NRC Handelsblad

Zo tegen Kerstmis moet ik altijd denken aan mijn oude tante Marie met wie ik 's ochtends in alle vroegte door het bos liep omdat daar een nachtegaal was gesignaleerd en die voor niemand bang was. Toen ik klein was ging ik graag en vaak naar haar toe, om met haar te kletsen of met haar man te schaken. Ze hadden z.clf geen kinderen, en dat zijn vaak de beste tantes, want veel tijd en aandacht. Later bleef ik haar opzoeken. Ze bemoeide zich met alles en had overal commentaar op, wat me vaak niet zindc maar waar ik erg aan gehecht was. Nog altijd hoor ik haar verontwaardiging als er weer eens een snelweg wordt aangelegd of een zeldzame vogel is uitgestorven. En tegen Kerstmis, want een van haar vaste opmerkingen was dat mensen het nooit meer over de liefde hebben terwijl dat het belangrijkste was in het leven. Het ging inderdaad een tijdlang nauwelijks meer over liefde. Wel in de bouquetreeks of in de echte romanliteratuur, maar in de sociale wetenschappen ging het om relaties, om de machtsverhouding tussen de seksen, en om het heugelijke feit dat sinds de pil seksualiteit 'losgekoppeld' was van de voortplanting. Dat gaf vrijheid, misschien zelfs verhoging van de lust omdat deze ontdaan was van de zwangerschapsangst — en nog niet bedorven was door de besmettingsangst. Omdat de voortplanting buiten spel werd gehouden werd het ook allemaal losgekoppeld van het huwelijk. Het ging vooral over het losser worden, en zelden viel het woord liefde, alsof dit van een wat genante ouderwetsheid was. Er zijn mooie stukjes van Renatc Rubcnstcin waarin ze deze nieuwe moraal beschrijft: „Je moest niet verliefd worden want daar kwam afhankelijkheid uit voort en daarmee alle ellende. Liefde en seks moesten gescheiden blijven. Seks en vriendschap mocht, dat was juist leuk, iiefdc en vriendschap mocht ook, dat was veilig, maar seks en liefde was veel te gevaarlijk." Dit 'nieuwe oppassen' zoals ze deze moraal typeerde beviel haar duidelijk maar matig. Wat mij weer beviel, want ik heb altijd met verbazing gekeken

naar de mensen die in lijn met de tijd dit karwei van scheiding van sferen klaarspeelden en de vereiste staat van koelheid en afstandelijkheid bereikten. Ik hoop dat deze gevoelsmoraal haar langste tijd gehad heeft. In elk geval zijn er tekenen die wijzen op een revival van de belangstelling voor de liefde. Zo werd ik de afgelopen tijd voor drie verschillende lezingen gevraagd over de liefde, en dan moest het duidelijk niet gaan over moderne hangijzers als de taak- en machtsverdeling binnen de partnerrelatie maar om liefde en hartstocht na het tijdperk van de emotionele kocite. De Mexicaanse schrijver Octavio Paz schreef onlangs een gepassioneerd bock over liefde en erotiek die hij als 'de dubbele vlam' van het leven beschouwt. (Zo luidt ook de titel). Ook hij constateert dat in de grote stroom geschriften over seksuologie en aanverwante kwesties het zelden over de liefde gaat, 'de grote afwezige in de erotische revolutie aan het eind van deze eeuw'. Paz wijt dat voor een deel aan de politieke toonzetting van de eisen van de vrouwen- en de homobeweging om erkenning en gelijke rechten. Zo werd geslachtsdrift door de politiek geabsorbeerd en omgevormd: „het is geen hartstocht meer, maar een recht." Volgens mij wordt hier een gevoelige snaar geraakt in de vrouwenbeweging: het feit dat de taal van het recht is gaan domineren. Daar is natuurlijk veel voor te zeggen: de cis van gelijke rechten is gerechtvaardigd en een beroep op het recht werkt. Maar de taal van het recht is de taal van het verlangen gaan overwoekeren. De moraal van afstandelijkheid en de strijd om gelijke rechten hebben denk ik wel iets met elkaar te maken. Beide zien de overgave aan de ander als gevaar: van verlies van zichzelf of van verzwakking van de eigen positie. Het vervelende is dat dit gevaar niet denkbeeldig is. Maar het leidt tot een armoedig bestaan als de zorg voor positie de belangrijkste emotie wordt, en de taal van macht en belang het enige geluid. Het iij te hopen dat de kaalheid hiervan eindelijk begint door te dringen. CIIRISTIEN BRINKCiRKVK

