NRC Handelsblad

Bouwcentrum Rotterdam Een expositie van niet uitgevoerde architectuurontwerpen uit de periode 1850-1980 die laten zien hoe anders Nederland er nu uit had kunnen zien. t/m 31 januari 1981 Geopend: maandag van 13.00 tot 17.00 uur dinsdag t/m zaterdag van 9.00 tot 17.00 uur z o o H O m 00 O C £ O z m O m 73 r~ > Z O Willem van Toorn heeft vier verhalen gebundeld, die elk een beeld geven van één decennium uit de lotgevallen van een en dezelfde generatie, van de hongerwinter tot nu. Het boek heet Pestvogels en andere verhalen en kost f 16,90, bij de boekhandel. Querido Bij iedere boekhandel Towie Maris HEMELBEWONERS OP BEZOEK Een parapsychologies onderzoek door een arts en een aansporing om zeft te onderzoeken De methode ertoe is aangegeven. ISBN 90.6271.616.4 Ei iüJ m VAN GENNEP INDEBOEKHANDEL TITIA BOS, JOHN HUIGE, SIEP STUURMAN, LUUK WIJMANS e.a. NIET BIJ PUINRUIMEN ALLEEN Een verhelderende bijdrage aan de discussie over een socialistisch alternatief voor het huidige crisisbeleid; met nadruk op de rol van de PvdA binnen de Nederlandse politieke verhoudingen. Paperback, 32 O bli., f 34, 50 JOHAN VAN DER KEUKEN ZIEN, KUKEN, FILMEN Oude en nieuwe foto's, eigen teksten en interviews geven een indringend overzicht van Van der Keuken's werk als filmer en fotograaf. Zie ook tentoonstelling Stedelijk Museum tot 4 jan. '81. Paperback, groot formaat, 160blz.,f22.SO UITGEVERIJ EN BOEKHANDEL VAN GENNEP NES 128 AMSTERDAM OUDE BINNENWEG 131B ROTTERDAM Clarissa Jacobi vluchtte in 1947 voor de herinnering aan de 'Duitse tijd' in Nederland naar Kaapstad. Hoe moeilijk het is, ook nu nog, om mee te doen met het leven van alledag als je een joods oorlogsverleden hebt, beschrijft zij in de drie verhalen die nu gebundeld zijn in Een echte Kavalsky. Voor f 16,90 bij elke boekhandel. Querido

Cees Nooteboom: Rituelen. Ultg. De Arbeiderspers, 189 p. Prijs ƒ 24,50.

Anderhalf jaar geleden, op een woensdagmorgen in april, werden de lezers van het doorgaans degelijke weekblad Intermediair jpgeschrikt door een kleurig inlegvel. Het was het geboortekaartje van een nieuw geïllustreerd tijdschrift voor de man van nu: Zero. Vierenveertig portretten van vierenveertig Zero-medewerkers staarden de verblufte lezer die woensdagmorgen aan. Een overdaad aan halfzachte reclame-slogans probeerde hem over te halen een abonnement te nemen: „Je dagen zijn gevuld met doen, je aandacht is verstrooid over duizenden fragmenten, je hoofd zit vol onvoltooide gedachten. Je hebt het onbevredigende gevoel dat er meer in het leven verborgen zit dan jij er uit haalt. Meer mogelijkheden, meer kennis, meer cultuur. En ook meer vrijheid, meer plezier, meer spel... Je ziet een toekomst voor je die diepgaande veranderingen in de samenleving zal veroorzaken... Je zou een betrouwbare vriend moeten hebben." Wie direct een abonnement nam, kreeg het exclusieve recht lid te worden van de Zero-club. De club der nullen. Dit lidmaatschap leverde interessante kortingen op bij restaurantbezoek en het opende de mogelijkheid speciaal door Zero geïmporteerde boeken en platen te kopen. Boeken en platen die niemand anders zou hebben. Wie waren die vierenveertig medewerkers die aan de dolende mens een betrouwbare vriend aanboden? Ik kan me ze niet allemaal herinneren, maar in ieder geval waren onder hen de trendgevoelige Hans Ferrée, D'66 ideoloog Ernst van Altena, de toekomstfilosoof W. L. Brugsma, het katholieke geweten Arie Kuiper en de dichter Cees Nooteboom. Leidsmannen in moeilijke tijden. Bakens in de braniing. Afgezien van enkele smalende stukjes in de weekbladpers heb ik sindsdien van Zero, de betrouwbare vriend, nooit meer iets vernomen - tot ik vorige maand het nieuwe boek van Cees Nooteboom in handen kreeg: Rituelen. Het eerste deel van deze roman, zo vermeldt het x>lofon, stond eerder in Zero. Het blad bestaat echt. En Nooteboom doet mee. Drie fasen Ik ga op deze voorgeschiedenis zo uitgebreid in, omdat Rituelen precies de levensinstelling weerspiegelt die ook te vinden was in de aankondiging van Zero. Het boek beschrijft in drie fasen het doen, het laten, en vooral het voelen van Inni Wintrop. Op zijn twintigste jaar, zijn dertigste en zijn veertigste. Zijn dagen zijn gevuld met doen, zijn aandacht is verstrooid over duizenden fragmenten, zijn hoofd zit vol onvoltooide gedachten. Hij heeft het onbevredigende gevoel dat er meer in het leven verborgen zit dan hij er uit haalt. Hij ziet een toekomst voor zich die diepgaande veranderingen in de samenleving zal veroorzaken. Alsof er een marketingbureau achter zit komen alle onderwerpen

