Nieuw Israelietisch weekblad

In het begin van de jaren tachtig begon uitgeverij de Friese Pers Boekerij een serie boeken over de oorlog voor kinderen vanaf elf jaar: De jonge geuzen. In deze boeken met spannende titels als Klopjacht in het veen, Als ratten in de val en Razzia bij 't verloren land spelen drie vrienden Auke, Frans en Klaas de hoofdrol. In latere delen komt daar hun joodse vriend Aron bij.

De uitgever omschrijft de boeken als ;,spannend en historisch verantwoord" en over de auteur wordt gemeld: „de auteur verstaat de kunst om over dit onderwerp spannende en voor de jeugd verantwoorde boeken te schrijven, waarin bovendien duidelijk uitkomt dat de oorlog niet een spel is." Beide aanbevelingen sieren de achterkant van deel twaalf. Als extra aanbeveling meldt de uitgever in zijn folder „reeds meer dan 60.000 excmplaten verkocht!" Gedeeld door twaalf is dat 5.000 per titel, voor zulke spannende boeken niet echt een schokkende oplage. Helaas valt ook op de andere opmerkingen nog wel wat af te dingen.

Spannend zijn de meeste delen bepaald niet. Vooral in de eerste delen gaat het leven op het Friese platteland gewoon zijn gangetje en speelt de oorlog slechts op de achtergrond mee. Er gebeurt weinig en hier en daar is het net of je een lesje uit een geschiedenisboek krijgt voorgeschoteld. De korte zinnen en het wat houterige Nederlands maken het geheel niet vlot leesbaar.

De serie valt typisch in te delen in de categorie Heldendaden, een categorie verhalen waarin het onderwerp tweede wereldoorlog veelvuldig aan bod komt en waarin altijd jongens de stoere hoofdpersoon zijn. Jongens die in een wereld zonder meisjes en vrouwen schijnen te leven, die altijd verzetswerk doen en daarbij meer neergeschoten Britse piloten redden dan er ooit op Nederlandse bodem zijn beland. De boeken zijn dus niet altijd even historisch verantwoord als de uitgever de lezer wil doen geloven. Mogen in de eerdere delen alle registers al zijn opengetrokken om maar zo opgeblazen en clichématig mogelijk van de daden van de drie onafscheidelijke vrienden te verhalen, in het laatste deel, Verzet achter prikkeldraad, maakt de auteur het echt te bont. Auke, Frans en Klaas zijn opgepakt nadat zij op het station in Leeuwarden hun joodse vriend Aron Velleman bij zijn vluchtpoging hebben geholpen. Bovendien heeft Auke met namaaksterren in zijn zak gelopen. Om het laatste worden de drie vrienden door een commandant van de SD veroordeeld tot een week Westerbork!

Uiteindelijk zullen zij er twee weken blijven, omdat zij zich in Westerbork met een ruzie tussen een jood en een OD'er bemoeien. Untcrsturmführer Van Dam verlengt hun straf met een week en voegt eraan toe dat er niets op tegen is dat zij af en toe een jood aftuigen. Opmerkelijk is de meer dan uitstekende behandeling van het drietal. Zo krijgen zij bijvoorbeeld eten dat apart voor hen is gekookt, en de leider van de barak waar zij zijn ondergebracht, behandelt hen met groot respect.

Natuurlijk is het goed in kinderboeken problemen aan de orde te stellen, mits het resulteert in een verantwoord boek. En dat is dit boek per se niet. Het is een misselijk makend verhaal, waarin de oorlog met het oog op commercieel succes wordt uitgebuit. Navraag bij het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie in Amsterdam en bij het Herinneringscentrum Kamp Westerbork in Hooghalcn, bevestigde mij in de veronderstelling dat nietjoodse jongens nooit zijn veroordeeld tot een of twee weken Westerbork. Ook vrienden die in Westerbork zaten en de kampen hebben overleefd, zijn geen van allen met het fenomeen bekend. Velen dachten aanvankelijk dat ik hun met mijn vragen in de maling wilde nemen.

Natuurlijk mag een schrijver zijn eigen fantasie gebruiken en hoeft hij zich bij het schrijven niet al te letterlijk aan de feiten te houden. Een voorwaarde is echter dat de uitgever niet rept over historische betrouwbaarheid. Bovendien zijn er onderwerpen die men niet behandelt, tenminste niet op deze manier. Zowel de schrijver als de uitgever zijn hun boekje te buiten gegaan door dit deel uit te geven. Jodenvervolging en kampen gebruiken als kassucces om een hoge oplage te halen gaat echt te ver, om nog maar te zwijgen over historische verantwoording.

