mommen; ik heb mij juist beijverd zoveel mogelik de oorspronkelike teksten te geven, terug te gaan tot de „bronnen", vooral ook bij getuigenissen van tijdgenoten. Wat mijn kommentaar betreft, als mij één metode onfeilbaar zou lijken om Multatuli vals te belichten, het zou zijn die van de heersende gemeenplaatsen a laFreudProust-Joyce op hem los te laten; waar ik mij aan karakteruitleg waagde, heb ik dit dus gedaan op een wijze die weer, zoveel doenlik altans, met Multatuli's eigen tijd in overeenstemming bleef. Misschien zullen sommigen mij nu verwijten dat ik dit werk niet persoonlik genoeg heb opgevat. Mijn antwoord zou zijn dat ik juist dit werk voor maar twee persoonlikheden over heb: Multatuli en Stendhal, maar dat mij die dan ook, bij het minimum persoonlike inmenging van anderen, garantie lijken voor een rijker en boeiender stof dan naar aanleiding van hen te brengen zou zijn in het knapste essay. Ik heb mij niet schrap gezet om Multatuli zijn zonden te ontkapen, alsof hij, in zijn kwaliteit van publieke held, daar geen recht meer op had; evenmin mij toegelegd op een, tegenover hem altijd ridikule, zogenaamd historiese onpartijdigheid, die altijd op een laf knoeiwerkje van „geven en nemen" neerkomt. Ook als men zijn gebreken volmondig erkent, juist dan, heeft hij recht op iedere toewijding. Een van de zekerste bewijzen voor Multatuli's waarde is misschien: dat men een uur over zijn fouten zou kunnen praten met iemand die van hem houdt, en dat men tegenover „multatuli-wespen" geen andere reaktie in zich vindt dan ze dood te willen slaan. Iemand die ik ontmoette toen dit boek zo goed als klaar was, gaf mij te kennen dat het volmaakt overbodig was, immers: Multatuli was vooral belangrijk als verschijning, of liever nog als verschijnsel, lichtte hij subtiel toe, in zijn tijd, maar verder volstrekt geen man om tegen op te zien, enz. Bovendien werd mij bij dezelfde gelegenheid onder het oog gebracht dat reeds in 1860 een paar arti-