Het is de laatste lesdag van 1994, zondag zal het Kerstmis zijn, en daarom is het feest in de dependance aan de Karei du Jardinstraat, het gebouw waar zich alleen leerlingen bevinden die pas, hooguit een jaar, in Nederland zijn. Mede omdat het feest onverwachts komt — niemand had vooraf iets over een kerstdisco verteld — is de stemming van het begin af aan uitgelaten. Zodra de eerste muziek uit de luidsprekers opklinkt, Marokkaanse muziek, stroomt de dansvloer vol — met vooral Marokkanen. Eenieder, zowel de dertien- als de achttienjarige, de jongen zowel als het meisje, voert een buikdans uit. Ik kijk naar de 16-jarige Fadoua, in de klas een ernstig en ingetogen meisje, dat toch gemakkelijk en gul lacht. Ook Fadoua danst nu, geconcentreerd, een glimlach om de lippen. Onlangs heeft zij zich verloofd en één keer heb ik haar zonder hoofddoek gezien, een paar minuten maar, tijdens een zevende uur, na de gymnastiekles, toen het onder die doek toch echt te warm geworden was. Ze bleek prachtig lang haar te hebben; en opeens zat daar niet meer een meisje gedeeltelijk verborgen onder een zwarte doek, maar al bijna een vrouw die, jong en gezond, aanwezig was. Vooral de meisjes, Randa uit Liberia, Trudy uit Jamaica, waren onder de indruk en maakten haar complimenten; de hele tijd lachte Fadoua verlegen en toen Randa en Trudy, twee jaar jonger dan Fadoua, haar vroegen waarom ze toch, met zulk mooi haar, die hoofddoek droeg, antwoordde ze niet dan met die lach. Toen het rood van haar verhitte konen enigszins was weggetrokken, hulde ze zich opnieuw in het zwart. Zoals dat hoort bij een buikdans, rondt Fadoua het draaien met haar heupen met kleine schokjes af. Boven het hoofd dansen de handen hun eigen dans. De sjaal die ze halverwege heupen en billen gebonden heeft, verraadt dat ze eigenlijk te dik is, Fadoua, voor deze soort dans. Met ieder schokje trillen de billen mee; de heupbewegingen doen wat massief aan. Drie, vier Marokkaanse jongens dansen vleierig om haar heen; tegen de ronde bewegingen van Fadoua steken de hunne wat houterig af. Het doet niet vreemd aan Fadoua in rok, met hoofddoek, zo te zien dansen; de stoere, magere Lahcen in spijkerbroek, met basketbalpetje, een buikdans te zien uitvoeren, heeft echter iets vervreemdends. Kind tussen twee culturen, deze Lahcen. Kijkend naar Fadoua, die zich aan haar dans overgeeft, voel ik goed hoe opzwepend deze Marokkaanse muziek is. Ik loop naar collega D. toe, die de cassetterecorder bedient, en vraag haar van wie dit bandje is. „Van die jongens daar", zegt ze, en wijst naar

