met vakantie. Op zondag 7 december 1941 om 7 uur 55 in de ochtend viel de eerste bom. Tegen 8 uur 25 bleef een verpletterde luchtmacht en vloot, verborgen in een poel van vuur en rook, achter. Op zondagavond 7 december 1941 zaten om 21 uur Winant, Averell Harriman en Churchill aan tafel op Chequers. De butler, Sawlers, kwam de kamer binnen en zei: "De Japanners hebben de Amerikanen aangevallen. Ik heb het zojuist op straat gehoord."

Op 10 december 1990 kondigt Sjevardnadze zijn aftreden aan als minister van Buitenlandse Zaken en waarschuwt dat een staatsgreep op handen is. Op 15 augustus 1991 vinden grote gemotoriseerde troepenverplaatsingen plaats richting Moskou, Leningrad en de Baltische Staten.

Op zondagmorgen 18 augustus 1991 rukken tanks op richting het Kremlin. President Gorbatsjov wordt met zijn koffer met de codes voor het lanceren van kernraketten door putchisten in gijzeling genomen.

Zondagmorgen 18 augustus 1991 dus opnieuw: President Bush met vakantie in Kennebunkport (Maine). Dick Cheney van defensie aan het vissen in Canada, James Baker van Buitenlandse Zaken reed paard op een ranch in Wyoming. Daar werden ze letterlijk wakker geschud door Dan Rather van CBS-televisie. Bush verontschuldigt zich: "Hoe kon hij weten wat er gebeurde als Gorbatsjov en Jeltsin het niet eens wisten?" 30.000 kernwapens in handen van coupplegers! Wie past er op de wereldwinkel? Groningen, MAiTRE HENRI

Bij vrijwel alle kabinetsformaties van vooral de afgelopen 14 jaar heeft het CDA vrijwel alle touwtjes in handen genomen en heeft het ook (zowel in '81 als '82) onbeperkt veel pogingen achter elkaar mogen doen. Juist nu er een commissie van Staatsrechtelijke Vernieuwing is ingeschakeld kan die daar wellicht verandering in brengen. Het zou veel eerlijker zijn als elke partij die meer dan een bepaald aantal zetels heeft behaald (bijvoorbeeld 20) het recht heeft een poging van drie

weken te doen; uiteraard in volgorde van sterkte. Niemand mag er dan dus meer dan één achter elkaar doen. Eventueel kan het parlement de termijn naar zes weken verlengen. In Israël en Griekenland is het genoemde systeem ook al jaren van kracht. Verder zou het eveneens beter zijn dat per poging maximaal één combinatie onderzocht mag worden.

Ook moet een formateur extra bevoegdheden krijgen bijvoorbeeld dat hij gevolmachtigd wordt ministers te kunnen ontslaan en benoemen, wat in Frankrijk en Italië ook het geval is. Zo zou de PvdA bij formaties als '81 en '89 eerst een minderheidsregering kunnen vormen om haar onderhandelingspositie bij een latere poging aanzienlijk te versterken. Het is immers heel oneerlijk dat het CDA altijd als regeringspartij mag onderhandelen en PvdA of WD niet. Leeuwarden, I. BRALTS

De verklaring van de tien republieksleiders plus Gorbatsjov is, dat blijkt voor en tijdens deze eerste Congreszitting, onder grote politieke druk van Rusland, de grootste van allemaal, tot stand gekomen. Al voor de bijeenkomst in het Kremlin begint, heeft het Russische parlement besloten dat het deze verklaring moet worden, anders lopen alle Russische vertegenwoordigers uit het Volkscongres weg.

Die Russische druk en de verwarring onder de aanwezigen blijkt voldoende om het op de eerste dag niet tot een stemming te laten komen. De overgangsregeling, zoals de periode tussen nu en de proclamatie van een Sovjet-wat??-nieuwe stijl wordt genoemd, biedt nog veel te veel onzekerheden.

Het nationale parlement moet worden vervangen door een Raad van Afgevaardigden van Volksgedeputeerden. Voor iedere republiek twintig. De rest van het parlement kan naar huis, met als zoethoudertje het behoud van privileges, zoals salaris en dienstauto, voor de nog resterende twee jaar van de parlementaire periode.

Over dat punt ontstaat al meteen ruzie. De Russische delegatie, zo onthult Jeltsins juridische adviseur Sjachrai, wil unanieme beslissingen van dit 'noodparlement". Anders moet worden gekozen voor proportionele vertegenwoordiging, wat Rusland als de grootste republiek meteen een comfortabele meerderheid zou geven. Niet anders is het bij de voorgestelde Staatsraad, die moet worden gevormd door de Unie-president en zijn collega's van de republieken.