aan bod, die de man van nu bezig houden. Er is een mislukte relatie met een actrice, een Italiaanse fotograaf, horoscopen, zelfmoord, beleggingen, wintersport, whisky, eenzaamheid, verdriet, goede smaak, treurigheid,

oosterse wijsheid en, niet te vergeten, kunst en antiek. Het decor is, in twee van de drie delen, de Amsterdamse binnenstad. Er vliegen zonder duidelijke reden duiven in het rond en de liefde is verworden tot een routinehandeling. Er is niets vergeten. Meer mogelijkheden, meer kennis, meer cultuur. Meer zieligheid. Van al deze onderwerpen zou misschien een waarachtige roman te maken zijn, maar daarvoor zijn andere woorden en andere vergelijkingen nodig. Nooteboom: „Dat was de chaos, en chaos was wat hem het meeste angst aanjoeg in zijn leven, chaos waarin hij zou worden teruggegooid als zij hem verliet." Een betrouwbare vriend, dat is wat Inni Wintrop nodig had. Op zijn twintigste heeft hij een mooi ogenblik beleefd met het dienstmeisje van zijn familie. Later ontwerpt hij een theorie, een filosofie, over zijn verliefdheid: „Fysiek heeft er nauwelijks iets mee te maken, daardoor wordt het hoogstens sneller duidelijk. Het is weten, instinctief, ineens, en zeker, dat iemand in orde is... dat ze klopt. Voor zichzelf. Ik kan niet op iemand vallen die voor zichzelf niet klopt. En de andere pijler - het was tenslotte een constructie - is dat je weet dat ze iets voor je heeft... Dat als tijd en plaats kloppen er een logica in de ontmoeting zit..." Etc. Het uitwerken van de theorie neemt een hele bladzijde in beslag, zonder dat er iets duidelijk wordt. Het blijft modieus gezeur. Second-life literatuur. Pas de laatste zestig bladzijden wordt Rituelen minder tobberig. De ergste problemen van Inni Wintrop verdwijnen en de beschrijving van een excentrieke kunstliefhebber maakt het boek zelfs van tijd tot tijd spannend. Maar dat is wel 120 bladzijden te laat. REIN JAN MULDER

Cees Nooteboom (foto Eddy Posthuma de Boer)

gedicht. O aardse hel, o dal van boze machten, o woeste stroom, o kloof, o vallend puin, o bergspelonk, o rots, o steile kruin, opnieuw hoort gij mijn schrille jammerklachten. En waar ik ook rondzwerf of sta te wachten, aldoor klinkt in uw oor de rouwbazuin van mijn verdriet: o grillige fortuin, zult gij mijn snerpend leed ooit nog verzachten? Ach, treurt met mij, o neergestorte keien, o schichtig wild, o opgedroogde wellen, o bergwouden, o naakte rotspartijen, en gij, o uilen, die ieder kwaad voorspellen! Luidkeels wil ik met u een lot beschreien dat zich geen mens op aarde voor kan stellen! ISABELLAMORRA vertaling Frans van Dooren Isabella Morra (1520 - 1546) was een van de vele dichteressen uit de Italiaanse renaissance. Zij was afkomstig uit het woeste grensgebied van Campanië en Lucanië, dat nu door aardbevingen geteisterd is. Haar leven verliep tragisch. Haar broers ontdekten een geheime en schandelijk geachte briefwisseling tussen Isabella en een Spaanse edelman, die op een naburig kasteel woonde. Zij brachten hun zuster om het leven; zij was slechts zesentwintig jaar.

