VEREENIGING « « a A A A TOT VERBETERING * A A DER WONINGEN VAN DE ARBEIDENDE KLASSE * TE 'S-GRAVENMAGE * * a
OVERZICHT A A A A A A A VAM DE GESCHIEDENIS DER VEREEMIGIMG .. VAM 1854-1904 A A A A A
üEDRUKT BIJ DE SWART EN ZOON
1240
A
36



















c
o> c c O
£ <-•
co
w.
Q.
0) Q



VEREENIGING * * TOT VERBETERING DER WONINGEN VAN DE ARBEIDENDE KLASSE * TE 'S-GRAVENHAGE * «
OVERZICHT 4 . 4 A 4 4 4 VAM DE GESCIilEDEMIS DER VEREEMIGIMG 4 A VAM 1854-1904 a A A A A



Delpratwoningen.



VEREENIGING TOT VERBETERING DER WONINGEN VAN DE ARBEIDENDE KLASSE TE 'S-GRAVENHAGE
OVERZICHT 4 .4 4 A * A VAM DE GESCHIEDENIS DER VEREEMIGIMG * a . VAM 1854-1904 a * * A A







Mijne Hccreni
liet volgnummer van ons jaarverslag is ditmaal L: op Ü Maart 1904 is liet vijftig jaar geleden dat de Wreeniging tot verbetering der woningen van de arbeidende klasse te 's-Gravenhage is opgericht.
Het Bestuur heeft gemeend, ter gelegenheid van dit halveeeuwfeest, niet te mogen noch te moeten volstaan met het gewoon relaas der fata van het verstreken jaar, doch daaraan te moeten doen voorafgaan een beknopte beschrijving deigeschiedenis van onze Vereeniging sedert hare oprichting, liet Bestuur wil daardoor in «le eerste plaats verrichten een daad van piëteit jegens de mannen, die nu alle overleden zijn (zeer onlangs ook de laatste: Dr. T. H. Blom Costkh), aan wier krachtdadig en zoo gelukkig geslaagd initiatief deze Vereeniging haar bestaan te danken heeft. Tevens vleiden wij uns met de verwachting dat zoodanige historische terugblik ook onzen leden niet onwelkom zou zijn; wij overwogen ook dat bet mede vooi buitenstaanden van belang kan zijn na te gaan op welke wijze onze organisatie is ontstaan en gegroeid;



eindelijk oordeelden wij dat, vooral in onze dagen, waar het vraagstuk der volkshuisvesting veler belangstelling wekt en binnen den kl ing der overheidsbemoeiingen getrokken is, zekere waarde niet ontzegd kan worden aan inededeelingen omtrent de wijze, waarop door particulieren met particuliere middelen gedurende vijftig jaren «tot verbetering der woningen van de arbeidende klasse» is gewerkt.
De oorsprong onzer Vereeniging is te vinden in een op 0 Februari 1854 gehouden algemeene vergadering der eerste «inschrijvers». Aldaar werd vastgesteld het reglement en het plan eener eerste «negotiatie»; vervolgens wei den uitnoodigingen tot verdere deelneming gezonden.
Op 0 Maart 1854 had plaats de «constitutieve» vergadering; hier werd medegedeeld dat 78 personen zich als inschrijvers in <Ie eerste negotiatie hadden opgegeven; de inschrijving bedroeg f iJü.OOO. Op deze vergadering werden als leden van het bestuur gekozen de heeren (in alphabetische volgorde):
Jhr Mr. J. J. de la Bassecour Caan;
Jhr. Mr. C. A. J. Beelaerts van Blokland;
Dr. T. H. Blom Coster;
Mr. C. Baron van Breugel Douulas;
Mr. J. L. de Bruijn Kods;
J. P. Deldrat;
Jhr. Mr. H. J. van der IIkim;
Jhr. Mr. II. G. 0. L. Janssen-s;
J. W. II. Smissaerï.
Dit bestuur wees in zijn eerste vergadering als nuorzilter aan den heer J. P. Deldrat, als secretaris Jhr. Mr. II .I. van der Heim en als i>eintin<imeetster G. C. L. Janssens.



Van liet vastgestelde reglement luidden de beide eerste artikelen aldus:
Artikel 1.
De Vereeniging tot verbetering der woningen van de arbeidende klasse te 's-Gravenhage is een zedelijk licliaam.
Artikel 2.
De Vereeniging tracht het oogmerk, door haren naam aangeduid, te bereiken door:
1° het aanbouwen van nieuwe en voor elk huisgezin afzonderlijk ingerichte woningen, om die tegeneen' billijken prijs te verhuren;
2" het aankoopen van slecht ingerichte huizen, hetzij zoogenaamde blokken, hetzij afzonderlijke woningen, om die zoo veel mogelijk te verbeteren en daarna te verhuren of des noods weder te verkoopen;
.T het nemen van alle maatregelen, welke binnen haar bereik liggen, waardoor zij de gezondheid der bewoners en de zindelijkheid kan bevorderen, vooral ook door in dit opzicht op verbetering bij andere eigenaars of bij de regeering aan te dringen;
4° in verband hiermede de zedelijkheid der bewoners te verbeteren, door alle middelen die de ondervinding als doeltreffend zal aanwijzen.
Wat betreft de verklaring in art. 1, dat de Vereeniging «is» een zedelijk lichaam, het Bestuur besloot in zijn eerste vergadering de erkenning der Vereeniging als zoodanig aan de regeering te vragen, waarop deze antwoordde, dat dergelijke erkenning onnoodig was. In diezelfde vergadering werd voorts besloten aan Z. M. den Koning eerbiediglijk te verzoeken het beschermheerschap over de Vereeniging te



willen aanvaarden, waarin Z. M. bewilligde. Van Z. K. II. Prins Fredekik werd een gift ontvangen; aan Z. K. H. werd kort daarna liet eere-lidmaatschap aangeboden.
Aan het gemeentebestuur van 's-Gravenhage werd kennis gegeven van de oprichting; het gemeentebestuur deed aan de Vereeniging toekomen een opgave der plaatselijke geneeskundige commissie, waarbij die buurten werden aangewezen, welke liet meest uit het oogpunt van den gezondheidstoestand verbetering behoefden en waarbij tevens die « streken » werden aangeduid, welke in de gemeente het meest geschikt schenen tot «aanbouwing».
Het Bestuur overwoog zorgvuldig de vraag of men nieuwe woningen zou bouwen dan wel bestaande verbeteren; aan dat laatste bleken groote bezwaren verbonden: verbetering scheen onuitvoerbaar zonder verruiming, «lus zonder vermindering van het aantal «woonplaatsen», waardoor weer de huurprijs te hoog zou worden, terwijl toch ook langs dien weg geen geheel goede woningen zouden worden verkregen; men vreesde dat min welwillende beoordeelaars dan dadelijk zouden vragen of die verbeterde woningen nu waren het type van een goed arbeidershuis. Voorshands zag men dus hiervan al.
l>ij het zoeken naar een terrein voor nieuwe woningen rezen echter ook moeilijkheden; de duurte van den grond, de ligging. Toch slaagde het Bestuur er in grond in eigendom te verkrijgen, waar de eerste woningen gebouwd konden worden; juist dit gedeelte der stad was dooi' de geneeskundige commissie als de gezondste streek van den Ilaag aangewezen en de toenemende uitbreiding der stad aan die zijde 'deed de behoefte aan arbeiderswoningen aldaar toenemen. Dit terrein was gelegen «ten noorden van den weg van Schuddegeest»: de Vereeniging kocht hier een strook



van 20 ellen breed en 150 ellen lang voor f ,'1000 -(- f (iüO schadevergoeding voor den huurder; onder dien koop was begrepen do helft van de breedte der «laan van Schuddegeestr1) Voordat het Bestuur tot bouwen overging, had het inlichtingen gevraagd en ontvangen van vereenigingen voor arbeiderswoningen in Engeland, te Berlijn, te Amsterdam en te Arnhem.
Het stelde na zorgvuldige overweging van de vraag hoe twee groote belangen: doelmatige woning en billijke huurprijs, te vereenigen waren, als vereiscliten voor de woningen vast: «voor kleinere gezinnen 2 vertrekken met veel lichten doorluchting; voor grootere: minstens 2 vertrekken en ruime zolder: in elke woning een afgezonderd privaat, wasch- en schuurplaats binnenshuis en bleekveld daar buiten; genoegzame berging; in geen geval bedsteden, maar voor ieder huisgezin open ijzeren ledikant.»
Hoewel niet aan de openbare straat zou worden gebouwd, weigerde het gemeentebestuur het bouwplan goed te keuren: het Bestuur echter besloot zich daaraan niet te storen en trok het ingediende verzoek om goedkeuring van het overgelegde bouwplan in, waarna het met liet bouwen een aanvang deed maken. In den gemeenteraad werd over dit optreden van het Bestuur der Vereeniging van gedachten gewisseld; «Ie meerderheid der raadsleden schijnt van oordeel te zijn geweest «lat het Bestuur inderdaad geen goedkeuring behoefde.
Opzettelijk hebben wij bij de voorbereiding van dezen eersten bouw ietwat langer stilgestaan om daaruit de voortvarendheid van het Bestuur te doen zien: nadat het op 7
•) Kigenaardig is het dat, volgens het tweede jaarverslag, een «Ier huurders van «le «laar gebouwde woningen vertrok //daar liem «le woning te ver uit de stad Ideek te zyn//.



Maart geconstitueerd was, zag liet reeds vóór November van datzelfde jaar de 18 eerste woningen onderdak, terwijl de fundamenten der tweede reeks van 18 woningen nog vóór den wintervorst voltooid waren. (De aanbestedingssom van de eerste 9 dubbele woningen was geweest f 15.447.—).
Op 13 Maart '55 werden de 18 eerste woningen opgeleverd: zij waren met 1 Maart te huur gesteld tegen 2 April. In 14 dagen tijds meldden zich voor deze 18 woningen 30 huurders aan, uit wie het Bestuur een keus deed; vóór Mei 1855 waren alle 18 woningen bewoond. Een bewijs, dat de na veel wikken en wegen door het Bestuur vastgestelde huurprijs (f 1.25 voor een benedenwoning, f 1.40 voor de ruimere bovenwoning) niet te hoog was.')
In September 1855 waren ook de daarna gebouwde 18 woningen alle verhuurd; de Vereeniging had nu reeds in die 30 woningen aan 134 personen een geschikte en gezonde woning verschaft. Reeds toen ('55) werd de nog geldende bepaling ingesteld, dat, wie het geheele jaar door zonder verzuim zijn huur betaalde, zich de laatste week zou zien kwijtgescholden.
Inmiddels was het Bestuur door de algemeene ledenvergadering van April 1855 gemachtigd tot liet aangaan eener tweede negotiatie ad f 75000.— -). liet eerst geopperd denkbeeld om voor dit geld op het nog onbebouwd terrein
'1 Het Bestuur overwoog bij iiie vaststelling dat niet /liefdadigheid», liet doel iler Vereeniging was, docli dat tnen het bewijs wilde leveren dat men doelmatige arbeiderswoningen kan inrichten en toch een behoorlijke rente van het kapitaal genieten.
r) Ile eerste negotiatie (/ 30.000) was uitsluitend door de leden tot stand gebracht; de rente de/er leening was II " (|. Van de tweede was de rente 4 '0, doi li aanvankelijk werd slechts voor het 1 ;l van de gevraagde som ingeschreven



Woningen aan het Schuddegeest.