U.G. de Jong: Verzet achter prikkeldraad. De Friese Pers Boekerij, Drachten, 1991. Prijs fl. 17,50.

Jaren geleden zijn in de serie Volkssprookjes ook joodse sprookjes opgenomen. Uitgeverij Elmar heeft besloten ze opnieuw uit te geven, hetgeen heeft geresulteerd in twee fraai uitgevoerde deeltjes Joodse Sprookjes en Nieuwe Joodse Sprookjes. Een goed initiatief, want die twee delen uit de serie Sprookjes uit de Wereldliteratuur blijken het best te worden verkocht. Deel 1 bevat scheppingssprookjes, sprookjes uit de tijd van Noach tot Mozes, vanaf de verovering van Kanaan tot de ballingschap, vanaf Alexander tot aan de verwoesting van de tweede Tempel, over de Romeinse keizers en geleerden en tot slot dieren- en plantensprookjes uit de Talmoed en midrasj. Deel 2 maakt onderscheid tussen sprookjes van het Oosterse en Europese jodendom, zoals later ook het verschil wordt getoond tussen verhalen die uit het chassidisme en haskala voortkomen. Verder in dit deel sprookjes over sjabbat en feestdagen, over kabbala en messianisme, en net boek eindigt met drie categorieën van de modernste sprookjes, namelijk die over Zion, over 'de gruweltijd' en sprookjes uit de staat Israël. Beide delen zijn goed los van elkaar te lezen, maar het is beter om in deel 1 te beginnen en met deel 2 te eindigen. Niet alleen vanwege het totaalbeeld, maar ook omdat alleen het eerste deel een uitgebreide inleiding bevat die naar beide delen verwijst. In deze zeer interessante verhandeling wordt het ontstaan - met bronvermelding - en het hele hoe en waarom van de joodse sprookjes uit de doeken gedaan. Wanneer wij het in Nederland over sprookjes hebben, denken wc aan de talloze verhalen van Andcrsen, Grimm, Perrault enzovoort, kortom de sprookjes zoals die zijn voortgekomen uit de romantische traditie. Joodse sprookjes lijken daar in de verste verte niet op. Ze worden veel sterker bepaald door godsdienst en tijdgebonden cultuurverschijnselen, waardoor bovennatuurlijkheid en fantasie in een heel ander daglicht komen te staan. Ook de verteltrant mist de 'gewone' kleurrijke breedsprakigheid en esthetiek en is daarentegen kort en feitelijk. De logica ontbreekt nogal eens, maar de moraliserende boodschap zelden. Omdat in vrijwel elk sprookje alles ondergeschikt wordf gemaakt aan de moraal, zijn ze minder geschikt als onderhoudend leesmateriaal. Ze zullen oudere lezers ook meer aanspreken dan jongere. De beide delen schetsen samen een rijk geschakeerd beeld van duizenden jaren joods leven en joodse cultuur. Ik heb overigens moeite met de formulering joodse sprookjes. Het woord sprookje heeft nu eenmaal de connotatie onwaar. Als het dan gaat om joodse sprookjes, die veelvuldig op de Tenach zijn gebaseerd, dan krijg ik zo mijn twijfels over de terminologie. De samensteller van de bundels zat daar kennelijk ook mee en komt met een uitleg over aggadah' en 'maasjia', maar handhaaft toch het woord sprookje. Een kleine waarschuwing om sprookje in het geval van joodse sprookjes niet klakkeloos op de gangbare manier te interpreteren, lijkt mij dus op haar plaats. Dr. Israël Zwi Kanner (samensteller): Joodse sprookjes. Nieuwe Joodse Sprookjes. Uitg. Elmar bv, Rijswijk, (z.j.). Prijs fl. 9,90.

