Xn den ouderdom van 78 jaar is Zondagochtend in de vroegte zacht en kalm ontslapen in zijn woning aan den Violenweg, Neerlands groote bouwmeester dr H. *?. Berlage.
Hij was al tan»»- een zeer fragiele figuur ge» worden, welke door den sterken geest en den wil werd staande gehouden. Instinctief naderde men hem met voorzichtigheid, want het teek wel of de kleine man anders zou vervluchtigen. Maar in dezen kleinen brozen man heeft de Nederlandsche bouwkunst baar grootmeester verloren, die ook door de Lngelschen als the grand old man der bouwkunst werd geëerd.
langen tijd, na de periode van dr P. J. H. <**uypel«, is het Berlage geweest die den toon aangaf, omdat bij de leiding heeft gegeven voor de nieuwe bouwkunstige en bouwkundige richting -ran bet laatst der I9e en bet begin der Ne eeuw, de richting, die eens is aange» duid als de Rom-»ans<-b»Amerikaansche richting, die bet rationalisme tot het uiterste doorvoerde en oog vroeg voor de groote massa's, waarmee gepaard ging meer dan vroeger oog bebben voor bet stadsbeeld in bet groot
Berlage was — en we eiteeren bier prof. Van der Steur toen hij 8 Januari 1924 te Delft Berlage tot doctor honoris causa in de teel»» nische wetenschap promoveerde'— de zuiver Ilederlandsebe architect Zijn aanvankelijke arbeid kon niet doen vermoeden, dat bij in zich had bet zoo scherp geprononceerde Nederland-che denken en voelen, dat zich in zijn latere werken uitspreekt In het gebruik van materiaal in de eerste plaats is Berlage de Hollandsche architect bij uitnemendheid, maar ook in de groepeering van de massa's, in het sterk gevoel voor den wand, die de intimiteit van het Hollandsche binnenhuis zoo sterk omsluit in het individualistische streven. dat zoo met intimiteit samenhangt, her» kennen wij Berlages Hollandschen aard. Maar ook in zijn geheele ruimte-ontwikkeling, zijn neiging ook in onze Hollandsche kerken tot uiting gebracht om de gescheiden deelen eener ruimte samen te binden tot één ruim» tewerking, in verhoudingen die eerder breed en laag dan slank omhoogstrevend zijn, «luit hij zich aan bij alles wat Hollandsche stadsbeelden en Hollandsche bouwwerken ons te zien geven. Die belangrijkheid schuilt hoofdzakelijk in de bouwwerken zelf als de versteende gedachten van een kunstenaar vol talent die met de hem kenmerkende bescheiderlheid de eerste zal zijn om te erkennen, dat ze niet het vol» maakte hebben gegeven. Van deze bouwwerken is een sterke en blijvende invloed uitgegaan en die zal daarvan blijven uitgaan. * ♦ * Berlages werk en zijn geschriften, aldus de promotor, getuigende van zulk een diep en hel» der inzicht in de problemen, die de bouwkunst stelt en die zij in de komende jaren bij de gestadige ontwikkeling der techniek en van het maatschappelijk leven nog verder stellen zal, eischte een openlijke waardeering van de zijde der Technische Hoogeschool. Haar Senaat heeft door het verleenen van de hoogste onder» scheiding, waarover zij kan beschikken, uitdrukking gegeven aan de groote waardeering van het werk van een kunstenaar, die, misschien in het buitenland nog meer dan binnen onze enge landsgrenzen, geldt als de vertegenwoordiger bij uitnemendheid van onze Nederlandsche architecten en die, door zijn werk en zijn geschriften wegbereider en voorlooper is geweest, die begrippen over bouwkunst «n aanverwante kunsten, welke bevruchtend hebben gewerkt voor de ontwikkeling der bouwkunst heelt getracht te maken tot gemeengoed voor ons allen. De groote verdienste van Berlage als bouw» meester, zoowel als schrijver over kunst, is door deze beide citaten zeer juist geschetst Toen euypers' invloed was uitgewerkt, in een tijdperk van versjofeling van onze architectuur, heelt hij door zijn durf. door de toepassing van zijn beginselen haar nieuw leven ingeblazen, haar uit haar versjofeling bevrijd en door zijn daad en door zijn woord