Maart geconstitueerd was, zag het reeds vóór November van datzelfde jaar de 18 eerste woningen onderdak, terwijl de fundamenten der tweede reeks van 18 woningen nog vóór den wintervorst voltooid waren. (De aanbestedingssom van de eerste 9 dubbele woningen was geweest f 15.447.—).
Op 13 Maart '55 werden de 18eerste woningen opgeleverd; zij waren met 1 Maart te huur gesteld tegen 2 April. In 14 dagen tijds meldden zich voor deze 18 woningen 30 huurders aan, uit wie het Bestuur een keus deed; vóór Mei 1855 waren alle 18 woningen bewoond. Een bewijs, dat de na veel wikken en wegen door het Bestuur vastgestelde huurprijs (f 1.25 voor een benedenwoning, f 1.40 voor de ruimere bovenwoning) niet te hoog was.')
In September 1855 waren ook de daarna gebouwde 18 woningen alle verhuurd; de Vereeniging had nu reeds in die 30 woningen aan 134 personen een geschikte en gezonde woning verschaft. Reeds toen ('55) werd de nog geldende bepaling ingesteld, dat, wie het geheele jaar door zonder verzuim zijn huur betaalde, zich de laatste week zou zien kwijtgescholden.
Inmiddels was het Bestuur door de algemeene ledenvergadering van April 1855 gemachtigd tot het aangaan eener tweede negotiatie ad f 7.~>000.— -). Het eerst geopperd denkbeeld om voor dit geld op het nog onbebouwd terrein
') liet llestiiur overwoog bij <1 ie vaststelling dat niet 'liefdadigheid'/, het doel der Vereeniging was, doch dat men het bewijs wilde leveren dat men doelmatige arbeiderswoningen kan inrichten en toch een behoorlijke rente van het kapitaal genieten.
r) I)e eerste negotiatie (/ 36.000) was uitsluitend door de leden tot stand gebracht; de rente dezer leening was 3 %, Van de tweede was de rente \ %, doch aanvankelijk weid slechts voor het 1van de gevraagde som ingeschreven



Woningen aan het Schuddegeest.







aan de «laan van SclHuldefeest» niet alleen meerdere «familiewoningen», docli ook een gebouw voor een 'fO- a 50-tal oitiii'huit'dt' werklieden te stichten, werd wegens de daaraan verbonden liooge kosten noode losgelaten: men besloot met liet doen verrijzen van meerdere «familiewoningen» voort te gaan en aan de reeds bestaande 30 nog '20 nieuwe toetevoegen. l)e bouw van dit midden blok werd in Februari I850 aanbesteed voor f 18570.—.
Terzelfdertijd gaf het Bestuur echter uitvoering aan liet, gelijk boven bleek, reeds vroeger ernstig overwogen plan om sloppen ter verbetering aan te koupen. In het begin van 1850 werd de vereeniging voor f 5500.— eigenares van een poort of slup op het Hofspui, genaamd «de gouden schaaf» of «de poort van Melchers», in welk slop 1.> gezinnen woonden. Een dier huisjes, waar vicv gezinnen bijeenwoonden, werd op last van het Bestiuu terstond ontruimd en afgesloten; aan een ander gezin werd dadelijk de huur opgezegd: aan de overige gezinnen werd 20",, korting op de buur gegeven. Plannen tot herstelling en verbetering dier woningen werden dadelijk beraamd en ook spoedig uitgevoerd; de kosten dezer zeer ingrijpende wijziging
bedroegen f 3980.
In September 1857 kocht het Bestuur voor f 14,500 (of met alle onkosten voor f 10,444.00) aan: 53 woningen staande aan de Gedempte Sloot; besloten werd deze woningen voorloopig in denzelfden toestand te laten doch den huurders 15 % korting op de huur te geven en de bewoners, voor zoover dit gewenscht scheen, door andere te vervangen. Hierbij deed zich vooral de noodzakelijkheid voor, ingevolge de stellige bepaling van het reglement: dat geen woningen aan bedeelden zouden worden verhuurd, de armlastigen



ouder de bewoners ') geleidelijk en met inachtneming van een bekwamen termijn te doen verhuizen.
Ter voorziening in de behoeften aan meerdere geldmiddelen, noodig voor de uitvoering van nieuwe plannen, werd (najaar '58) besloten tot bet aangaan van een geld leen ing ad f KK).(N)t(. rentende 4l , °/o, waarvan de eerste serie (f 25,000) aanstonds werd volteekend. Tot de nieuwe plannen behoorde het bouwen van 7 dubbele woningen op bet terrein der toenmalige bleek « Willemsveld-zigt», aan de Laan van Schuddegeest gelegen; dit terrein, bevattende een woning en erf, grensde aan de door de Vereeniging reeds gestichte woningen en was in September '58 door het Bestuur gekocht; voorshands werden de op de bleek aanwezige woningen en de bleekerij verhuurd. De bouw der nieuwe 7 dubbele woningen werd aanbesteed voor / 14.589. Inmiddels werden ook de 511 woningen aan de Gedempte Sloot in- en uitwendig verbeterd.
Opnieuw kocht in '50 de Vereeniging een terrein aan. ditmaal gelegen aan de Loosduinsehe brug; waarop een molen (de Zuidmolen of Zustennolen) en .2 woonhuizen; het geheele stuk grond was groot ruim 17 roeden en werd geschikt geacht voor den bouw van minstens 22 dubbele woningen; het werd aangekocht voor ƒ7750 (-f f 250 voor over te nemen werktuigen enz); aanvankelijk werden «le molen en de gebouwen tot nader order verhuurd, doch reeds in Januari 1800 werd een plan tot bebouwing van den grond vastgesteld; in verband daarmede werd besloten van «le leening ad f 100.000 een 2lle serie ten beloope van f 40,000 uit te geven, liet bouwplan omvatte 50 woningen;
') Kr waren 10 woningen bij, «1 if f Ü..r>0 per week ileilen.



het werk werd duur liet bestuur gegund voor f 48,600 (waaronder begrepen het afbreken van den muien).
Nadat het bluk van 7 dubbele woningen aan Schuddegeest in Octuber '59 duur de huurders was betrokken, kon dus de nug jeugdige Vereeniging up 1 Januari 1800 reeds l il? woningen de hare noemen (zijnde 73 verbouwde en verbeterdeen 70nieuwe). Zij beschikte over een in 0 jaar tijds bij negotiatiën verkregen kapitaal van /' l!M3,000, terwijl in die 0 jaar f 5,750 van de genegotieerde schuld was afgelost. — Bij de lil» reeds bestaande woningen kwamen nu nog in 1800 de 25 dubbele woningen aan den Loosduinschen weg. Ouk vuur deze nieuwe woningen meldden zich reeds bij voorbaat zeer vele huurders aan. De woningen werden met 1 Januari 1801 betrokken. De vereeniging bezat toen dus 120 nieuwe (Mi 7:> verbouwde woningen; zij gaf huisvesting aan circa 1000 personen.
Het Bestuur herhaalde de reeds vroeger telkens gedane mededeeling dat de huurders zeer prompt waren in de betaling der verschuldigde penningen; zou wurdt in het verslag over 1801 aangeteekend dat over een totaal bedrag van f I2.8'.M).80 bruto-huur niet meer dan /' 28 70 als oninbaar moest worden afgeschreven; gunstiger nog was de verhouding een jaar later, turn over f 14,177 huur slechts f i 20 achterstallig bleef!— Met gruute tevredenheid gewaagde het Bestuur ouk van het drukke gebruik, dat duur de bewuners gemaakt werd van dr hun geboden gelegenheid om van de vereeniging ijzeren ledekanten te huren of te koopen.
Van het tot nog toe gebezigd type der woningen aan de «Laan van Schuddegeest» werd in 1802 hij de verdere bebouwing van het terrein aldaar afgeweken; hier werd niet als voorheen aan elke woning van twee zijden lichten lucht



verschaft, doch een voordeel der nieuwe woningen boven de vroeger gebouwde was, dat in de nieuwe een behoorlijk afgeschoten en van een groot openslaand lichtraam voorzien zoldervertrek was, waarnaast nog ruimte voor berging; <lit nieuwe type van « geadosseerde » woningen bleek tegelijk goedkooper en meer naar den zin der bewoners.
In veel sterkere mate betrad de vereeniging iu een ander deel der stad nieuwe banen. Zij was in 1801 eigenares geworden van een uitgestrekt stuk gronds bij den Stationsweg en zij stelde zich voor daar te plaatsen op zichzelf staande gebouwen, van vier zijden omringd door bleekvelden of tuinen; elk gebouw zou bevatten '(• woningen, aan iedere zijde zou een ingang zijn, zoodat elke woning aan twee zijden lucht en licht zou hebben; elke woning zou bestaan uit één verdieping met afgeschoten zolderkamer; elk huisgezin zou een eigen secreet met waschplaats hebben. Dit destijds nieuwe type was ontleend aan «de Fransche fabriekstad Mulhouse.» In dien trant werden voorshands 8 blokken (dus 32 woningen) gebouwd voor een prijs van circa f 31 000 (met inbegrip deikosten voor ijzeren ledekanten, doch exclusief de kosten van den grond); de 32 woningen werden 31 December 1803 opgeleverd. Deze woningen werden verhuurd voor f 1.50 per week (zoo lage prijs was mogelijk, doordat het terrein voor betrekkelijk geringen prijs was gekocht); hoezeer zij aftrek vonden, blijkt uit het feit, dat zich voor de 32 woningen l iO aanvragers aanmeldden.
Deze uitkomst bracht liet Bestuur er toe reeds in 1801 aan te besteden het stellen van 13 soortgelijke gebouwen (dus voor 52 gezinnen) op het terrein in den Zusterpolder, waarbij tevens kleine kelders zouden worden gebouwd. Door de leden daartoe gemachtigd, stond het Bestuur aan de