Leningrads burgemeester Sobtsjak, een van de drijvende krachten achter de verklaring, vreest dat de republieken zo veel te veel greep op het bestuur krijgen. Hij pleit later impliciet voor herstel van de oude situatie: de Staatsraad moet aangevuld worden met 'adviseurs' van de president.

Dat valt niet in goede aarde bij de niet-Russische republieken, die vrezen dat de Russische Federatie en Jeltsin op die manier Gorbatsjov helemaal zullen russificeren. Het valt ook slecht bij radicale democraten, die vinden dat Gorbatsjov maar moet opkrassen. In de verklaring wordt immers niets gezegd over verkiezingen, zodat Gorbatsjovs positie tenminste gedurende de onbepaalde tijd van de overgangsperiode' gered is.

De sociaal-democraat Obolenski, die in 1989 roemloos sneuvelde toen het nationale parlement tussen Gorbatsjov en hem moest kiezen voor het presidentschap, haalt nu zijn gram. "Dit Huis moet stemmen over het aftreden van de president," roept hij, na het voorlezen van een lange lijst door de grote leider gemaakte politieke fouten.

Renate Dorrestein is, zoals dat heet, een strijdbare feministe. Zij spreekt graag namens „de" vrouw, een schepsel dat al sinds de Oude Oertijd wordt onderdrukt. „Sinds Adam leven wij onder een bezettende macht", klonk het een paar dagen geleden vanaf de kansel in de Nieuwe Kerk, toen zij in Groningen de Letterenlezing mocht houden. Alle maatschappelijke nadelen komen op het hoofd van de vrouw neer, ging zij verder. Je kunt niet ontkennen dat haar kennis diepgaand en veelomvattend is: na die dwingende theologische uitspraak over Adam, schiet ze meteen weer raak met een knappe sociologische analyse. Zou het waar zijn van die maatschappelijke nadelen? Is er op al die witte kruisen op de Vlaamse en Franse oorlogsbegraafplaatsen ook maar één naam van een vrouw te vinden? Nee, dat is natuurlijk zo. Maar oorlog, zou Renate zeggen, is een mannenzaak. Vrouwen treft toch geen blaam als al die agressieve kerels zo graag oorlogje willen spelen? Als je al sedert Adam onder een bezettende macht leeft, dan heb je er natuurlijk geen behoefte aan voor de belangen van die bezetter in het krijt te treden. Niks geen dienstplicht, en niks geen vervangende dienstplicht. Het Handboek Soldaat is voor de

jongens, het verzetsblad Opzij is voor de meisjes. Feministen hebben nooit geijverd voor afschaffing van de dienstplicht of voor invoering van een militaire of sociale dienstplicht voor vrouwen. Zij denken immers niet in termen van gelijke rechten en gelijke plichten. Zij denken niet ja, eigenlijk is het helemaal niet zo vreemd dat vrouwen voor hetzelfde werk minder worden betaald dan mannen, want zij hoeven ook niet een jaar van hun leven in de kazerne door te brengen. Een groep die, zoals Renate zegt, „geterroriseerd, gemarginaliseerd, onderbetaald en beschimpt wordt", houdt er natuurlijk heel andere denkbeelden op na. Laatst vertegenwoordigde de spreekster de Nederlandse letteren op een internationaal schrijverscongres. Daar was ook een Noorse auteur aanwezig die zich erover beklaagde dat de sociale vrede en rust in de noordelijke landen niet bevorderlijk was voor een spannende romankunst. Hij schaarde zich dus achter het (romantische) denkbeeld dat de literatuur tot bloei komt in

een sfeer van repressie en onveiligheid. Dat kan soms het geval zijn, maar soms ook niet. Ibsen en Strindberg schreven hun meesterwerken ook niet in een gangstermaatschappij. Juist als het sociale leven zich in de luwte afspeelt, kan de schrijver zijn volle aandacht schenken aan de diepe en verborgen drijfveren van mensen. Voor Ibsen en Strindberg (en later voor de filmer Bergman) lag het slagveld niet buiten de deur, maar juist binnenshuis. Als door een wesp gestoken sprong Renate Dorrestein van haar bankje op en ging foeterend tegen de verbaasde Noor tekeer. Wilde zij hem wijzen op diens grote voorgangers, die de relaties tussen man en vrouw tot op het bot hadden geanalyseerd? Nee, bepaald niet, waarschijnlijk had zij, net zo min als in het Handboek Soldaat, nog nooit een blik in de boeken van Ibsen en Strindberg geworpen. Nee, wat zij de Noor, de Russische, Chileense, Chinese en Cubaanse schrijvers duidelijk wilde maken, is dat zij als Nederlandse schrijfster helemaal niet in een saaie omgeving leefde. Dat gold wellicht voor mannen,