Mohammed, Mustafa en Abdelali. Dit drietal zit hier pas drie maanden op school. „Deze muziek", vraag ik hun, „wie is de zanger, hoe heet de band, de popgroep?" „Zjamel! Zjamel!" schreeuwt Mohammed enthousiast. „Is kaset van Mustafa. U vindt mooi?" „Heel mooi", zeg ik, en kijk Mustafa aan. „Die cassette is van jou?" De 18-jarige Mustafa glimlacht verlegen en knikt nauwelijks zichtbaar. „Waar kan ik die kopen?" „Aaaahg!" De in zijn enthousiasme altijd wat onbehouwen Mohammed maakt een wegwerp-gebaar. „U niet kopen kaset, u krijgt kaset! U vindt mooi, u krijgt kaset!" „Nee, nee", weer ik af, „ik kan 'm ook zelf wel kopen. Waar hebben jullie hem gekocht?" „In muziekwinkel in Clerqstraat", zegt Mohammed. „Mustafa koopt kaset voor u. Morgen u krijgt kaset." Verder protest wordt door Mohammed geërgerd weggewuifd. Inderdaad zal Mustafa mij al de volgende dag — tijdens het basketbaltoernooi — een cassette

van Cheb Djamel overhandigen met daarop het zo opzwepende nummer Demari. Van terugbetalen wil hij niets weten. Ik krijg kaset. „Is de hele cassette mooi?" vraag ik nog. „Niet ales", zegt Mustafa glimlachend. De 1 klinkt fragiel bij hem. Dat eerlijke, zo bescheiden oordeel over het eigen geschenk neemt me zeer voor de jongen in. D. vraagt of ik haar bij de cassetterecorder wil aflossen, want het is vermoeiend werk. Voortdurend dringen zich leerlingen op die hun bandje afgespeeld willen zien. Een lange Pakistaanse jongen, die ik niet ken, wijkt niet van mijn zijde eer ik zijn bandje heb laten horen. Naarmate ik daar langer mee wacht — ik heb nu eenmaal een aantal anderen reeds beloftes gedaan — kijkt hij mij steeds bozer aan. Uiteindelijk speel ik zijn muziek; de tien, vijftien Pakistanen dansen nu, maar de rest kijkt toe. Dus hou ik het bij één nummer en dus staat de Pakistaan weer snel naast mij. Hij vindt het oneerlijk: er wordt veel meer Marokkaanse dan Pakistaanse muziek gedraaid. „Daar kan je toch óók op dansen",

zeg ik bot. Ik heb geen zin meer in hem en kijk hem niet meer aan. Toch blijft hij naast mij staan. Inmiddels is ook de grote, donkere, impulsieve Owusu uit Ghana boos op mij. Hij vindt dat ik 'alleen maar Marokkaanse muziek' draai want voor hem is er geen verschil tussen Marokkaanse, Iraanse, Turkse en Pakistaanse muziek — niets is hem westers genoeg en het is al helemaal geen bubbling, eigenlijk het enige dat hem interesseert. Om Owusu een plezier te doen draai ik uiteindelijk ook zijn bandje en het moet gezegd, onmiddellijk bubbelt hij erop los, samen met de half Nederlandse, half Franse Cathy, uit Engeland. Zij zijn zo'n beetje de enigen die dansen — hoewel anderen hen wel trachten te imiteren — en daarom haal ik na één nummer het bandje weer uit de recorder en stop dat van de Bosnische Erdal erin. Nu is het de beurt van de ex-Joegoslaven om hun nationale dans te tonen: de kolo. Terwijl Owusu klaagt — al ziet hij snel in dat zijn voorkeur zeer exclusief is — vormen de twintig, vijfentwintig ex-Joegoslaven, veelal