gemeente om niet, onder zekere voorwaarden, grond in den Zusterpolder af voor den aanleg van straten.
Tegelijkertijd was het Bestuur opnieuw werkzaam ter verbetering van reeds bestaande woningen: op den Noordwal werden aangekocht lü voor- en 10 achterwoningen (voor /' 8.200), aan welker herstelling, zuivering en verbetering ƒ• 5000.— werd ten koste gelegd; voor de 20 vernieuwde woningen moest uit 00 aanvragers een keus worden gedaan. Hij het doen van dergelijke keuzen hield het Bestuur streng vast aan den regel, dat geen armlastigen, geen bedeelden als huurders werden toegelaten; met even groote stiptheid werd een grenslijn naar hoven getrokken: huurders, die door verbetering hunner maatschappelijke positie niet meer gezegd konden worden tot de arbeidende klassen te behooren, werden — zij liet na opzegging geruimen tijd vooraf — uit de woningen verwijderd.
Met groote ingenomenheid constateerde het Bestuur in deze jaren tweëerlei: vooreerst dat zij, die als industrieele ondernemers arbeiderswoningen bouwden, erop uitschenen te zijn de modellen der woningen van de Vereeniging alsook de voorwaarden van verhuring over te nemen en na te volgen, omdat zich bij hen de overtuiging vestigde dat op dien voet huurders konden gevonden worden, die aan hun woning gehecht waren. Ten tweede: dat de goede ligging en de geventileerde ruime bouworde der woningen van de Vereeniging de aandacht trok van geneesheeren, die vaak aan zieken of zwakken als middel van herstel aanrieden hun vuil en vochtig verblijf zoo mogelijk voor een woning der Vereeniging te verwisselen. Dat het Bestuur voor de gezondheid der bewoners ook metterdaad zooveel doenlijk zorgde, blijkt uit het feit. dat (ten jare 1X011) in de Lijnbaan



ter vervanging van onbruikbaar geworden pompen een nieuwe welput werd aangelegd eu dat. totdat die put gegraven was, aan de huurders dagelijks van wege de Vereeniging een ennner zuiver welwater verstrekt werd. —
Vervolgen wij de geschiedenis van den aanbouw, dan behoort thans te worden vermeld dat «le lil gebouwtjes, bevattende .">2 woningen, in den Zusterpolder 1.» December 18(34 opgeleverd en 1 Januari 1805 door de huurders betrokken werden. Bij dezen bouw raakte «le Vereeniging in (gelukkig kortstondige) geldelijke moeilijkheden: had zij sedert haar bestaan nu reeds voor f 288,(XX) aandeelen weten te plaatsen en daarvoor steeds bijna te veel aanvragers gevonden, — «door den onzekeren staatkundigen toestand van Kuropa en Amerika, waaruit groote geldschaarschte en hooge rentestandaaid als natuurlijke en onvermijdelijke gevolgen zijn voortgevloeid» ging ditmaal de nieuwe negotiatie niet al te vlot, zoodat het Bestuur een gedeelte dei' woningen aan de .lavastraat met een hypotheek van /' 2.">(XK) ad .»"/o 'sjaars, 1 November 18(>9 weder aflosbaar, bezwaarde.
Nog een moeilijkheid deed zich in dit jaar voor: in Februari 'i ontving het Bestuur een schrijven van den Burgemeester van 's-Gravenhage (als hoofd der politie), waarin verklaard werd dat de zoldermuurtjes, die de velschillende woningen van hetzelfde gebouwtje der in 18tK> in den Zusterpolder gestelde acht blokken scheidde, in strijd met een bepaling der plaatselijke politieverordening waren opgetrokken, terwijl overigens ook een andere bepaling dier verordening overtreden was. liet Bestuur was eenstemmig van oordeel dat bedoelde verordening ten deze niet toepasselijk was en besloot, van zijn goed recht bewust, dat recht liever desnoods tut in hoogste instantie te ver-



(ledigen dan f '2000.— voor een nutteloos geachte verandering te besteden. De aannemer van het werk werd gedagvaard en door den kantonrechter veroordeeld, van dit vonnis kwam hij in hooger beroep en werd door de Aitoiidissements-rechtbank van alle rechtsvervolging ontslagen, waartegen de ollicier van Justitie cassatie aanteekende; de Hooge Raad verwierp deze voorziening in cassatie bi j arrest van \ Maart 1805; alsadvokaat der vereeniging was opgetreden Mr. J.Gr. Rochusskn, als getuige a décharge was door haar voor den hoogeren rechtej' gedagvaard de T,andsbouwmeester W. N. Rose. — De Vereeniginj; kon dus met het oprichten dezer gebouwtjes voortgaan zonder door beperkende voorschriften te zijn gebonden.
De vereeniging verhuurde thans (18015) 315 woningen, welke een bruto-huur ad /' 22,323.(50 's jaars opbrachten.
De 315 woningen bestonden uit:
20 woningen a .... f 0.75 in de week.
10 » »....» 0.90 » » »
14 » »....» 1.— » » »
8 » »....» 1.10 » » »
47 » »....» 1.25 » » »
21 » »....» 1.30 » » » 9 » »....» 1.35 » » »
2 4 » »....» 1.40 » » »
95 » »....» 1.50 » » »
41 » »....» 1.00 » » »
11 » »....» 1.75 » » » 3 » »....» 1.80 » » »
benevens 3 winkelhuizen a ƒ2.—, /'2.50 en ƒ 4.— per week.
In de II jaren, dat «le Vereeniging nu had bestaan (I Januari 1854—31 Dec. 1804) had haar bruto huur bedragen /' 92,3:59.22. waarvan afging wegens leegstaan /' (>3/i.(>2"> en



voor wanbetaling f 1I9.M2'' (welke beide laatste cijfers bewijzen hoezeer de woningen in trek waren en de huurpenningen prompt werden betaald). Aan onderhoud wasten koste gelegd f 4910.2», aan administratie f 7440.425 (exclusief assurantie, belasting en f 025.— wegens onkosten op de gesloten hypotheek). Als belooning voor stipte voldoening der huur was den bewoners in <lie 11 jaar geschonken een bedrag van f 1354.80.
Van de eerste negotiatie, oorspronkelijk groot f MO,250, was ten jaren 1805 niet meer dan f 10,000 niet afgelost, welk restant in het volgend jaar reeds tot op f 27. >0.— verminderde en in het daarop volgend geheel verdween. Het plaatsen van aandeelen in de loopende negotiatie ging slecht in deze dagen; de voortdurend hooge rentestandaard hield het nemen van deze aandeelen, die i1 2 " „ gaven, tegen.
In 1805 werden 12 nieuwe woningen gebouwd (waarvoor zich 152 huurders aanmeldden!): er was groote behoefte aan arbeiderswoningen en verschillende ondernemers namen ook thans van de vereeniging wel de modellen der woningen, maar niet de huurprijzen over.
Inmiddels bleek dat de Gemeenteraad, na het boven besproken arrest van den lloogen Raad, de redactie der artikelen van de politieverordening in dier voege had gewijzigd, dat zij ook zouden gelden voor woningen als door de vereeniging in den Zusterpolder gebouwd, liet Bestuur zag zich daardoor geplaatst voor de verplichting, over te gaan tot de volgens alle deskundigen doelloozen verzwaring der scheidingsmuren en betreurde het, dat de deswege te maken kosten door de huurders zouden moeten worden opgebracht; het richtte dus (December 1865) tot Z. M. den Koning het eerbiedig verzoek de bedoelde bepalingen als in



strijd niet <lc wol te willen vernietigen, gelijk ook ten aanzien van politieverordeningen in andere genieenten geschied was. doch de Regeering deed aan het Bestuur weten, dat tot vernietiging geen termen gevonden waren. Het Bestuur wendde zich daarop weder tot het gemeentebestuur en vroeg ontheffing althans voor woningen van een beperkte hoogte. De gemeenteraad (Augustus 1807) bleek toegankelijk voor de door het Bestuur der vereeniging in zijn adres ontwikkelde gronden en wijzigde de bedoelde bepalingen in den geest als door het Bestuur verzocht.
Dat deze beslissing voor de vereeniging van belang was, behoeft wel geen betoog als men bedenkt, dat zij thans (18Im) in den zusterpolder reeds UO woningen had en daaraan in den loop van 1800 nog 10 toevoegde.
Overigens overwoog liet Bestuur in deze jaren of niet allengs een rustpunt voor de vereeniging was aangebroken. Men had nu immers bewezen wat in de oprichtingscirculaire was vooropgesteld: dat zonder opoffering van kapitaal en rente voor betrekkelijk lagen prijs gezonde, doelmatige arbeiderswoningen gebouwd en verhuurd konden worden; zij bezat nu 327 woningen; men ervoer dat het plaatsen van aandeelen steeds moeilijker werd: men zag op tegen uitbreiding, zoolang de hypotheek niet was afgelost; men ging er toe over een terrein van 7 roeden en 2/ ellen voor f 3200 (publiek) te verkoopen, omdat men toch niet meer dan 108 woningen in den Zusterpolder plaatsen wilde en liever in een ander stadskwartier zoo mogelijk wenschte te bouwen.... Gedrukter toon nog klinkt in het 13de verslag (over 1806): de cholera had ook onder de huurders der vereeniging menig slachofler geëiseht. Toch had het bestuur het zijne gedaan om de epidemie te bestrijden: het deed voortdurend de slooten en



privaten reinigen en desinfecteeren, en stelde aan elk der huurders voorschriften ter hand, welke vanwege de Vereeniging ook elders in de gemeente werden verspreid. Het Bestuur zag toe op het rein houden der woningen en deed dat zijnerzijds verrichten, waar de huurders daarin te kort schoten. Aan deze maatregelen werd toegeschreven dat van de 1539 zielen, die de bevolking der woningen uitmaakten, niet meer dan 21 aan de cholera stierven. In eene afzonderlijke brochure werd dit gunstige verloop der epidemie, in vergelijking met andere woningen hier ter stede, aangetoond.
In het woeden der ziekte vond het Bestuur bovendien aanleiding om een der woningen op het Hofspui ter verkrijging van meerdere luchtverversching af te breken en ook andere verbeteringen aldaar aan te brengen.
(Iet getal der woningen vermeerderde (gelijk boven reeds werd meegedeeld) in 1800 met 10 door den aanbouw van i nieuwe blokken in den Zusterpolder; voor die 10 woningen meldden zich 1.~>0 huurders aan. In Januari 1808 verspreidde het Bestuur een circulaire onder de inwoners der gemeente, waarin zij uitgenoodigd werden aandeelen van f 2.>0.— (rentende 4J° 0) te nemen om het Bestuur in staat te stellen den Zusterpolder verder geheel vol te bouwen. Deze stap luid tot resultaat dat205aandeelen(ƒ51250.—) geplaatst werden; de ontworpen 10 blokken (40 woningen) werden in October 1808 opgeleverd (aanbestedingssom /' 45.578.—); daaraan werden nog toegevoegd 4 blokken (10 woningen), welke 1 Juli '00 betrokken werden; in totaal stonden daar nu 108 uniforme woningen. Daar het type dezer blokken (gelijk gezegd aan Mulhouse ontleend) zeer de aandacht trok ook van zustervereenigingen, deed het Bestuur een (rnahonihouten) model op Viu ('ei' ware grootte door den opzichter