maar vrouwen verkeerden al sinds Adam in een heel andere positie. Zij leeft in een „wereld van Jeroen Bosch", dat is een „volstrekt surrealistische, absurdistische werkelijkheid die uitpuilt van de bizarriteiten". En ze geeft, terwijl het internationale gehoor de knopjes dieper in de oren drukt om maar niets van de simultaan gegeven vertaling te missen, meteen maar een voorbeeld van die volstrekt bizarre en absurde realiteit in ons polderland: „Ik leef namelijk in een maatschappij waarin mensen die staande plassen een hele gulden ontvangen voor arbeid waarvoor zij die op de bril plaatsnemen maar vijfenzeventig cent krijgen". Ik ben bang dat deze verschrikkelijke waarheid niet tot alle aanwezigen is doorgedrongen, van wie een groot deel in landen woont waar de WC-bril een onbekend verschijnsel is. Natuurlijk foeterde Renate ook op de literaire kritiek in dit land, die grotendeels in handen is van het vijandige kamp. Schreef een man een negatieve kritiek over een boek van een vrouw, dan zat daar volgens haar altijd een seksistisch luchtje aan. Vloeiden die bittere woorden uit de pen van een vrouw, dan was het dus duidelijk dat die met de vijand heulde. Feministen als Dorrestein zijn kortom immuun voor kritiek. Net als de apparatsjiks, die in het oosten de macht zo lang in handen hebben gehad, zouden ze zich graag omringen door een meute van ja-knikkers en klapvee.

Daar kijken de 1780 opgekomen volksafgevaardigden, bijeen in het Kremlin, wel even van op. Van heinde en verre zyn de meeaten naar Moskou getogen om te besluiten over de toekomst van de Sovjet- Unie. Het eerste wat ze na de opening van het Congres van Volksafgevaardigden van hun leiders te horen krijgen, is een voorstel tot opheffing van datzelfde Congres.

Sommigen schudden ongelovig het hoofd. De meer strijdbare conservatieven, zoals Viktor Alksnis van de fractie Sojoez (Unie), snellen naar het presidium. Daar heeft de Kazachstanse president Nazarbajev zojuist in een gezamenlijke verklaring van president Gorbatsjov en tien republieksleiders de begrafenis van de Sovjet-Unie oude stijl afgekondigd. Alksnis, schreeuwend: "Dit kan niet. Dit is het einde van de Unie. Dit is een regelrechte staatsgreep."

Tijdelijk Congres-voorzitter Ivan Laptev smoort een oproer door de vergadering voor drie uur te schorsen. "De afgevaardigden moeten tijd hebben om over de verklaring na te denken," zegt hij. Dat er in het Kremlin en het Witte Huis, het domein van de Russische president Boris Jeltsin, in de week na de mislukte 'ongrondwettelijke staatsgreep' duchtig is gespijkerd aan een nieuwe Unie, weet en begrijpt iedereen. Maar dat het resultaat van dagen en nachtenlang onderhandelen zó ver kan gaan, veroorzaakt een schokgolf in de gelederen van het hoogste gezagsorgaan van de Unie.

President Gorbatsjov zit er uiterlijk onbewogen bij. Wat moeten de conservatieven zich verraden voelen. Vorige week donderdag knabbelde hij al weer iets af van de bevoegdheden die Boris Jeltsin zich als bedwinger van de Kremlin-putsch had toegeëigend. Ik zal niet toestaan dat de Unie onderuit wordt gehaald. In dat geval treed ik af, zei Gorbatsjov vastbesloten. Vier dagen later blijkt welke Unie Gorbatsjov in gedachten heeft. Eigenlijk geen. Punt 1: alle republieken die dat wensen, kunnen een verdrag van een Unie van soevereine staten tekenen. Elk van die staten bepaalt zelf hoe het die Unie wil zien en eraan wil deelnemen.

Met andere woorden: federatie (zoals nu), confederatie (met nog wel een centraal gezag, maar met beperkte bevoegdheden) of Gemenebest, iets waarmee je alle kanten uitkunt, het mag allemaal. Maar echte spijtoptanten, zoals de Baltische republieken, Georgië, Moldavië, die elke Unie-gedachte van zich hebben afgeworpen, worden niet in het diepe vaarwater van de internationale politiek en vooral economie geworpen. Punt twee van de verklaring roept a-l-l-e republieken op om onmiddellijk een overeenkomst tot economische samenwerking te tekenen.