Bosniers, een kring middenin de kantine. Hand in hand maken zij kleine, zijwaartse pasjes, zodat de kring langzaam ronddraait. De meesten kennen de tekst en zingen die mee. Ik zie de dertienjarige Merima, een lief, stil meisje, niet zozeer hartstochtelijk, daar is ze te schuchter voor, maar wel innig meezingen. Merima is moslim en komt uit Prijedor, één van de steden die door Serviërs 'gezuiverd' zijn. Voor haar begon de oorlog, zo zegt zij, op de dag dat zij haar rapport uitgereikt kreeg. Jelena, Emina, beiden uit Belgrado, dansen mee in de kring, en ook Ersin, moslim, macho, uit Sarajevo. Tot de stomme verbazing van een der docenten stak deze Ersin onlangs een sigaret op in de klas. Net als Merima zingt ook Ersin bijna vroom mee; maar waar Merima tijdens dit, h&ar lied, iets uit haar schulp kruipt, daar maakt het Ersin juist ingetogener. Allen blijven eikaars hand vasthouden tot het lied ten einde is; van deze kolo gaat een grote saamhorigheid uit; duidelijker hadden ze niet kunnen tonen hoezeer ze hun land missen. Plots milder gestemd jegens de Pakistaan die naast mij nog altijd de wacht houdt, stop ik zijn bandje er nog maar een keer in. Hij ziet het, lacht voor het eerst naar me — en weg is-ie, samen met zijn landgenoten de dansvloer op. KEES BEEKMANS

ULYSSE. De top in z'n klasse. Schuifdeuren aan heide zijden. Ruim genoeg voor 8 volwassenen. Vanaf f. 57.350,-. 4 Leaseprijs vanaf f. 1.334,-. BEL VOOR DE DICHTSTBIJZIJNDE FIAT-DEALER GRATIS: 06-0998880. OP DEZE AUTO ZIT ALLES WAAR U VAN DROOMT. Honderden mensen in Nederland komen al dagenlang slaap tekort. Ze geven even wat minder aandacht aan echtgenote, man, vriend(in), ouders, kinderen, hond, kat, konijn, goudvis. Ze missen hun favoriete t.v.-programma's. Ze nemen geen tijd meer voor hun hobby's (bijv. vissen). Ze weten niet eens meer hoe 'n fatsoenlijke maaltijd smaakt. Kortom, ze zijn aan het werk. Keihard aan het werk, wel te verstaan. Ze, dat zijn de mensen achter de Fiat Decembershow. De meest spectaculaire autoshow van het jaar, met het meeste nieuws. Ze, dat zijn 191 Fiat-dealers met hun personeel. En tientallen chauffeurs van het type ruwe bolster, blanke pit, die met opleggers stad en land afri jden, om op tijd met hun kostbare lading bij de Fiat-showroom te zijn. Ze halen opgelucht adem, wanneer de gloednieuwe Coupé Fiat, de ruime Ulvsse en de vrolijke Punto Cabrio op tijd op de plaats van bestemming zijn gearriveerd. En de Cinquecento Sporting, Tipo, Tempra en Punto in de showroom staan. Dat doen ze allemaal voor u. Dus mis de gebeurtenis van het ja ar niet en kom langs om van al dit moois te genieten. En 0111 te profiteren van onze aantrekkelijke aanbiedingen, waarvan sommige trouwens alleen de komende twee weken geldig zijn. Waaronder de meer dan interessante "Rij nu, beraal later"-regelingen. Kortom: het is hoog tijd voor de Fiat Decembershow. Tot en met 31 december. JE BLIJFT JE VERBAZEN OP DE FIAT DECEMBERSHOW. TOT EN MET 31 DECEMBER. PRIJZEN INCL BTW/BPM. EXCL. KOSTEN RIJKLAAR MAKEN. WIJZIGINGEN VOORBEHOUDEN. LEASEPRIJZEN GEBASEERD OP EEN LEASECONTRACT VAN 48 MAANDEN/20.000 KM PJR. VIA FIAT LEASE (030-803 330). INFORMEER BIJ ONS NAAR DE "RIJ NU. BETAAL tATER"-VOORWAARDEN TEMPRA LIBERTY. Extra ruim en nog voordelig ook, dankzij 'n UITGEBREID PAKKET EXTRA'S TER WAARDE VAN CA. F. 5.750,- WAARVOOR U SLECHTS F. 1.500,- BETAALT. O u. met metallie lak, liehtmetalen wielen, leren stuurwiel en speciale binnenbcklcding, centrale deurvergrendeling en elektrisch bedienhare ramen vóór. Leverbaar als StationWagon en Sedan. Er is al een Tempra vanaf f. 29.995,-. Leaseprijs vanaf f. 831,-. CINQUECENTO. Nu ook leverbaar in de uiterst sportieve versie "Sporting". Vanaf f. 19.950,-. Er is al een Cinquecento vanaf f. 16.995,-. PUNTO CABRIO. Comfortabel, ruim en veilig. 2 versies: de GOS en de 90 ELX (met elektrisch dak). Vanaf f. 39.950,-. Leaseprijs vanaf f. 949,-. PUNTO. Leverbaar in meer dan 20 verschillende uitvoeringen, standaard met airbag ('95 model). Vanaf f. 23.295,-. Leaseprijs vanaf f. 616,-. Ook leverbaar als GT, de snelle jongen onder de Punto's. Met 1400 Turbo-motor, die 136 pk levert. TIPO. Met een fikse inruilpremie of een ACCESSOIRES-PAKKET NAAR KEUZE CADEAU TER WAARDE VAN MAAR LIEFST f. 2.750,-. Deze aanbieding geldt niet voor de Liberty-modellen. De Tipo is er al vanaf f. 27.450,-. Leaseprijs vanaf f. 792,-. COUPÉ FIAT. De absolute top in z'n klasse. Met 2.0 1. 16V motor, ook met Turbo. Vanaf f. 59.950,-. Leaseprijs vanaf f. 1.390,-.