van der Poi.i, vervaardigen ter inzending op de in '69 te Amsterdam te houden internationale tentoonstelling van «voorwerpen voor de huishouding en liet bedrijf' van den handwerksman»; daaraan werden toegevoegd teekeningen met opgave van kosten en verdere inlichtingen. Met deze inzending had het Bestuur veel succes; de jury, waarvan de groote meerderheid uit vreemdelingen bestond, kende aan de vereeniging toe het eere-diploma, de hoogste onderscheiding en die slechts aan vier Nederlandsche inzenders werd geschonken; ook in verschillende olïicieele rapporten van buitenlandsche afgevaardigden aan hun Regeeringen werd op deze woningen als navolgingswaardige modellen gewezen. Hetzelfde model is in 1872 naar de Wereldtentoonstelling te Weenen gezonden, het werd aldaar bekroond met de Fortschrittsmedaille (de eerste medaille). Later nog werd het naar een tentoonstelling te Philadelphia gezonden, hier werd het een eervolle vermelding waardig gekeurd.
Vervolgen wij nu verdei' de geschiedenis, dan kan ter kenschetsing van den toestand der vereeniging op 1 Januari 1870 worden meegedeeld, dat de vereeniging toen bezat 398 woningen, welke gekost hadden /'il 0,944. i2*r'en waarvan de jaarlijksche huur bedroeg /29,510.—: de schuld der vereenix ging bedroeg op dat tijdstip de som van f 354,000.—, waaronder begrepen de hypothecaire schuld ad /' 25,000.—; deze laatste werd in den loop van het jaar 1870 afgelost. ') Ofschoon dit op een gunstigen stand der geld middelen wees, wachtte men met den aanbouw van nieuwe woningen, totdat de toen nog beschikbare 140 aandeelen (a f 250.—) der
') Als een bijzonderheid omtrent <lit jaar 1870 en ook over 187*2 kan worden gerelateerd, dat er toen onder de huurders geen enkele wanbetaling Voorkwam.



leening van f 200,000.— zouden zijn genomen. Ken nieuw beroep daartoe, in 1871 op de leden en ook op andere inwoners <lei* gemeente gedaan en waarbij de aandacht gevestigd werd op de vele aanvragen 0111 woningen, waaraan niet kon worden voldaan, leidde tot het resultaat dat 34 aandeden genomen werden, een resultaat dat beneden de verwachtingen bleef en het Bestuur niet in staat stelde reeds dadelijk het aantal woningen uit te breiden. In het volgend jaai ( 187-2) *) bood zich echter de gelegenheid aan een geschikt terrein aan de Hoef kade te koopen, waar ruimte voor omstreeks 140 woningen zijn zou; dit terrein, gelegen in de onmiddellijke nabijheid der fabrieken van de 11.H. Horrix en Sterkman? was groot 9000 vierkante ellen; de vereeniging kocht het aan voor den prijs van f 1.25 per vierkante el. Ter betaling van den koopprijs werd de inschrijving geopend op een geldleening groot f 100.000, rentende 5 %; er werd ingeschreven voor f 140.000, welke geheele som het Bestuur aannam om zoo spoedig mogelijk het terrein in zijn geheel te kunnen bebouwen.
De bebouwing van het terrein aan de Hoefkade vorderde echter niet zoo vlug, als men aanvankelijk had gehoopt: eerst in December 1873, nadat hoogere inschrijvingen afgeslagen waren, werd de aanneming van den bouw der l'l woningen voor f 185.000 gegund; de batige sloten over de jaren 1872 en '73 werden niet tot allossing van schuld aangewend, maar beschikbaar gehouden tot betaling van de koopsom en de bouwkosten. De bouw der 141 woningen was reeds een jaar na de gunning (December'74) voltooid;
") Het was in .lit jaar .lat «le lieer J. P. Dblprat, die van de opme¬
ting, 4854, af voorzitter der vereeniging was geweest, wegens gevorderden leeftijd zijne functie neerlegde.



zij walen alle zeer spoedig tegen een prijs van f 1.80 per week verhuurd.
Het bedrag der ontvangen huurpenningen steeg in 187i tot ruim f 31.000 (zijnde f 700 meer dan over liet vorig jaar), doordat liet liestuur verschillende huren verhoogde. Daartoe werd overgegaan op grond der overweging dat de vereeniging niet was een instelling van weldadigheid, die door verhuring beneden den marktprijs op bedekte wijze onderstand zou willen geven; waar alle huren aanmerkelijk stegen, meende liet Bestuur de huren der vereeniging evenmin als bij een algemeene daling zou zijn geschied op een onveranderlijk peil te moeten handhaven. Men zorgde er echter voor dat de verhoogde huren nog laag konden worden genoemd; de verhooging bedroeg in geen enkel geval meer dan f 0.10 per week en met genoegen constateerde het Bestuur dat om deze reden geen enkel huurder de vereeniging had verlaten. Ook was door deze verhooging mogelijk een lagere huurprijs voor de woningen aan de Hoel'kade dan anders wegens de groote kosten van den bouw had moeten bepaald worden. Ter dekking van deze laatste kosten maakte het Bestuur gebruik van het door een ingezetene van de gemeente gedaan aanbod om f 20.000 tegen 5% rente ter leen te verstrekken, atlosbaar binnen uiterlijk 5 jaren. (De leden van het Bestuur stelden zich voor deze leening persoonlijk aansprakelijk).
De vereeniging bezat thans (1874) 539 woningen aan verschillende einden der stad. Deze uitbreiding van werkzaamheden noopte tot een reorganisatie van het personeel, waarbij de opzichter R. van her Poi.l, reeds sedert December 1850 aan de vereeniging verbonden, tot algemeen,, verantwoordelijk opzichter over alle gebouwen werd aangesteld.



liet was in «leze en vorige jaren «lat liet Bestuur steeds meer woningen in liet genot stelde van de voor korten tijd aangelegde duinwaterleiding: in het verslag over 1875 werd geconstateerd dat toen voor alle woningen duinwater verkrijgbaar was; sommige huurders vroegen en verkregen vergunning om voor eigen rekening de waterleiding in de woningen zelve te brengen. Ook overigens zorgde het Bestuur in deze en volgende jaren er voor door verschillende maatregelen (demping van slooten, verbetering van riolen enz.) den gezondheidstoestand der bewoners te bevorderen; de jaai verslagen gaan voort getuigenis al' te leggen van wat dooide vereeniging in die richting gedaan werd: kleinigheden zoo men wil — en welker vermelding in dit overzicht niet op hare plaats zoude zijn, doch waardoor een groot resultaat werd bereikt: het zorgvuldig onderhoud en de voortdurende verbetering der (thans .">31)) woningen, die door de huurders blijkens de geregelde betaling eu de weinige verhuizingen op hoogen prijs werden gesteld.
Zoo men zich in deze jaren onthield van nieuwen aanbouw, het was wijl — gelijk telkens betoogd werd — vóór alles gestreefd moest worden naar een allossing van de nog bestaande schuld: toen de vereeniging 2t> jaar bestaan had, was de schuld, die wegens geplaatste aandeelen en geldleeningeu f 531,750 bedroeg, door aflossing met een bedrag van ƒ08,000 verminderd (behalve de dekking der hypothecaire schuld ad f 25,000 en de onderhalidsche schuldverbintenis ad f 20,000, welke heide nu ook gedelgd waren).
Niettemin sloe^ het Bestuur ten jare 1880 een aanbod af van eenige heeren die als eigenaars van het achter de woningen aan de .lavastraat (Schuddegeest) gelegen terrein eenige dier woningen wilden aankoopen ten einde straten



te kunnen aanleggen van de Javastraat naar liet door hen geprojecteerde bouwterrein; liet Bestuur overwoog daarbij niet sleclits dat door dien afstand de overblijvende woningen van slechter conditie zouden worden, doch ook dat het getal van de woningen der vereeniging daardoor zou verminderen, hetgeen niet met het door haar beoogde doel was overeen te brengen. Echter werd spoedig van dezelfde zijde een ander voorstel gedaan: u. I. tot aankoop van 19 dubbele woningen (de twee blokken gelegen aan de Zuid-Westzijde); men verklaarde zich bereid behalve de aangeboden koopsom een zeker getal woningen in ruil daarvoor op den achter de Javastraat gelegen grond te bouwen. Bij de beraadslaging over dit voorstel bepaalde liet Bestuur (behoudens de machtiging der ledenvergadering) in beginsel dat zoodanige transactie slechts kon geschieden onder voorwaarde dat de koopers een nabijgelegen terrein voor minstens 10 woningen in ruil zouden beschikbaar stellen, waarop dan de vereeniging zelve zou bouwen.
De onderhandelingen over dit voorstel leidden tot het dooide ledenvergadering goedgekeurd plan, strekkend 1" tot verkoop van de 19 woningen met groote tuinen (die destijds tut de Javastraat doorliepen) tegen een som van f 135,000.—; k2" tot aankoop van ongeveer 3100 M- a f 12.—. Noode ging men dezerzijds er toe over woningen te verkoopen. die van de oprichting der vereeniging af bestaan hadden en dooide uitbreiding der stad thans gelegen waren aan een deiaanzienlijkste straten, doch men overwoog, dat de vereeniging niet gebaat zou worden door het afslaan der voordeelige voorwaarden; nog kwam daarbij dat de 38 woningen vervangen zouden worden door (KJ nieuwe en dat in plaats van boven- en benedenwoningen verkregen zouden worden