Dat moet een geruststellende gedachte zijn voor al die predikers van nationale onafhankeljkheid. Internationale en nationale economen, iedereen die iets verder kijkt dan de neus lang is, wijzen dagelijks op de onderlinge economische afhankelijheid van de republieken. Oud-minister van Financiën Orlov bijvoorbeeld: "Green enkele republiek is in staat binnen vijftien jaar economische zelfstandigheid te bereiken."

Hoe kan het ook. Een systeem dat in zeventig jaar is opgebouwd, waar de veters in republiek A worden geproduceerd, de schoenen in republiek B en de hakken in republiek C, waar transacties worden geregeld in een valuta, de roebel, die buiten de landsgrenzen hoogstens voor het monopoliespel wordt benut, zo'n systeem wijzig je niet van de ene dag op de andere. Vandaar dat in de Baltische delegaties, die hun onafhankelijkheid in het Congres uitzitten met een soort waarnemersstatus, goedkeurend wordt geknikt. Bij de Georgiërs en Moldaviërs vallen dezelfde hoofdbewegingen waar te nemen. Economische samenwerking, graag. Maar politieke, dat is andere koek.

■ Gorbatsjov (links) tijdens een onderonsje met Jeltsin op het Congres van Volksafgevaardigden. Foto: AP

Obolenski krijgt veel bijval, maar zijn punt wordt niet op de agenda gezet. Sterker, er wordt geen enkel besluit genomen, er wordt niet gestemd. Gorbatsjov, die de middagzitting samen met Jeltsin en andere republieksleiders voorzit, is moe. Zoals iedereen. Dus heerst de verwarring. Bij het ministerie van Buitenlandse Zaken breken de ambtenaren zich het hoofd over de vraag wie de Sovjet-Unie moet vertegenwoordigen op de komende 46ste Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. Vroeger waren dat de Sovjet-Unie en twee republieken die van Stalin de VN-status mochten krijgen, de Oekraïne en Wit-Rusland. Maar wat te doen nu volgens de verklaring elke republiek die dat wil de VN-status kan aanvragen?

Belangrijker voor de toekomst is de vraag over de toekomstige status van de twintig autonome regio's in de hele Unie, waarvan zestien op Russisch grondgebied. De verklaring van de Tien plus Een geeft hen, allemaal nationale minderheden, geen enkele stem in het kapittel. Afgevaardigde Koegoeltinov, een Kalmuk, verontwaardigd: "Waarom mogen dat geen onafhankelijke republieken worden?'

Het staatspersbureau Tass mag 's avonds concluderen dat waarschijnlijk een meerderheid van het Congres zich voor de verklaring zal uitspreken. Er is immers geen rationeel alternatief, geen weg terug.

Maar Koegoeltinovs opmerking illustreert de gevaarlijke kant van dit Overgangstijdperk'. In Moldavië roept de door Russen bevolkte Dniester zich tot onafhankelijke republiek uit. In Azerbaidzjan doet de Armeense enclave Nagorno-Karabach hetzelfde. De Krim in de Oekraïne dreigt ook met onafhankelijkheid. Dit zijn maar een paar van de etnische conflicthaarden die elke theoretische regeling in Joegoslavische praktijken kan laten ontaarden.

De verklaring spreekt over het ondertekenen van een gemeenschappelijk defensieverdrag, waarbij het leger, de eenheden van KGB en Binnenlandse Zaken, radicaal en volgens de wensen van de republieken moeten worden hervormd. Maar wie moet de Azeri's en Armeniërs uit elkaar houden, de Kozakken en de Kazachen, de Georgiërs en de Ossetiërs, de Moldaviërs en de Gagaoezen? Het Rode Leger? Of de nieuwe republikeinse gardes in oprichting? Geen mens die het weet.

Veel tijd is het Volkscongres echter niet gegund. Lange uiteenzettingen over een nieuwe Grondwet (de zoveelste) voor de Sovjet-?? zijn uit den boze. De 'overgangsperiode' is nog geen drama, maar wordt dat zodra ergens de eerste doden vallen in een van die onafhankelijke republieken.

