boek ontstaan. Ik heb dit kompilatiewerk over de eerste helft van Multatuli's leven ondernomen uit een behoefte aan zekerheid voor mijzelf; daarna bedacht ik dat die zekerheid ook belang zou kunnen hebben voor anderen. Het was dus vooral mijn bedoeling niet om coüte que coüte een „eigen interpretatie" te leveren, zeer literair, zeer psychologies, hardnekkig binnen het kader gehouden dat het als iets heel nieuws zou kunnen doen uitkomen; veeleer heb ik gestreefd naar kompleetheid in een onderwerp dat mij altijd boeide. Ik hecht, als iedereen, grote waarde aan de officiële bescheiden en andere kontrolestukken betreffende Multatuli, door zoveel ijverige zoekers opgebracht; maar ik geloof ook aan het in Nederland verachte genre van de anekdote en dat deze soms de beste korrektie is voor de eenzijdigheid van de andere voorstelling. Met feiten alleen komt men er niet, ten opzichte van een persoonlikheid als die van Multatuli; met feiten, gezien en gesteld (gestyleerd is misschien het woord) op de manier van officiële bescheiden, nog wat minder. Anderzijds is daar de bewering — van de heer Meerkerk onder anderen — dat Multatuli zelf veel aanstellerigs zou hebben gevonden in de anekdoten over hem in omloop gebracht, dat hij, als ze een ander betroffen hadden, die ander zeker streng zou hebben veroordeeld. Hij was in het gewone leven dieper, beminneliker, menseliker, dan het beeld dat uit dit soort verhalen voortkomt. Wie twijfelt daaraan? ik reken ook in dit opzicht op behoorlike lezers. Anekdoten en dokumenten zijn gif en tegengif (ook in omgekeerde volgorde genoemd), maar het leven van Multatuli dat men, dit alles lezend, zich ziet afwikkelen, krijgt alleen zijn volledig karakter voor wie ook zijn werken lazen.
Er is een soort durende aktualiteit van Multatuli, kenbaar aan de haat die zijn naam nog steeds vermag op te wekken. In 1910 werd in De Gids het 50-jarig bestaan van de Havelaar gehuldigd; van 1911 tot 1913 heeft