afzonderlijke woningen, een voordeel vooral voor de toenmalige beneden bewoners, terwijl wel is waar de tuintjes kleiner doeli de vertrekken ruimer zouden zijn en de goede ligging behouden zou blijven.
Als type voor deze (>9 nieuwe woningen werd gekozen het model van de Hoefkade, echter met ruimere vertrekken; een kamer van 3.9(1 1 >ij 4.90 met alcoof, een zolder met afgeschoten vertrekje, een kelder en een keuken, bovendien een tuintje of bleekveld.
De woningen werden gebouwd in drie rijen achter elkaar, zoodat twintig toegang hadden aan de openbare, geprojecteerde straat (Paramaribostraat).
Op deze wijze werd door «le vereeniging een uitbreiding van het aantal woningen, zij het ook op kleine schaal, verkregen, zonder dat daarvoor geld behoefde te worden opgenomen; de te ontvangen koopsom overtrof aanzienlijk de kosten van aanbouw (welke /' 73,997.— bedroegen). De nieuwe woningen werden half November 1881 door de bewoners der oude woningen in de Javastraat betrokken en door hen zeer op prijs gesteld; van de twintig voorste werden de li» gunstigst gelegene verhuurd voor / 2.29, de f> andere voor / 2.—: de 49 overige voor / 1.80 (behalve 2 hoekbewoners, die wegens een grooteren tuin en een winkelbewoonster, die /' 2— betaalde); onder deze prijzen waren begrepen de voor die woningen aangeschafte en in het uitgebouwde gedeelte gestelde fornuizen. ')
Deze woningen waren, gelijk boven gezegd werd, gebouwd
') He 60 woningen brachten berekend over Ü2 weken een huur op van / C011/20, terwijl vroeger van do 38 woningen aan de Javastraat f 3H4.C0 verkregen werd, een vermeerdering dus van bijna / 20(10.—. Uit dit jaar '81 kan nog worden gemeld dat bet toen. 8 December. 25 jaar geleden was dat de opzichter



Woningen aan de van Hogendorpstraat.



afzonderlijke woningen, een voordeel vooral voor de toenmalige benedenbewoners, terwijl wel is waar de tuintjes kleiner doch de vertrekken ruimer zouden zijn en de goede ligging behouden zou blijven.
Als type voor deze 00 nieuwe woningen werd gekozen het model van de Hoefkade, echter met ruimere vertrekken; een kamer van 3.90 bij 4.90 met alcoof, een zolder met afgeschoten vertrekje, een kelder en een keuken, bovendien een tuintje of bleekveld.
De woningen werden gebouwd in drie rijen achter elkaar, zoodat twintig toegang hadden aan de openbare, geprojecteerde straat (Paramaribostraat).
Op deze wijze werd door de vereeniging een uitbreiding van het aantal woningen, zij het ook op kleine schaal, verkregen, zonder dat daarvoor geld behoefde te worden opgenomen; de te ontvangen koopsom overtrof aanzienlijk de kosten van aanbouw (welke f 73,997.— bedroegen). De nieuwe woningen werden half November 1881 door de bewoners der oude woningen in de Javastraat betrokken en door hen zeer op prijs gesteld; van de twintig voorste werden de 15 gunstigst gelegene verhuurd voor / 2.20, de 5 andere voor /' 2.—; de 40 overige voor /' 1.80 (behalve 2 hoekbewoners, die wegens een grooteren tuin en een winkel bewoonster, die /' 2.— betaalde); onder deze prijzen waren begrepen de voor die woningen aangeschafte en in het uitgebouwde gedeelte gestelde fornuizen. ')
Deze woningen waren, gelijk boven gezegd werd, gebouwd
') De 00 woningen brachten berekend over 52 weken een huur op van / 0011.20, terwijl vroeger van do 38 woningen aan de Javastraat f 3112.C0 verkregen werd, een vermeerdering dus van bijna / 2900.—. Uit dit jaar '81 kan nog worden gemeld dat het toen. 8 December, '25 jaar geleden was dat de opzichter



Woningen aan de van Hogendorpstraat.







zonder dat daarvoor geld behoefde te worden opgenomen. Tegen dat laatste zon het Bestuur ook bezwaar hebben gemaakt: het oordeelde dat veeleer er naar gestreefd moest worden van de bestaande schuld zooveel mogelijk.af te lossen en bestemde daarvoor (in Maart '82) een beschikbaar bedrag van f 50,.">00 (202 aandeelen) welke som echter de ledenvergadering niet voor aflossing besteed wilde zien doch op prolongatie uitgezet, totdat een geschikte gelegenheid tot aankoop van nieuw bouwterrein zich zou voordoen.
Ingevolge dit besluit zocht het Bestuur — doch vruchteloos — naar een geschikt terrein, bet deelde zijn bevinding mede in de ledenvergadering van Mei (van hetzelfde jaar), welke vergadering daarop het Bestuur tot aflossing van 75 aandeelen machtigde. In dit verband kan hier worden geconstateerd dat de vereeniging op dit tijdstip (van 1851 tot en met 1882) behalve de hypothecaire en de onderhandsche schulden (beide afgelost) door uitgifte achtereenvolgens van 2055 aandeelen in verschillende negotiatiën een schuld had gehad van /' 513,750.—, waarvan afgelost waren 545 aandeelen /' 130,250.—, zoodat toen nog een schuld overbleef van f 377,500.—.
Wil men meerdere verzainelcijfers over die periode van 1854- (incl.) 1882, dan kan worden meegedeeld dat besteed was tot aankoop van grond en aanbouw van woningen (na aftrek van de opbrengst van verkochte gronden en woningen) /' 575.(100.71"' (waarbij te voegen het gekapitaliseerd bedrag eenei erfpacht, deel uitmakend van de koopsom van een pand :
li. van der Poli. in tlienst der veieeniging was; als blyk van waardeering zijner werkzaamheden werd liein bij deze gelegenheid toegekend een pensioen, ingaande op zijn 05e jaar of zooveel eerder als noodig mocht blijken ; daaraan werd toegevoegd het genot eener vrije woning.



ƒ 14,750.—; en de meerdere kosten van aankoop der ij/eren ledikanten boven het daarvoor van de bewoners ontvangene, ') ad ƒ 7432.78®, zoodat de toen aanwezige 5(il woningen <Ie vereeniging gekost hadden ƒ 597,843.53.
Over dezelfde jaren had de bruto-huur bedragen ƒ 730,335.32. de netto-hnur ƒ 716,879.47, welk verschil ad f 13.455.85 ontstond uit: verlies door leegstaan van woningen (ƒ1127.825,), wanbetaling (ƒ 218.32®) en kwijtschelding der laatste week wegens geregelde betaling (/' 12,109.70).
Ook andere verzamelposten zijn niet van belang ontbloot: aan renten van beleeningen was ontvangen ƒ 23,789.17; daarentegen was aan renten van aandeden betaald ƒ 367,007.94®, voorts aan onderhoud ƒ 58,236.03, aan beheer (niet inbegrip der kosten op de oprichting, op de hypotheek, op aflossingen, negotiaties en rentebetalingen) / 28.569.12®. — De uitgaven wegens belastingen, erfpachten en recognitiën, onderhoud, assurantiën en beheer hadden beloopen ruim 21.7",, van de bruto- en 21.57 "/o van de netto-huur.
Onder de hierboven genoemde posten werd ook die wegens onderhoud vermeld; het behoeft wel niet te worden gezegd dat deze post de neiging vertoonde te stijgen, naarmate de gebouwen ouder werden. En dit gold niet slechts van het gewoon onderhoud, maar in deze jaren rees ook de vraag in boever de 20 woningen aan de Noordwal nog geacht konden worden aan bet doel der vereeniging te beantwoorden en of niet afbraak en wederopbouw dezer woningen noodzakelijk werd. Deze woningen, gelijk men zich herinnert, indertijd door de vereeniging aangekocht om ze zooveel mogelijk verbeterd tegen lagen prijs te
') hi» huur van ledikanten liail opgehrarlit f 302.1M»



verhuren, waren oud en voldoden niet geheel meer aan billijke eiscben. Zij vormden een hofje, waarvan de eene helft aan de straat gelegen en wat ruimte en bewoonbaarheid betreft zeer voldoende was (2 benedenkamers, zolder met afgeschoten vertrekje, ingang aan voor- en achterzijde), terwijl van de 10 achterwoningen de inrichting veel gebrekkiger en de ruimte beperkter was. \a langdurige overweging der verschillende mogelijkheden werd aanvankelijk besloten tot verbouwing der 10 achterwoningen, die door 8 nieuwe zouden worden vervangen, waardoor de ruimte en bewoonbaarheid zeer zouden verbeteren; de 10 voorwoningen zouden worden hersteld; later echter (1884), toen met het werk was begonnen, kwamen omstandigheden aan het licht, die een totale vernieuwing van al deze woningen raadzaam maakten. De nieuwe achterwoningen kwamen in den zomer van 1884 gereed en werden verhuurd voor / 1.80; de nieuwe voorwoningen werden in 1885 betrokken en golden / 2.10 per week. ')
Op dezen zelfden weg, verbouwing van oude, bestaande woningen, voortgaande vestigde bet Bestuur ook zijn aandacht aan de indertijd aangekochte woningen, gelegen aan het Spui en de Gedempte Sloot, welke wegens den lagen [trijs wel altijd huurders vonden, doch niet meer aan de thans geldende eiscben voldeden. Met name liet de toestand der buitenshuis gelegen, gemeenschappelijke privaten veel te wenschen over. Sedert den aankoop dezer twee woningcomplexen (1850 en I8.>X) waren — ook door het voorbeeld
■) Uit liet jaar |K84 meet nog worden meegedeeld dat ten behoeve van den aan te leggen stoomtram naar Srheveningen 8 woningen der vereeniging aan .Ie lloefkade, als te onteigenen perceelen bij Koninklijk Besluit aangewezen, door de directie der li. 1.1 S. M. van de vereeniging werden aangekocht voor / 10.000.