een tijdperk van nieuwen bloei ingeleid. Zijn werk heelt ten voorbeeld en leering gestrekt aan vete Nederlandsche architecten en van de besten, maar ook aan vele buitenlandsche architecten, met name Duitsche van klinkende reputatie. Berlages aanvankelijke heteekenis ,'s geweest, aldus Jusi Havelaar, dat hij de strikte, bouwkundige «erlijkheid terug voerde en consequent handhaafde, dat hij definitief brak met „alles wat liegt,'. En het historische lot heeft gewild, dat hel zijn taak zou blijven deze -.esthetische eerbaar» heid te vertegenwoordigen. Wan» met Berlage vangt in ons land en voor onze bouwkunst «en tijdperk aan van ongemeen sterken bloei, van koortsachtige bedrijvigheid, een architectonisch zeldzaam belangrijke periode Hij streed voor beginselen, die normatief waren; hij streed voor een gezonde, objectieve bouwkunst! hij legde de grondslagen. Berlage heeft moeten vechten tegen vrijwel alles rondom hem heen en stond aanvankelijk geheel alteen in dezen strijd. Nergens waren voor hem grondslagen te vinden, vrijwel alle waarden bleken vergaan, zeldzaam waren de personen en denkbeelden die hem steun konden geven. Met groote kracht en onwankelbaar zelfvertrouwen heelt hij systematisch alle, moeten ontwikkelen, heeft hij zichzelf den rechten weg gewezen, en is gekomen tot een principieele ordening van denkbeelden. De groote waarde van Berlage is daarbij geweest, dat hij de nieuwe ontwikkeling der architectuur niet inleidde door en in den vorm, doch door het beginsel zelf. Hij heelt weer durven verlet,»^, dat bouwen een ruimte-scheppend beginsel was. dat hel bouwen gebonden wa, aan maatschappelijke functies, dat voor alles eerlijkheid beteden moest worden in den opzet van elk plan, dat de materialen gebruikt moe*, ten worden in de voor hen geschikte toepas» ->ng, dat slechts uitdrukking verkregen kon »orden door consequenties ui» materiaal en Instructies volledig te aanvaarden en dal harmonie eerst bereikt zou kunnen worden in» wen «en volledig levensbeginsel achtergrond '-'leende. Zijn beginselen zijn in «Igemeene»
zin richtsnoer gebleven voor de jongeren, dod, de vervulling van bet ideaal —> een bouwkunst der samebleving —is nog verre. Berlage zelf was de eerste om te beseffen, «lat bij niet meer kon doen dan den weg bereiden. Ongetwijfeld viel een schaduw over zijn leven doordat de samenleving steeds grootere versplintering vertoonde. Dat het ideaal niet nader komen kon, beeft hijzelf wellicht bet eerst begrepen. Op papier heeft hij in zijn vele ideaalprojecten ver» vulling gezocht voor zijn wensch naar bevrijding, naar de mogelijkheden om de architectuur als symbool eener samenleving te zien.
Amsterdammer van geboorte
Hendrik petrus Berlage was 21 Februari 1856 tn Amsterdam geboren. Na daar de H.B. afgeloopen te hebben, studeerde bij van 1875 tot 1878 in Zürich, waar Sempers geest nog heerschte, keerde toen voor korten tijd in ons land terug, maar vertrok weldra voor een knnstreis in Italië waar hij sterk den invloed der renaissancekunst onderging. Aan welke reis aanstoot een naar Oostenrijk en naar Duitschland. Bij zijn terugkeer werd hij teekenaar bij architect T. Sanders in zijn ge» boortestad, wiens associé hij vijf jaar was. Uit dien tijd dateeren OH. het voormalige Banopticum te Amsterdam, het Sanatorium te Baarn en onder de kleine gebouwen de ver» bouwing van 't l-ootsje van de firma Wijnand Roekink aan de Rozengracht te Amsterdam, een wachthuisje van de Noord-Hottandsche Tranamaatschappij aldaar, enz.
Ook Berlages ontwerp voor een nieuw kerkgebouw der Ned. Herv. Gemeente te Apeldoorn, ingezonden op «en bestoten prijs» vraag, waarin dat van den architect P. N. du Rieu in Den Haag bekroond en dat van J. Verheul Dz. te Rotterdam uitgevoerd werd. Dr Guypers stelde het tn het Bouwkundig Weekblad van alle ontwerpen het hoogst en beval het voor uitvoering aan.