Het label Smithsonian Folkways brengt al sinds 1947 de grootste verscheidenheid aan volksmuziek op plaat uit. Als je muziek zocht van een bepaald land, hoe onbereikbaar ook, in de catalogus van Folkways Records vond je altijd wel een opname. De catalogus is in de loop der tijd alleen maar dikker geworden. Want het merk gaat er prat op elke plaat, hoe oud ook, nog te kunnen leveren. Daarnaast blijft men op zoek naar nieuwe gebieden. Het verbaasde me daarom ook eigenlijk niet twee wel heel bijzondere cd's op dat label tegen te komen. Jarenlang heb ik gezocht naar opnamen van de joden die uit Boechara naar Israël waren gekomen, want ook zij leverden hun bijdrage aan de Israëlische folklore. Velen zullen zich liedjes als Ta'am Haman en Sjier Hakad uit de jaren zestig nog herinneren door de opnamen van de Kannon Israëli Singers of Nehama Hendel, waarbij dan alleen even vermeld stond, dat het Boechaarse melodieën betrof. Maar hoe die Boecharen zelf musiceerden, was slechts zelden te horen (uitzonderingen: Westminster W 9805 en Ocora 558 529).

Ted Levin, een Amerikaanse musicoloog die is gespecialiseerd in de muziek van de voormalige Sowjet- Unie, heeft bij Smithsonian Folkways een gewillig oor gevonden voor zijn uitzonderlijke opnamen uit de verre stad Boechara, gelegen' in Oezbekistan in het grensgebied van Rusland met Afganistan. Sinds de 12de eeuw wonen er joden in dat gebied, waar alle mogelijke godsdiensten hun aanhang hadden, maar dat tegenwoordig vooral islamitisch is. Ook hier geldt, net als in het noordwesten van Afrika, dat joodse en islamitische musici buiten de muren van synagoge of moskee geregeld samen optreden. Op de cd Bukhara, Musical Crossroads of Asia, is naast synagogale opnamen van Jah Ribbon Olam, Sjalom Aleichem en Kiddoesj, en een paar stukken liturgische islamitische muziek, een groot aanbod van die gemeenschappelijke muziek te vinden. Levin heeft in 1990 ter plaatse met de modernste technieken prachtige opnamen kunnen maken van de professionele joodse zangeres Tofakhon en het Sozanda-ensemble, waarmee ze een graag geziene gast is op islamitische en joodse feesten. Slechts begeleid door handtrommels brengt zij liedjes uit allerlei genres, uiteenlopend van uiterst godsdienstige tot drinkliederen. Een nummertje dat menigeen direct zal opvallen is Murghak, waarin velen Chad Gadja zullen herkennen, maar dan met een kip in de rol van het geitje. Ted Levin laat ons via deze cd ook kennis maken met de Shashmaqam, die het beste te benoemen is als klassieke muziek, vergelijkbaar met de Perzische klassieke muziek. Het wordt onder andere gespeeld door de volledig klassiek opgeleide broer van Tofakhon. Sedert het wat gemakkelijker is geworden de voormalige Sowjet- Unie te verlaten, zijn vele Boechaarse joden naar Amerika verhuisd en men vermoedt dat er nu zon 3.000 in New Vork wonen. Daar komt dan meteen het probleem van de hoogopgeleide Russische immigranten om de hoek kijken. Musici die in Boechara en omgeving toonaangevende personen waren op hun specifieke vakgebied, kunnen in New Vork kennelijk alleen maar aan de slag als chauffeur of matsebakker. In het restaurant van Firuza Jagudaeva, vroeger balletlerares in Tasjkent (Oezbekistan), ontmoetten ze elkaar en daar ontstond het ensemble Shashmaqam, dat alle vormen van Boechaarse muziek op het hoogste niveau ten gehore kan brengen en dat ook doet op alle mogelijke multi-etnische festivals in de Verenigde Staten. Terecht heeft Ted Levin, naast de opnamen uit Boechara zelf, ook dit Newyorkse ensemble door Smithsonian Folkways uit laten brengen. Levin heeft beide cd's voorzien van uitstekend achtergrondcommentaar, waarin alles tot in de puntjes wordt uitgelegd, zoals dat van Folkways mag worden verwacht. Trouwens, wie hun oudere platen nog kent, zal het legendarische kraken, rommelen en piepen missen: de klank is prachtig geworden door de toepassing van de moderne techniek. Bukhara - Musical Crossroads of Asia, CD SF 40050; Central Asia in Forest Hills, New Vork. Music of the Bukharan Jewish Ensemble Shashmaqam, CD SF 40054, Smithsonian Folkways, Cambridgc Mass., Verenigde Staten. Importeur Munich Records, postbus 81, 6720 AB Bennekom. Prijs circa 45 gulden.

Het ensemble Shashmaqam brengt alle vormen van Boechaarse muziek op het hoogste niveau