Adriaan van der Veen: Niet meer bang zijn. Uitg. Elsevier. 263 p. Prijs ƒ 19,50

Adriaan van der Veen schrijft in een beheerste en onnadrukkelijke stijl; zijn taal is bij uitstek een middel om te verwijzen, niet om bij stil te staan: een goedgepoetste bril die je direct in de wereld van zijn personages laat kijken. Hij mijdt dubbelzinnige woorden en verrassende beeldspraak, misschien om zijn lezers niet af te leiden van wat hij aan de orde wil stellen. Esthetiek maakt hij dienstbaar aan psychologie en moraal; het gaat hem voor alles om te ontsluieren, te begrijpen en te verklaren. In veel van Van der Veens doorgaans autobiografische boeken is sprake van een worsteling met obsessionele schuldgevoelens. De hoofdpersoon van De geluksvogel, zijn vorige roman, krijgt van zijn nijdige vriendin het verwijt te horen: „Je weet verrekt weinig van me, je blijft bij jezelf, je rondwentelen in schuldpoep." „Ik ken je boeken", voegt ze daar even later veelbetekenend aan toe, „Je moet er niet in verstarren." Het lijkt of deze vriendin model gestaan heeft voor de jonge vrouw die in Niet meer bang zijn de hoofdrol speelt, althans wat uiterlijk en achtergrond betreft; innerlijk is zij echter zeer verwant aan... de schrijver. Deze vrouw, Sylvia, wordt zo hevig gekweld door schuldgevoelens dat zij in haar huwelijk niet tot overgave kan komen; de band met haar tirannieke moeder, gebaseerd op gefrustreerde liefde en schuldgevoel, is allesoverheersend. Haar man komt om bij een ongeluk, wat haar een schuldgevoel extra geeft. Dan verschijnt Niek, die haar begrijpt en haar door zijn liefde, die zij leert beantwoorden, losweekt van haar moeder. Dat leidt tot angstaanvallen en depressies, vooral wanneer haar moeder ziek wordt (emotionele chantage), maar uiteindelijk verliest de moeder haar demonische proporties; het hulpeloze oudje is immers eerder van haar dochter afhankelijk dan omgekeerd. Sylvia hoeft nu niet meer bang te zijn. De suggestie die van Sylvia's geschiedenis uitgaat is dat emotionele problemen oplosbaar zijn voor wie zichzelf meester is. Sylvia

is aanvankelijk een overdreven beheerste vrouw; zelden laat zij zich gaan, en als zij dat doet raakt ze hopeloos in paniek. Haar gereserveerdheid is een ijskorst waarmee zij zich van de buitenwereld afschermt, en niet de volwassen houding van iemand die met zijn emoties weet om te gaan. Zo iemand is Niek, die niet bevroren is als Sylvia, maar ook geen opgewonden standje als haar moeder. Hij bewandelt de gulden middenweg: zijn zelfkennis geeft hem toegang tot de liefde. Dit thema krijgt ook gestalte in de kampervaringen van Sylvia's vader, die daarvan verslag heeft gedaan in een dagboek dat Sylvia later onder ogen krijgt. Hij is een man die onder de ellendigste omstandigheden in staat is gelukkig te zijn, omdat hij zich, in tegenstelling tot zijn impulsieve, kinderlijke vrouw, niet laat meeslepen door zijn emoties. „Waardig", zo karakteriseert Sylvia zijn houding. In een terugblik op zijn echtelijke ruzies had hij in zijn dagboek geschreven: „Ik voelde een overweldigend medelijden, maar een even grote radeloosheid, Hoe kon ik haar helpen? Toen ai, en misschien van mijn jeugd af, wist ik dat je verzoening met jezelf alleen in jezelf kan vinden en niet in het leven, de omstandigheden daarbuiten. Carla heeft altijd de omgekeerde weg gezocht, en natuurlijk tevergeefs." Adriaan van der Veen is een sympathieke schrijver, en Niet meer bang zijn is ëen voortreffelijk boek dat ik ademloos heb uitgelezen door de subtiliteit van de observaties en de heldere stijl. Ik vind het niet erg dat hij de esthetiek dienstbaar maakt aan psychologie en moraal; zijn psychologische bespiegelingen vormen overigens een terloops commentaar op de gebeurtenissen. en niet andersom, zoals bij anderen zo vaak het geval is. Er zijn echter momenten waarop hij de psychologie dienstbaar lijkt te willen maken aan de moraal, en daartegen kom ik in opstand. Van der Veen wekt dan de indruk dat psychologisch inzicht een pantser kan zijn tegen tragiek, dat het kwaad niet zou hoeven bestaan en dat het ongeluk eigenlijk een misverstand is. Zulk een psychologisch optimisme hoeft toch niet literair bevestigd te worden? MARJOLIJN POUW