der Vereeniging zelve — de eisehen voor arbeiderswoningen niet weinig gestegen; had men destijds, dadelijk na den aankoop, leeds veel verbeterd (o. a. door aan «le 1 \ woningen aan het Spui 5 en aan de 54 woningen aan de Gedempte Sloot 10 geventileerde privaten te verschalFen). dertig jaar daarna had het Bestuur met dezen toestand geen vrede meer. Reeds dadelijk werden de noodzakelijkste voorzieningen aangebracht; in 1880 werden 29 woningen aan de Gedempte Sloot geheel gesloopt en vernieuwd; de nieuwe voorwoningen vonden aanstonds huurders a / 2.20, «Ie achterwoningen a /' 1.70. Door de vernieuwing dezer 29 woningen werden 21) goede woningen verkregen; de vernieuwing kostte / 13,803.9i5; terwijl de afgebroken woningen per jaar /'1458.00 aan huur opbrachten,1) werden de 20 nieuwe verhuurd voor / 39.— per week of (over 51 weken) voor / 1989.— per jaar. In 1887 werden de overige woningen der Vereeniging aan de Gedempte Sloot gesloopt en weder opgebouwd. De uitgaven voor de vernieuwing van dit tweede gedeelte bedroegen /' li,052 90, zoodat de geheele verbouwing van al deze woningen gekost had /' 28,150.00-'.
Verder nog ging men voort op den weg der vernieuwing van het bestaande; in '87 werd besloten ten volgende jare eenige woningen en de werkplaats aan het Schuddegeest te verbouwen, daarna zou men de (boven besproken) vernieuwing der woningen aan het Spui ter hand nemen. Kn zoo geschiedde: de verbouwing aan het Schuddegeest kostte /' 7771.58, waarvoor de vereeniging behalve een nieuwe werkplaats en een nieuwe opzichterswoning in plaats van 3 gebrekkige woningen 0 goede verkreeg, die / 0.75 per
') De achterwoningen golden f 0.HO per week.



week (/ 344.25 per jaar) meer huur opleverden dan «Ie vroegere. En in den loop van 1889 werden aan het Hofspui ter vervanging van 8 oude woningen 7 nieuwe gebouwd (terwijl bovendien de 5 overige aldaar staande woningen hersteld en van afzonderlijke privaten voorzien werden); deze verbouwing kostte /'7129.33; de 12 woningen brachten thans /' 3.10 per week (ƒ' 101.20 per jaar) meer huur op dan voorheen.
Inmiddels ging men voort met jaarlijks een zoo groot mogelijk deel van de schuld af tc lossen; de schuld bedroeg op 31 December 188.*) nog f 319,750.—; in '80: / 312,250.— ; in '87: /' 302,500.—; in '88: / 292,500.—; in '89: f 277,500.—; in '90: /' 253,500.—.
In 1890 werd besloten tot den houw van enkele frontwoningen van 2 verdiepingen aan de Iloefkade, waarmede in het voorjaar van 1891 een aanvang werd gemaakt; hier werden onder leiding van den opzichter 3 boven- en 4 benedenwoningen door nieuwen aanbouw verkregen, welke in huur /' 3 ;i /' 2.50 per week opbrachten : de kosten bedroegen /' 11,1(50.09. De vereeniging bezat thans (1892) 514 woningen; zij inde aan huur f 47,805.— en had daarover niet meer dan / 47.35 als oninvorderbare posten te boeken.
Tegemoetkomend aan een reeds lang door vele huurders gekoesterden wenseh besloot het Bestuur in dezen tijd de duinwaterleiding in de woningen zelve aan te brengen, zulks geschiedde in 1892 in de helft der woningen, in het volgend jaar in de overige.
Nadat het Best uur zich ook in de volgende jaren had beziggehouden met het voortdurend onderhoud en de verbetering der woningen en met het beheer der geldmiddelen (de schuld der vereeniging was 31 December 1895 gedaald



tot / 140,.">00.—), weid in 'IHj opnieuw de hand aan den ploeg geslagen: liet Bestuur kocht voor /' 4(M).— vijf krotten op liet Ledige Krl' niet een daarachter gelegen strook grond aan ; de krotten werden tot den grond toe afgebroken en daarvoor in de plaats gesteld 0 nieuwe woningen, welke voor / '2.10 per week gereedelijk huurders vonden. — Nog in hetzelfde jaar kocht het Bestuur van de erven Enhiovkn een bouwterrein tusschen <le Hoefkade en den Parallelweg groot ongeveer 0000 M2. (tegen /' i.— de M-.j, gelegen aan het einde der Hoefkade; de bedoeling was op dit terrein, nadat liet zou zijn opgehoogd en bebeid, 40 woningen te bouwen van hetzelfde type als de op het Ledige Erf gestichte, behalve dat hier elke woning zou voorzien worden van een tuin, die ter breedte van de woning en 10 M. lang, haar van de doorloopende hoofdstraat zou afscheiden. Deze woningen bevatten een woonvertrek, keuken, kelder, 3 slaapvertrekken niet ruimen zolder, voor en achteruitgang. De huurprijs werd bepaald op / 2.1T». In 1897 was reeds een blok van 14 dezer woningen opgetrokken en afgewerkt: in 1808 waren alle 40 voltooid. Ter onderscheiding van deze niet de andere eveneens aan de Hoefkade gelegen woningen werd aan de laatst aangebouwde de naam « Delpratwoningen » gegeven ter nagedachtenis van den eersten voorzitter der vereeniging. Dit werk werd tot tevredenheid van het Bestuur uitgevoerd in eigen beheer onder leiding van den opzichter R. van dkis Polk en den 1 Mei 1890 als onder-opzichter aangestelden (t. J. Aunk. Het was na de verrichting van dezen arbeid, dat van DKii PouM die nu VI jaar aan de vereeniging verhouden was geweest, zijn wensch te kennen gaf in welverdiende rust zijn verdere levensjaren te mogen slijten. Hein weid namens het Bestuur dank gebracht voor den ijver en



de toewijding, waarinoe hij lift Bestuur zoowol als de Vereeniging had gediend; liet reeds vroeger liein toegezegd |iensioen werd verhoogd. ') Be onder-opzichter G. .1. Ai.ink werd kort daarna (1 Mei KS'.KI) tot opzichter bevorderd; hij gaat voort tot tevredenheid van het Bestuur zijne werkzaamheden te vervullen.
Opnieuw eisclite de toestand van oude woningen verbetering: in den loop van 1899 werd een aanvang gemaakt met de verbetering der 120 woningen aan de Hoefkade, die van vocht te lijden hadden; hier werden na aanvankelijke vergeefsche pogingen verschillende maatregelen tot keering van het euvel uitgevoerd, welke voor zoover noodig ook over 1900 werden voortgezet. Ook in de nu volgende jaren werd voortdurend tot verbetering der woningen het noodige verricht: in 1900 weiden de huurders (voor zoover zij dat wenschten) van 2 woning-complexen (Loosduinsehe weg en Delprat-woningen) op kosten der vereeniging van leiding voor muntwas voorzien; tegelijkertijd werd voor dit en volgende jaren een post uitgetrokken om, voor zooveel noodig, tot betingeling van buitenmuren te kunnen overgaan: voor betere rioleering cn straatverlichting werd zorg gedragen: in dezelfde richting werd ook in 1901 voortgegaan: aanleg voor muntgas werd nu ook aan 70 bewoners van woningen aan de Hoefkade verleend; besloten werd den huurders vanwege de vereeniging behangselpapier te verstrekken; op het houden van nering of bedrijf in de woningen werd strenger toegezien, lui over 1902 werd op denzelfden weg van voortdurende verbetering der woningen voortgegaan.
') In April 1899 werd aan zijno vrouw na zijn eventueel vóór-overlijden mede een pensioen toegekend, eveneens inet genot van vrije woning en vrijdom van personeele belasting.



Mogen al uit (loze jaren geen rnededeelingen omtrent nieuwen aanbouw kunnen worden gedaan. noch ook omtrent aankoop van oude woningen, daaruit mag allerminst worden afgeleid, dat beide zaken door het Bestuur uit het oog werden verloren. De vermelding der overwegingen, waarom in deze jaren noch tot het een noch tot het ander werd overgegaan, behoort ten deele reeds tot het terrein van liet verslag over 1903, hetwelk aan het bovenstaande nog moet worden toegevoegd, daar de beide bedoelde aangelegenheden ook in dit jaar meermalen tot gedachtenwisselingen in den boezem van het Bestuur leidden.
Wij laten dus hieronder volgen het
Verslag over 1903.
liet relaas over het verloopen jaar kan kort zijn. omdat de voornaamste bemoeiingen van het Bestuur, waaromtrent hier rnededeelingen gedaan zouden kunnen worden, tot nog toe geen stellig resultaat hebben opgeleverd. In verschillende vergaderingen heeft het Bestuur zich beziggehouden met de vraag, of terreinen, die ons te koop geboden werden of van welke ons bekend was dat zij verkrijgbaar waren, door de vereeniging moesten worden aangekocht; meer dan eens is door of vanwege het Bestuur met particulieren en maatschappijen onderhandeld, doch — gelijk gezegd — dit alles heeft tot nog toe tot niets geleid, liet mag overl>odig worden geacht den loop dier onderhandelingen hier weer tt- geven en uiteen te zetten waarom het Bestuur het eene terrein minder geschikt, het andere te duur vond. Genoeg zij het door de vermelding van het bovenstaande te doen zien, dat het Bestuur diligent blijft en alleszins geneigd is, waar zich een bruikbaar terrein voor billijken prijs opdoet, dat te koopen



om tot den bouw van nieuwe woningen over te gaan. Ook de mogelijkheid en wenschelijkheid krotten en hofjes te koopen, is aan onze aandacht niet ontgaan, doch ook daartoe heeft zich in dit jaar geen passende gelegenheid geboden. Wellicht zal de doorwerking der Woningwet hierin verandering brengen; mocht dit het geval zijn, dan kan zich voor onze Vereeniging hier een ruim arbeidsveld openen.
Een feit. dat eenigermate met deze eventueele plannen verband houdt, is de aflossing van het laatste gedeelte der 41 2 °o leening; op voorstel van het Bestuur werd tot die aflossing besloten. Op 1 Januari 1004 was onze Vereeniging dus vrij van eenige schuld; zij bezit haar woningen in vollen en onbezwaarden eigendom. Mag dus de financieele toestand zeer gunstig genoemd worden, daar staat tegenover «lat op 't oogenblik geen reserve voorhanden is, welke voor aankoop van grond en bouw van woningen zou kunnen worden besteed. Wordt daartoe spoedig overgegaan, dan zou ter bestrijding der kosten opniéuw moeten worden geleend, waartegen op zichzelf geen bezwaar bestaat, al schijnt de kans om het geld op gunstige voorwaarden te krijgen niet zeer groot. De batige sioten van het loopende en van volgende jaren zullen na niet al te langen tijd een kapitaal vormen, waarvoor grond te koopen en huizen te bouwen waren; in dat geval behoeft niet tot een leening te worden overgegaan, doch is uitstel der verwezenlijking van nieuwe plannen onafwijsbaar. Over de verkieselijkheid der eene wijze van doen boven de andere kan verschillend worden gedacht en inderdaad zijn ook niet alle bestuursleden eenstemmig in hun voorkeur. Doch wel zijn, gelijk boven gememoreerd werd, in het verstreken jaar ernstige onderhandelingen over aankoop van terrein onzerzijds gevoerd,