Eerst in 1892/93 bouwde hij zijn eerste sterk persoonlijke werk, het gebouw der Alge» meene Maatschappij van Levensverzekering en Lijfrente aan het Damrak te Amsterdam, geheet in natuursteen opgetrokken met vlak beeldhouwwerk van Zijl. Het stijgende rhythme, dat zijn meest opvallende kenmerk was. heeft het helaas door een latere vergrooting ver» loren. (Voor deze maatschappij heeft hij in 1900 het ontwerp voor haar gebouw in Soerabaja en in 1902 dat voor het kantoor in Leipzig gemaakt.) In 1899 ontstond zijn gebouw voor den Ned. Diamantbewerkersbond in de Plantage in Amsterdam en dit heeft aan zijn naam de eerste bekendheid op ruime schaal gegeven onder bet publiek. Want zijn tevenswerk, de Amsterdamsche Beurs, was toen nog lang niet gereed. In 1897 begonnen, is deze pas in 1903 voltooid. .■■-•■'.
De bouwer van de Beurs
De Beurs.... een monument van bouwkunst. En van durf. In 1932. toen Berlage de gouden medaille van het Royal Institute of British Architects werd verleend, zeiden de Engelsche bouwmeesters nog herhaaldelijk: Hoe heeft u toch zoo gedurfd? Berlage antwoordde simpel: Wat kan er gebeuren zonder durf?, maar dat neemt niet weg, dat zijn Beurs een geweldige durf ten toon spreidde. Er is aan dezen bouw heel wat voorafgegaan. In 1885 al had Amsterdam een prijsvraag uitgeschreven. Met Sanders samen heeft Berlage toen «en ontwerp ge» maakt, maar verder dan een vierden prijs bracht hïj het niet. Cordonnier, dezelfde, die het Vredespaleis ontworpen heeft, ging met de bekroning schoot. Verder dan «en prijsvraag is het toen door verschillende omstandigheden niet gekomen. Maar toen Treub wethouder was geworden, besloot hij de zaak opnieuw aan te vatten. Hij wilde den jongeren op allerlei ge» bied een kans geven en, zoo vertelde Berlage altijd zelf, toen is Treub naar dr Cuypers gegaan en heeft hem er op gewezen, dat ik, een jonge Hollander, wet de Beurs zou kunnen bouwen. En Cuypers heeft dat direct in de hand gewerkt. Dat was inderdaad bree,! van hem. „De Beurs van Berlage" is jaren lang in Amsterdam een punt van grooten strijd geweest — nu begrijpt men niet meer dat er dertig jaar geleden zooveel boosaardigs over gezegd en geschreven kon worden. We zijn er geheet mee vertrouwd geraakt, zien de schoonheden ervan als iets gewoons, maar ten tijde van haar voltooiing was ze vrijwel een shibboteth en tegenover de afkeuring van den gestrekten Damrakgevel in baksteen zonder eenige versiering, stelden de jongeren juist hun bewondering, zich weer bewust geworden van liet begrip kunst in de architectuur. Interessant is het na te gaan aan de hand van de eerste belde projecten hoe de meester geleidelijk aan zich van de renaissancistische stijlvormen heeft ontdaan «n zijn eigen weg heeft gevonden. Een weg, welken hij daarna getrouw is blijven volgen.
In de Van Eeghenstraat in Amsterdam had hij al een paar jaar tevoren de thans verdwenen villa Huis Parkwyck ge» bouwd voor het echtpaar Simons — ze deed voor het volk natuurlijk heel vreemd aan en ze was ook inderdaad heel eigenaardig, al kwamen deze eigenaardigheden ook weer voort uit het beginsel. In den volksmond had ze den typischen naam van het huis met het handvat, in verband met den eigenaardigen vorm van den geweldigen schoor» steen. Uit dien tijd zijn ook het huis van prol. Heymans in Groningen en nog «enige huizen.
fn 1906 bouwde hij de Amstelbrug in Amsterdam en het gebouw der Arbeidscoöperatie Voorwaarts in Rotterdam en drie jaar tater begon zijn relatie met de Mij De Nederlanden van 18-15. waarvoor hij het kantoorgebouw op den hoek van de Driehoekjes en de Prinsestraat bouwde, dat nu eenige aldeelingen der gemeentesecretarie herbergt. Dit gebouw draagt in zijn inwendige stoerheid geheel het karakter van Berlage. Het steenen trappenhuis draagt zijn naam, zonder dat deze er bij staat. Toen de ruimte jaren geleden te klein werd. heef» hij het gebouw uitgebreid door de loggia te verwijderen, welke de bovenste verdieping typeerde. De toenmalige directeur was. naar ons meermalen medegedeeld is, als het ware „verliefd" op het gebouw en slechts op voor» waarde dat het onveranderd zou blijven, moet hij tot den verkoop aan de gemeente besloten hebben. Voor «lez» maatschappij bouwde Ber» lage in 1910 haar gebouw in Rotterdam, in 1911 dat in Amsterdam, «p den boek van I-alverstraat en Muntplein. dat ook door vergrooting bedorven is, in hetzelfde jaar «lat in Nijmegen, in 1913 «lat in Batavia en in 1925 (samen met de architecten v. Gendt en v. Vliet) bet nieuwe kantoorgebouw in Den Haag. Dit was weer een geheel nieuwe richting, welke de bouwmeester insloeg; hij werkte toen met een betonnen geraamte, dat bij vulde met baksteen en ramen, een utiliteitsgebouw in zeer - soberen vorm.