Adriaan van der Veen (toto Vincent Mentzel)

Met Wtele wiele stap Stappe stappe step (ig^^ Miep Diekmann bijna een genre geschapen. "Peutert zou het kunnen heten, door de associatie met p2 niet zo raar zou klinken derne bakerrijmen" is ooit want met bakerrijmen haar versjes weinig of nj ei meen. Laat het genre naamloos blijven. Wat telt Miep Diekmann op een manier ervaringen van r* onder woorden brengt, voudige taal, bijeengeh',1^ door rijm en een sterk ritn,. 3 een twee hop de roltrap op allemaal benen allemaal tenen allemaal tassen en nu oppassen een reus van een stap dag, roltrap.' Mijn kinderen wilden deze, jes steeds weer horen. Na of drie keer voorlezen kendj al hele stukken uit hun t die ze soms maanden laterr pas brachten: mijn oude kamer is te klein die mag nu voor de baby zij. En weer een paar weken la; huile-baby, huile-kind, zal ik je de wieg uittillen? gil je om je natte billen? huile-baby, huile-kind, zal ik je een kusje geven?

Het bedriegelijke van deze ezie is dat het allemaal zo voudig is om te lezen, maar moeilijk te schrijven. Hoen lijk precies blijkt nu MiepD mann haar eerste epigoon gekregen. Els van Delden is kindert) handelaar. Zij heeft dus dei deltjes van Miep Diekmanm de toonbank zien gaan en t toen gedacht hebben: dat ka ook. Het viel toch wat tegen kreeg met moeite een buni bij elkaar dat half zo dik is dat van haar voorbeeld. En h versjes rijmen wel, maar hel me ontbreekt. En vooral breekt die "vanzelfspreke» eenvoud van taal. later door het park naar de markt huizen bomen mensen komen je hand wordt slap nog een stap je doet moe je ogen toe kiekeboe? Dat is buitengewoon onW de overgang van huizen W naar mensen komen - * a * komen? o, het moet rijmen ondoordacht; kiekeboe? pas in de situatie, tenzij de vol* sene het kind voor de gek ; Misschien is dat ook wel de doeling: bij een plaatje een kind akelig kaal is lezen we: klaar is je haar zegt de kapper kijk nu maar je bent veel knapper En wat te denken van de 1®. het "mooie" (rechter)han^ twee plaatsen in het bunö [ Eén maal is er zelfs ee" versje aan gewijd. MaarJ;, handje geven is voor soN® mensen natuurlijk het n blijk van beschaving! Een dergelijk versje is * een volwassene gedacht zijn de meeste versjes va . van Delden. Het laatste geeft zelfs de gedachten * ^ moeder als haar kind lig' pen. Wat moet een dn ^ daarmee? Die ervaart a* dat zijn moeder niet staat als ze de kamer uiig ; angst dat de wereld ntf bestaat als het licht u'tjjL dachten van zijn moea voor andere moeders e oudere kinderen, die gedachten van een an j a cl»° nen verplaatsen. Ondoor Een of twee aardig 6 p staan er wel in, al w °57|jii; die niet helemaal duid . blijft het ritme zwak. j Delden had er beter aan ^ haar bundeltje in e 'g e " t fi 1 uit te geven voor de kla haar boekhandel. , ^ I grk' naar uoennanuei. «>n'Bh "Els'van Delden heeftJV derboekwinkel. En ren. En een talent," ve tlf Querido in een adverte^ ar kan best waar zijn, iTia . •g|i dichterlijk talent is het f» ANNE DE VRIES

tekening Annemie Heymans