Het plan voor een gemenebest van republieken, waarmee president Gorbatsjov gisteren het Congres van Volksafgevaardigden — het hoogste orgaan van de Sovjet-U--nie — volledig verraste, is een politieke meesterzet. Het Congres zette zich door het in principe te aanvaarden meteen zelf buiten spel; Gorbatsjov blijft president, maar deelt zijn macht en verantwoordelijkheid met de presidenten van de republieken in een Staatsraad gedurende een overgangsperiode.

"Een coup," schreeuwden zijn fervente tegenstanders ogenblikkelijk en helemaal ongelijk hebben zij niet. Het is een "tegencoup" en tegelijkertijd waarschijnlijk de laatste kans nog iets te redden van een centraal gezag in Moskou over het hele Sovjet-gebied.

Zolang er geen nieuw Unieverdrag is komt de buitenlandse en binnenlandse politiek in handen van genoemde Staatsraad, die geflankeerd wordt door een Raad van Afgevaardigden, een soort parlement waarin twintig vertegenwoordigers van iedere republiek. Voor de economische hervormingen wordt een Economische Commissie verantwoordelijk, die eveneens uit een gelijk aantal afgevaardigden per republiek bestaat.

De "eenheid van de strijdkrachten" wordt bewaard — of beter: het opperbevel blijft in Moskou — waarmee voorkomen wordt, riat het gevaarlijke kernwapenarsenaal over de republieken wordt verdeeld. Het ontstaan van een handvol nieuwe kernwapenmachten is geen geringe zorg in de rest van de wereld; die zorg kan zo worden weggenomen. Waarbij aangetekend zij dat de republieken het defensie- en veiligheidsakkoord, waarin dit wordt geregeld, nog afzonderlijk moeten tekenen. Een meesterzet, dit plan. Al gaat het om een "republieken-democratie" en (nog) niet om een democratie gebaseerd op politieke partijen. "Een unie van communistische en democratische republieken, dat kan nooit goed gaan," waarschuwden vertegenwoordigers uit Oezbekistan dan ook ogenblikkelijk en die waarschuwing is terecht. Het zal nog heel moeilijk worden, maar er is geen alternatief.

Staatsraad en Raad van Afgevaardigden moeten een nieuwe grondwet schrijven en een geheel nieuw Unieverdrag opstellen. Dat geeft Gorbatsjov de tijd, die hij zo dringend nodig heeft. Duidelijk blijkt al wel dat wordt aangekoerst op een uiterst losse federatie van soevereine staten, die allemaal lid kunnen worden van de Verenigde Naties. Een federatie waarvan die soevereine staten volledig lid kunnen worden, geassocieerd lid of slechts waarnemer. Dat is al hoog gegrepen, Méér lijkt in ieder geval niet mogelijk.

Hongarije en Albanië vrezen dat een oplossing van de crisis in Joegoslavie tot een verslechtering zal leiden van het lot van de Hongaarse en Albanese minderheden in Servie.

De Albanese president Ramiz Alia en de Hongaarse minister van buitenlandse zaken Geza Jeszenszky verklaarden dit in Tirana na onderling overleg over de crisis in hun buurland. Beide leiders zeiden met instemming kennis te hebben genomen van het besluit van Servie om akkoord de gaan met het EG-plan voor een vredesconferentie en versterking van het internationale toezicht op een bestand. Maar zij zijn er niet gerust op dat een vredesregeling niet ten koste zal gaan van hun minderheden in Joegoslavie.

In de Servische provincie Kosovo is 90 procent van de bewoners van Albanese origine, terwijl in de noordelijke provincie Vojvodina een minderheid van 400.000 Hongaren leeft. Beide provincies genoten tot 1989 een aanzienlijke mate van zelfbestuur, maar die autonomie werd toen door Servië ingetrokken.

Ruim 10.000 Hongaren uit Vojvodina, dat grenst aan de Kroatische grensregio Slavonie waar hevig wordt gevochten, hebben intussen al de wijk genomen naar Hongarije. Ook door de geregelde schending van het Hongaarse luchtruim door straaljagers van de Joegoslavische luchtmacht zijn de betrekkingen tussen beide landen aanmerkelijk bekoeld. In het kader van het onlangs door de Conferentie over Veiligheid en Samenwerking in Europa (CVSE) ingestelde mechanisme voor crisisbeheersing voert Hongarije hierover momenteel in Wenen met Joegoslavie overleg.

Ook in Albanië bestaat zorg. Alia vindt dat zowel Kosovo als Vojvodina op voet van gelijkheid moet kunnen deelnemen aan overleg van de zes deelrepublieken over de staatkundige toekomst van de Joegoslavische federatie. „Als anderen voor hen beslissen, wordt een anti-democratische vergissing gemaakt," aldus Alia.