Uit 1914 dateert het gebouw van Meddens aan den Holweg, waarin hij zijn eigen karakter toonde door in «en tijdperk, dat de winkel» ramen niet groot genoeg gemaakt konden worden, een streng rhythmiscb gelede reeks smalle ramen aan te brengen. Daarna kwam zijn werk voor het concern Muller en Co, waarvoor hij hel groote kantoorgebouw in landen bouwde in 1915. Dit heeft zes verdiepingen hoog gaande eveneens een zeer strak rhythme, dat enkel door deze horizontale lijnen gebroken wordt. Voor dr Kröller bouwde hij verder de boerderij „De Schip» borg" in Zuidlaren met de groote poort in 1914 en het jachthuis in Hoender!» in 1915. Van zijn verdere werk noemen we de ombouwing van bet Mercatorplein in Amsterdam West (1925), de dhristian Sciencekerk aan de Banslraal bier ter stede, een «eer merkwaardig staaltje van zijn kunst, dat wellicht duidelijker dan eenig ander bouwwerk toont, dat van binnen uit naar buiten is gedacht Aan dit bouwwerk zijn voor het eerst toegepast de glazen bouwsteenen, welke één geheel 'met den muur uitmaken, waarvan ze een ichtdoorlatend deel zijn. Van de laatste jaren zijn de naar hem gedoopte brug over den Amstel tegenover de Amstellaan in Amsterdam en het geweldige gebouw der Amsterdamsche Bank aldaar, waarbij hij heeft samengewerkt met architect Ouendag Sr. Verlaze's laatste -Lp werk onvoltooid Den Haag heeft het laatste werk va» Berlage; hij heelt het onvoltooid moeten achterlaten, het nieuwe gemeentemuseum aan de Stadhou derslaan op Zorgvliet. De nood der tijden heel» gemaakt, dat on het oorspronkelijke ontwerp zooveel bezuinigd is moeten worden, dat het er nog maar een schaduw van is. Als indertijd was doorgetast had Den Haag ook een stad buis van Berlage kunnen hebben: hij heelt indertijd het ontwerp er voor gemaakt «n op de tentoonsleling van de vete ontwerpen voo» een stadhuis welke in der tijden loop gemaakt zijn, hebben we kunnen constateeren dat zijn ontwerp het nog best uithield, ook tegen de vijf van de prijsvraag. Hij had het zelf ook geconstateerd, heeft hij ons later gezegd op een lezing welke de aangewezen prijswinnaar hielt» in den Kunstkring. Want niettegenstaande zijn ouderdom, welke zich deed gevoelen in den vorm van hardhoorigheid. ontbrak Berlage maar zelden als een spreker over bouwkunst of aanverwante kunst zich deed hooren. Terecht genoot hij den eerbied der jongeren en toen eens een zeer modern getint bouwmeester, «en man der nieuwe zakelijkheid, de onkieschheld had in Beringes bijzijn diens kunst als timmer, manskunst te betitelen, is hem daarover ongemakkelijk de les gelezen. Berlage zelf had geen spier vertrokken, met over elkaar geslager, armen, zijn geliefkoosde houding, had hij den spreker aangehoord. We dachten aan een kor» te voren gevoerd gesprek over de huidige maatschappij, waarin hij zei: Het tegenwoordige geslacht kent geen respect Dat is de grootste fout van dezen tijd. • • • Natuurlijk heeft Berlage zich bij prijsvragen niet onbetuigd gelaten. Ongerekend de zeer vele van de Maatschappij tot bevordering der Bouwkunst, waarin hij bekroond werd. heelt hij b.v. in 1887 ingezonden op «en prijsvraag voor de restauratie van den dom in Milaan (Ook Henri Evers en de architect llrook be» hoorden tot de mededingers) en hij heeft ook behoord tot de inzenders op de prijsvraag voor het Vredespaleis. Het is bekend genoeg ge worden, dat de vroegere burgemeester van «otterdam, mr A. R. Zimmerman, toen in 1911 een besloten prijsvraag uitgeschreven werd voor een ontwerp van het ltotterdamsche raad huis. alle moeite heeft gedaan — en met succes — om Berlage niet tot de architecten die zouden worden uitgenoodigd. te doen belmoren. Architect en filosoof Heel wat ontwerpen hebben