en daaruit blijkt dat de meerderheid van het Bestuur, mits maar geschikte grond voor niet te hoogen prijs te verkrijgen zij, tot aankoop thans reeds en dus tot het sluiten van een leening geneigd is. Zoodanig terrein te vinden en ook krotten, welke afdoende verbeterd of door nieuwe woningen vervangen kunnen worden, daarop blijft de aandacht van ons Bestuur gevestigd. Ten einde bij eventueelen nieuwen bouw ons voordeel te kunnen doen met wat elders op het gebied van arbeiderswoningen voor nieuws en doeltreffends is uitgedacht, stelden wij ons op de hoogte van hetgeen de Dusseldorfsche tentoonstelling in dit opzicht had te zien gegeven; door welwillende bemiddeling van den Nederlandschen consul aldaar ontvingen wij zeer belangwekkende geschriften en plaatwerken nopens het onderwerp in quaestie.
Na deze meer zakelijke beschouwingen mogen feiten van meer persoonlijken aard in dit verslag niet worden gemist, liet Bestuur had — sedert het vorig jaarverslag werd opgesteld — het heengaan te betreuren van den heer .1. W. F. Ridder Huijssen van Kattendjjke, die als bestuurslid en bouwcommissaris reeds vele jaren en tot op zijn laatste ziekte van groote belangstelling in de zaken der Vereeniging had blijk gegeven.
Zijn overlijden leidde tot eenige mutaties in ons Bestuur r de heer Repelaer van Driee, tot dusver waarnemend bouwcommissai'is, belastte zich met de bouwcommissaris-functie, doch werd tegelijkertijd op zijn verzoek ontheven van het huurcommissariaat (Lijnbaan, Gedempte Sloot, Noord wal), hetwelk de heer A. R. Schuurbeque Boeije op zich nam. Op voorstel van het Bestuur werd voorts tot bestuurslid benoemd het lid de heer II. de Moj. van Otterloo, welke zich deze



benoeming liet welgevallen en als waarnemend bouwcom-
missaris optrad.
Na hun benoeming tot lid ter ledenvergadering van 8 April 1903 zijn tot de Vereeniging toegetreden de II.II. J C. M. van Eelde, J. A. Mazel en J. E. C. de Wijs; op (Jeze zelfde ledenvergadering zijn de periodiek aftredende bestuursleden de 11. H. Snoitk Hurgronje en Repelaer van Molenaarsgraaf herbenoemd; ook de heer I Kussen van Kattendijke was hier herbenoemd.
Aan deze personalia moge nog volledigheidshalve worden toegevoegd een korte opsomming der uitgevoerde onderhoudswerken.
De buitengevels van de 18 woningen aan den Noordwal, van de 08 woningen aan de van Hogendorpstraat en van de 1ti woningen aan het Hofspui zijn geverfd, ook de gevels van twee beneden- en bovenwoningen aan het Hofspui die gecement zijn. daar dat om verschillende redenen beter werd geacht.
Met het betuigden der woningen werd waar noodig. doorgegaan; 2i kregen dit jaar eene beurt.
Ook met het plaatsen van dakramen in de daken der woningen aan de van der Duijn- en van Hogendorpstraten is voortgegaan, zoodat nu 06 woningen daarvan zijn voorzien.
Verder werd in het afgeloopen jaar aan 149 huiuders 1709 rollen behang verstrekt met bijbehoorende randen.
BEELAERTS VAN BLOKLAND.
Voor:itter.
II. SMISSAERT,
Secretaris.



Bijlage I.
NAAMLIJST
DEK
LEDEN VAN DK VEREENIGING.
G. C. Baron van Asbeck.
W. J. M. de Kas.
Jhr. Mr. C. H. Beelaerts van
Blokland.
Jhr. Mr. J. Beelaerts van Blokland , Voorzitter.
Jhr. Mr. L. den Beer Poortugael. B. J. van den Berkhof.
Jhr. W. A. Teding van Berkhout. VV. J. A. van Beusekom. Mr. J. G. S. Bevers.
Jhr. W. C. S. van den Brandeler. Jhr. W. M. Boreel.
Jhr. Mr. E. N. de Brauw. Jhr. Mr. H. A. C. de la Bassecour Caan.
Dr. H. J.de Dompierre de C'haul'epié. Jhr. \V. van Citters.
Jhr. Mr. W. Th. C. van Doorn. Mr. W. M. Baron du Tour van Bellinchave.
Mr. Th. ü. van Eek, JAil ran het
Heat uur, Penning Dieester. J. C. M. van Eelde.
P. C. Evers.
Jhr. 1'. O. H. Gevaerts van Simonshaven.
Jhr. Mr. \V. Th. Gevers Deijnoot. K. J. G. Baron van Hardenbroek
van Bergambacht. Mr. H. Hemmingson, Lüt tan het
Heat uur, II uurcom misna ris. Mr. H. Graaf van Hogendorp. Mr. D. Baron van Hogendorp. Jhr. H. P. F. Hooft.
F. s'Jacob.
Jhr. Mr. B. C. de Jonge.
Jhr. Mr. K. A. Klerck.
Mr. J. H. C. Lisman.
Mr. A. F. Baron van Lijnden. \V. van Marken.
J. A. Mazel.



Jhr. Mr. A. L. J. Melvill v. Carnbee.
H. de Mol van Utterloo, Lid van het Bestuur, waarnemend Bouwcommmaris.
C. J. van der üudermeulen.
F. J. W. Baron van Aylva van Pal landt.
Mr. C. P. 1). Pape.
Mr. J. Cr. Patijn.
Jhr. Mr. M.T. Pauw van VVieldrecht.
Jhr. Mr. J. H. J. Quarles v. UHord.
Mr. H. de lianitz.
Douair® J. A. Repelaer—de Watteville.
Jhr. Mr. O. J. Repelaer van Molenaarsgraaf, J-'d van het Bestuur.
Jhr. O. J. A. Repelaer van Uriel, Jjid van het Bestuur, Ho urncommissaris.
Jhr. J. A. Rüell.
Jhr. Mr. G. L. M. liuijs de Beerenbrouck.
Mr. 0. NV. Schlingemann.
Jhr. A. li. Schuurbeque Boeije, Lid van het Bestuur, 1 [uurcommissaris. Jhr. Mr. J. F. Schuurbeque Boeije. Jhr. H. T. Hora Siccama.
Jhr. Mr. NV. Six.
Jhr. Mr. H. Sinissaert, Lid van
het Bestuur, Secretaris. Mr. W. J. Snouck Hurgronje, Lid van het Bestuur. Huurcommissari». Mr. J. M. van Stripriaan Luïscius. Jhr. Mr. J. A. Stoop van Strijen. Dr. W. F. Unia Stein Parvé. Dr. C. A. Verrijn Stuart. C. G. G. Verthole de Salve de
Bruneton.
Jhr. Mr. 1). F. Teixeira de Mattos. Jhr. Mr. S. Laman Trip. Mr. J. Visser.
Mr. O. J. F. Baron v. NVassenaer
v. Catwijck.
I)r. I). L. van Wely.
Mr. W. J. VVintgens.
J. E. C. de Wijs.
L. Ypey



Bijlage II.
Opgave van het aantal en de ligging der woningen van de Vereeniging
lt>8 woningen aan de van der Duijn- en van Hogendorpstraten.
117 n 11 n Java- en 1'aramaribostraten.
50 „ „ „ Loosduinsche brug.
4(5 „ „ ,, Gedempte Sloot en de Bakkerstraat.
18 „ „ Noord wal.
12 , „ het Hofspui.
137 „ „ de Hoefkade.
46 „ „ „ „ („ Delpratwoningen")
594 woningen.



Bijlage III
Opgave van de ambachten der huurders
1 Januari 1904.
li Aardewerkers.
10 Agenten van Politie.
1 Badknecht.
2 Baggerlieden.
2 Baker».
3 Bakkersknechts. 1 Barbier.
5 Beambten (Post).
0 ., (Spoor).
1 „ (Telegraaf). 1 „ (Telefoon). 5 n (Tram).
n (Brandweer). 1 Beeldliouwer. 12 Behangers.
5 Bestellers. 1 Biljartmaker. 1 Bleekerskneoht.
11 Boden.
1(( Boekbinders. 3 Boekdrukkers, li Brievenbestellers. 1 Bruggewachter. 1 Doodgraver.
1 Gasfitter.
2 Gelddragers.
23 Gepensioneerden.
1 Geschutgieter. 1 (ievangenbewaarder. 1 Glazenwasscher.
1 Hoedenmaker.
4 Huisknechts.
1 Kalkbrander.
1 Kapper.
5 Kleermakers.
2li Koetsiers.
1 Kok.
2 Kooplieden (in kruidenierswaren). 2 „ („ groenten).
2 „ („ brandstoffen).
0 „ („ petroleum).
1 „ ( „ water en vuur.) 1 Knoopenmaker.
f> Koperslagers.
4 Kurkesnijders.
3 Lantaarnopstekers. 12 Letterzetters.
7 Loodgieters.
30 Loopknechts.
3 Machinisten.



1 Magazijnmeester. 3 Meeldragers. 10 Metselaars. 15 Meubelmakers.
20 Naaisters. 14 Oppassers.
21 Opperlieden 1 Portier.
1 Scheepmaker. 2li Schilders.
7 Schippersknechts. 10 Schoenmakers. 18 Schoonmaaksters.
1 Schoorsteenveger. 3 Schrijvers.
2 Sigarenmakers. 5 Slagersknechts.
27 Smeden.
1 Spiegelmaker.
4 Steenhouwers.
5 Stoelenmakers. 7 Stokers.
10 Strijksters.
2 Stucadoors.
1 Tabakskerver. 34 Timmerlieden. 21 Tuinlieden.
1 Verlakker.
3 Vormers.
4 Wagenmakers, o Wasch vrouwen.
24 Weduwen. 4 Winkelbedienden. 4 Wijnkoopersknechts.
2 Zagers.