Verleden jaar om deze tijd leef. de hij nog. De dag na kerstmis zocht ik hem op in het AMC zoals ik hem de laatste jaren telkens had opgezocht als hij i n het ziekenhuis lag. „Je had eigenlijk aan mijn graf moeten staan", bromde hij zodra hii mp zag. „Op Westerveld." De dag voor kerstmis was hij, teruggekomen van het kantoor waarvoor hij zo nu en dan nog wel eens iets deed, uit de bus gestapt en voor dood neergezakt op een bankje. Het plein was leeg op een jonge jogger na, die het zag gebeuren. Zonder er bij na te denken en zonder iets te weten van EHBO of mond op mond beademing deed de jongen wat hij moest doen. Hij alarmeerde een bus, die 0611 waarschuwde. Hij sprak een echtpaar aan, waarvan de man meehielp om mijn vriend te reanimeren. Hij bonkte op zijn borstkas, en het wonder gebeurde — zoals hij mijn vriend en diens vrouw enige weken later, toen zij hem via de politie hadden weten op te sporen vertelde: er ontsnapte een klein wolkje aan zijn mond. Hij ademde. Broeders van de GGD kwamen aangesneld met brancards en apparatuur. Mijn vriend werd naar een ziekenhuis gebracht en vandaar naar de afdeling van het AMC waar zij hem kenden. Zijn vrouw arriveerde. Er werd overleg gepleegd. Had niemand gezien dat hij een kettinkje droeg met de kortst mogelijke euthanasieverklaring die er is: niet reanimeren? Maar toen die wens ter sprake kwam, was dat stadium al voorbij. In de weken daarna, mijn vriend weer thuis in zijn vertrouwde leunstoel en inmiddels niet boos meer over het gebeurde maar zelfs relatief opgewekt, is er veel over het nut van de euthanasie-penning gesproken. Nee, natuurlijk nam hij het die jonge jogger niet kwalijk, maar de mensen van de GGD, de artsen in het ziekenhuis? Hadden zij hem niet gewoon moeten laten gaan? De maanden die hem nog waren gegeven heeft hij ten volle benut, voorzover zijn mogelijkheden het hem toelieten. Twee maanden geleden was het dan echt zover. Onherroepelijk. De dag dat ik dan eindelijk op Westerveld aan zijn graf had moeten staan, stond ik er niet. Door twee ongelukken op de weg, die files van tientallen kilometers lang veroorzaakten, kwam ik net op tijd aan om het staartje van de lange stoet de condoleancekamer naar binnen te zien gaan. ITE RÜMKE