het ook nimmer verder gebracht dan ontwerp. Vaak waren he» geweldige gebouwen, waarin een filosofische gedachte was belichaamd. Want Berlage was behalve bouwmeester ook diep denker op geestetijk gebied waarvan talrijke geschrift.» getuigenis afleggen. Tot die ontwerpen behooren b.v. «en Wagnertheater in Amsterdam, het Beethovenhuis, dat hij zich in de duinen in Bloemendaal gedacht had en h«» Pantheon der menschheid. welke alle tusschen 1906 en 1915 geconcipieerd zijn. Berlage heeft ook uitnemend werk gedaan als ontwerper van uitbreidingsplannen. Voor Den Haag heeft hij er een in 1907 gemaakt, nadat Amsterdam reeds in 1902 hel uitbreidingsplan Zuid door hem had laten verzorgen in 1915 gevolgd door «en tweede. V»or Pur» merend maakte hij er een in 1911 «n Rotterdam droeg hem in 1922 een plan «n in 1926 na «en tweede plan op de verbouwing van het Hofplein, wellicht de lastigste opgaaf welke op dat gebied is ie verstrekken, Hij was er uitnemend in geslaagd. Het zakelijk aanvaarden van de grondslagen van den aanleg had hij omgewerkt tot een monumentaal gegeven.
Het moderne gegeven van «len «y«rapee en meer no-** dat »n de «*--»»-«rw»*«^*-i^tHcl. «lic de schoonheid van Rotterdam tot beden zoo on» herroepelijk beeft aangetast, bad hij gretig aangegrepen en kunstrijk verwerk* tot een motief voor pleit-afsluiting, waarvan bet bezit elke stad -ter «en gelukkig zou maken (prol v. d. Steur in -rijn promotierede).
De «*»pd»cbt ter uitvoering is nog we» ge» geven, maar de tijttsomstandigbeden hebben de uitvoering belet
De buitengewone verdiensten van Berlage als architect -rijn door de kunstwereld en de Re» geering erkend. We hebben reeds melding gemaakt van *Hn doctoraat honoris causa van Delft. Het was zijn tweede. Want Groningen bad hem reeds in 1911 een eeredoctoraat verleend.
De Regeering had hem benoemd tot cotnrnan» «leur in de Orde van den Nederlandschen Leeuw.
De gouden medaille der Royal Society of Britisb Arcbitects bebben we al medegedeeld. Dit is de hoogste onderscheiding, welke om de drie jaren aan een buitenlander moet worden verleend. Hij is de eerste geweest die baar als modern architect heeft gekregen. Hij heeft bij die gelegenheid een soort van geloofsbelijdenis afgelegd in zijn dankwoord en zei toen o-a.:
De sehoone kunst der architectuur zal als aesthetisch verschijnsel der sociale idee ook ver» nieuwd worden. Wij allen zijn overtuigd dat dit sociale idee, dat op het oogenblik in de chaotische spanning van een overgangsperiode ver» keert, gelijk duidelijk bewezen wordt door haar huidige architectureele expressie, stap voor stap «en nieuwe cultuur «1 brengen, de periode waarin een architectnreele stijl het toppunt van zijn ontwikkeling bereikt Want een architectnreele stijl is nooit de oor» zaak. doch steeds het gevolg van een sociaal bloeienden slaat, omdat dan h«» leven zelf op een wijze waar stijl in zit verloopt Zoo men «enter vraagt wat de geestelijke wortel van het karakter der toekomstige maat» schappij zal zijn. moeten we erkennen, dat we die niet kunnen aangeven, zoodat de realisatie van dit karakter voor onze generatie nog een illusie «al blijven. Hoe hel zij. ik voor mij zou bet als een voldoening beschouwen zoo ik verzekerd kon zijn in elk geval iets, hoe weinig ook, te hebben bijgedragen aan de architectnreele uiting van de komende cnltuur. verlage en de Kunstnijverheid Al is Berlage voornamelijk bekend als architect, ook op decoratief gebied heeft hij gewerkt Zoo behaalde hij in 1888 den derden prijs in de prijsvraag uitgeschreven voor een affiche van de Eerste Nederlandsche V«rzekerings»maatschappij op het Leven te 's»Gravenhage. toen dat van prol. A. F. Gips met den eersten prijs bekroond werd. Verschillende kalenders en reclameplaten (OH. van de Lijn HarwichHoek van Holland van Hoek van Holland en van de dloord-Hollandsche Tramwegmaatschappij) zijn van zijn band. Ook boekbanden en boekversieringen, als de banden voor Couperus' „Wereldvrede" en „Hooge Troeven"; de ver- Inenting en geheele verzorging van enkele gedenkboeken; de hoofden van week? en maandbladen (als Vulcaan. Neerlandia); omslagen als, van Onze Kunst en Tijdschrift voor Sierkunst. Verder heeft Berlage decorontwerpen gemaakt voor Vondels „Gijsbrecht van Amstel", die van de groote prachtuilgave van 1893, naast de. boekverluchting van wijlen prof. Der Kinderen, een verrassing waren. Als teeken aar'h e'-f t hij zich ook doen kennen door zijn reissehetsen, zijn stadsgezichten op briefkaarten in 1925. zijn medewerking aan bet door de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst uitgegeven gedenkboek van de retrospectieve kunst op de Internationale Koloniale en Ditvoerhandel-tentoonstelling van 1885 en de teekeningen welke hij van eigen bouwwerken maakte, b.v. van de interieurs van de Algemeene (1893). teekeningen die op een dizondere. voor dien tijd nieuwe wijze, gedaan waien. n.l. interieurafbeelding met versierden rand tot één geheel verwerkt. Zijn veelzijdigheid al» uitvoerend kunstenaar is echter daar niet mee uitgeput geweest. Als knnstnijvere heeft hij meubels ontworpen, welke dezelfde principieele eigenschappen bezaten als zijn bouwwerken en voor Leerdam heeft hij o.a. het bekende ontbijtservies van geel geperst glas ontworpen. • e • Geschreven over bouwkunst heeft Berlage ook veel. Eerst in het Bouwkundig Weekblad en 't Bouwkundig Tijdschrift, later in Archi» teclura, in De Kroniek (van P. L. Tak), het Tweemaandelijkse!, Tijdschrift, De Beweging, waarvan hij van 1909 tot den walsten jaargang (1919) mee redacteur is geweest. Mei Dudok, Gratama, Staal en Luthwann had hij nog de redactie van de Twintig monografieën over moderne bouwkunst in Nederland. Verder verschenen van zijn hand: Over stijl en bouw- en meubelkunst (1904). Gedanken über Stil (1905). Grundlagen und Entwicklung der Architectur (1908). Studies over bouwkunst, stijl en samenleving (1910). Beschot!» wing over bouwkunst en haar ontwikkeling (1911), Schoonheid en samenwerking (1919). Mijn Indische Reis (1931). Een beschrijving van zijn reis naar Sowjet»Rusland is in het Bouwk. Wkbt. Architectura verschenen. Zijn filosofische inslag, zijn levensbeschouwing en zijn religieus wereldbegrip hebben Berlage in theorie althans links georiënteerd- Zoo was hij een der oprichters van de z.g. Frankforter Internationale Vereeniging voor Stedebouw en medeondertekenaar van het Manifest der zestien. Maar Rusland heelt ook hem ontgoocheling gebracht zoo goed als mevr. Roland Helst, en al zijn beschouwingen waren gedrenkt in zijn retigieuse overtuiging, waarbij hij als religie verstond het levensgevoel van den mensch die ln den Kosmos staat en fich bewust is, dal een hooger begrip alle menseben samenvat • O * We besluiten met een woord van Havelaar (na gebracht in den verleden tijd): Mot zeldzame trouw heelt de grijze bouw» meester zijn zware laak volbracht. Hij schonk ons «en architectuur zonder fraze en vrij van fictie of zelfbedrog. Trots alle ontgoochelingen zag hij het doel bereikt, dat zijn leven be» heerschte: alom staat de jonge Hollandsche bouwkunst overeind. De weg i, bereid: het komt «r maar op aan vol te houden. Berlage vertegenwoordigde dien geest van oprechtheid eenvoud en waardigheid, die de basis «al blij» ven van elke toekomstige cultuur en kunst • • e Het «ettelijk overschot van dr Berlage «1 Donderdag a^. te Westerveld werden gecremeerd, «a, aankon»» van trein 11.41 uur.