Bijlage IV
reglement
voor de
VEREENIGING
tot verbetering der Woningen van de arbeidende klasse TE 'S-GRAVENHAGE.
-+>Vb 
Artikel 1.
De Vereeniging tot verbeteiing der woningen van de arbeidende klasse te '«Gravenhage is een zedelijk lichaam.
Akt. 2.
De Vereeniging tracht het oogmerk, door haren naam aangeduid, te bereiken door:
1° het aanbouwen van nieuwe en voor elk huisgezin afzonderlijk ingerichte woningen, m die tegen een billijken prijs te veihuren , 2° het aankoopen van slecht ingerichte huizen, hetzij zoogenaamde blokken, hetzij afzonderlijke woningen, om die zoo veel mogelijk te verbeteren en daarna te verhuren of des noods weder te verkoopen ; ;i" het nemen van alle maatregelen, welke binnen haar bereik liggen, waardoor zij de gezondheid der bewoners en de zindelijkheid kan bevorderen, vooral ook door in dit opzicht op verbetering hij andere eigenaars of bij de regeering aan te dringen ;
4° in verband hiermede de zedelijkheid der bewoners te veibeteien , door alle middelen die de ondervinding als doeltrettend zal aanwijzen.



Abt. :i.
Leden der Vereeniging zijn :
1» zij, ilie, vóór den eersten Maart 1854, dit Reglement onderteekend en daarenboven een of meer aandeelen in negotiatie, bij art. 18 bedoeld, genomen hebben ;
2° zij. die, na op de wijze, in art. 0 omschreven, tot gewone Leden te zijn benoemd, eene verklaring hebben onderteekend, waarbij zij zich tot naleving van de instellingen, overeenkomsten en reglementen der Vereeniging verbinden.
Abt. 4.
Het getal van hen, die, op de wijze bij n° 1 van het voorgaande artikel bepaald, Leden geworden zijn , stelt het maximum der Leden daar.
Indien tengevolge van overlijden of bedanken voor het lidmaatschap dit maximum niet voltallig is, worden de vacatures door de benoeming van nieuwe Leden aangevuld.
Akt. 5.
Buitendien kunnen zij, die óf door eene gift van minstens honderd gulden, óf door bewezene diensten de Vereeniging aan zich verplicht hebben, tot honoraire Leden worden benoemd.
De honoraire Leden hebben toegang tot al de vergaderingen van de Leden der Vereeniging, met eene adviseerende stem.
Akt. 6.
De benoeming van gewone Leden, bij art. 4, en die van honoraire Leden, bij art. 5 vermeld, geschiedt in de vergadering, bij art. 21 aangewezen, op voordracht van het Bestuur, bij meerderheid van stemmen.
Abt. 7.
Het recht der Leden is persoonlijk en gaat niet over op hunne erfgenamen.
Art. 8.
Kik Lid heeft gelijk recht zijne stem uit te brengen.
Abt. 9.
Het Bestuur bestaat uit minstens negen Leden. De Bestuurders worden in eene nlgemeene vergadering der Leden van de Vereeniging benoemd. Zij genieten geene bezoldiging noch schadeloosstelling.



art. 10.
Elk jaar, ten dage «Ier gewone algemeene vergadering voor liet eerst in 1S56 treden drie Leden van het Bestuur af, volgens een'
daarvan door hetzelve op te maken rooster.
De aftredende Leden zijn dadelijk weder herkiesbaar.
Die buiten het geval van gewone aftreding tot Lid van het Bestuur wordt, gekozen, treedt af op den tijd, waarop degeen, in wiens plaats hij gekozen wordt, zou hebben moeten aftreden.
Art. 11.
Niemand kan tot Bestuurder worden benoemd, die niet met ter woon te 'sGravenhage gevestigd is. Een Bestuurder zijne woonplaats elders vestigende, houdt van rechtswege op Bestuurder te zijn.
Art. 12.
Het Bestuur kiest uit zijn midden een Voorzitter, een Penningmeester en een Secretaris.
Het regelt en verdeelt de werkzaamheden onder zijne Leden.
Het neemt geene besluiten, tenzij de meerderheid van het getal zijner Leden aanwezig zij.
Art. 13.
Het Bestuur is gerechtigd om in naam van het zedelijk lichaam te handelen, hetzelve aan derden en derden aan hetzelve te verbinden,
mitsgaders zoo eischende als verwerende in rechten op te treden; en in het algemeen bevoegd tot al die handelingen en het uitoefenen van al die rechten, welke de wet aan zedelijke lichamen toekent of zal toekennen.
Het koopt of verkrijgt op andere wijze de erven, geschikt of geschikt te maken tot op- of verbouw van woningen, zoo'als die voorliet doel der Vereeniging worden vereisclit.
Het laat van dien op- of verbouw de plannen ontwerpen, met de benoodigde teekeningen, bestekken en begrootingen van kosten, en besteedt den te verrichten op- of verbouw aan.
Het houdt toezicht op de uitvoering der werken en zorgt, dat de aannemers hunne verplichtingen behoorlijk vervullen.
H«*t verhuurt de woningen der Vereeniging — overeenkomstig de
I



bepalingen bij een bizonder reglement vast te stellen tegen een billijken prijs aan personen van de arbeidende klasse te 's Gravenhage, die van een goed, zedelijk gedrag zijn, doch bij voorkeur slechts aan hen, die leeds vier achtereenvolgende jaren in de gemeente 's Gravenhage woonachtig zijn.
Het is in geen geval aan het Bestuur geoorloofd, die woningen te verhuren aan bedeelden.
Het Bestuur waakt, dat nimmer eenige tappersaffaire in de woningen der Vereeniging worde uitgeoefend.
By de verhuring neemt het al zulke maatregelen, als welke het ter verzekering van goede bewoning en richtige betaling der huur noodig oordeelt.
Het ontvangt den huurprijs der woningen en laat aan deze de noodige reparatien bewerkstelligen.
Het beheert al de zaken der Vereeniging.
abt. 14.
Het Bestuur verzekert de woningen der Vereeniging tegen brandschade bij eene solide Nederlandsche Verzekering-Maatschappij.
Art. 15.
Het Bestuur is niet bevoegd gelden ter leen te nemen of de onroerende goederen der Vereeniging met hypotheek te bezwaren ol te verkoopen, tenzij het door de algeineene vergadering van de Leden der Vereeniging daartoe gemachtigd zij.
Abt. 1 li.
Tot het verrichten zijner werkzaamheden kan het Bestuur zich door anderen doen bijstaan, aan wie het zoodanige belooning toelegt als het billijk acht.
Abt. 17.
J)e fondsen, vereischt tot het bereiken van het oogmerk der Vereeniging, worden verkregen door middel van negotiatiën, door het Bestuur, na eene bekomene machtiging in eene algemeene vergadering, aan te gaan.
Deze negotiatiën worden steeds uitgeschreven tegen eene vaste jaar-



ljjksche rente en verdeeld in aandeelen van ƒ250 ieder, welke, op de wijze bij art. 20 bepaald, aflosbaar zijn.
Art. lb.
De eerste negotiatie bestaat uit zooveel aandeelen van f 250 ieder, als waarvoor de Leden, bij nu. 1 van art. 3 bedoeld, inschrijven. I>e interest dezer negotiatie bedraagt 3 °0 'sjaars; de aflossing heeft plaats oj) de wijze bij art. 20 bepaald.
Abt. 1!>.
Het Bestuur is bevoegd de gelden, die in de kas mochten zijn zonder dadelijke bestemming, te beleggen:
hetzij in hypotheken op landerijen, gelegen binnen den omtrek van drie uren gaans rondom 's Gravenhage, of op huizen binnen die stad gelegen, met bepaling dat niet meer dan twee derden der waarde van de panden op dezelve geplaatst zal mogen worden;
hetzij in beleeningen op solide en courante effecten;
hetzij in Nederlandsche courante effecten.
Abt. 20.
In de vergadering, bij art. 21 bedoeld, wordt op voorstel van het Bestuur besloten, óf en hoeveel aandeelen van negotiatien door de Vereeniging aangegaan, zullen worden afgelost.
art. 21.
Jaarlijks wordt in de maand April te 's-Gravenhage een algemeene vergadering van de Leden der Vereeniging gehouden.
Art. 22.
Een buitengewone algemeene vergadering wordt gehouden, zoo dikwijls het Bestuur dit noodig oordeelt of het verlangen daartoe door minstens tien leden, schriftelijk en met opgave van de punten, welke zij wenschen te zien in beraadslaging gebracht, aan het Bestuur wordt kenbaar gemaakt.
Abt. 23.
De Leden worden tot het bijwonen der vergaderingen, spoed ver-



eischende gevallen uitgezonderd, ten minste acht «lagen te voren opgeroepen door een' brief van bet Bestuur, houdende nauwkeurige opgave van de punten , welke in de vergadering zullen behandend worden.
Art. 24.
Het staat den Voorzitter vrij, om de voorstellen, die gedaan worden, dadelijk in overweging te brengen of ze tot eene volgende vergadering in advies te houden, en te vorderen, dat ze schriftelijk worden overlegd.
Art. 25.
Alle besluiten worden bij meerderheid van stemmen genomen.
Alle benoemingen, uitgezonderd die bij art.  bedoeld, geschieden bij volstrekte meerderheid van stemmen.
Indien bij het nemen van besluiten, of het doen van benoemingen, de stemmen staken, beslist in het eerste geval de Voorzitter, en in het tweede geval liet lot.
l)c Leden kunnen hunne stemmen uitbrengen door middel van gemachtigden, voorzien van schriftelijke lastgeving, doch kunnen niemand tot gemachtigde benoemen, die geen Lid der Vereeniging is.
Dezelfde persoon kan nimmer gemachtigde van meer dan twee Leden zijn.
ART. 2t>.
In elke algemeene vergadering worden drie der aanwezige Leden benoemd om de Notulen der vergadering, welke de Secretaris gehouden is binnen een termijn van veertien dagen te ontwerpen, te resumeeren en vast te stellen.
Leden van het Bestuur kunnen hiertoe niet benoemd worden.
Art. 27.
De Penningmeester is gehouden jaarlijks, in de maand Februari, eene rekening en verantwoording van zijne administratie gedurende het afgeloopen jaar, sluitende met ultimo December, mistgaders eene balans van den staat der baten en lasten van de Vereeniging, op den laatsten December bevorens, aan het onderzoek van het Bestuur te onderwerpen.
Deze rekening en verantwoording en balans, mitsgaders het verslag daaromtrent door het Bestuur op te maken, worden gedrukt en vóór den laatsten Maart aan al de Leden der Vereeniging toegezonden.



In de vergadering, bij art. 21 bevloeid, worden drie Leden benoemd 0111 die rekening en verantwoording en balans op te nemen.
Leden van het Bestuur kunnen daartoe niet verkozen worden.
Vóór dat met de opneming der rekening en verantwoording en balans een aanvang wordt gemaakt, zal de Voorzitter aan de Leden de gelegenheid geven om aanmerkingen daaromtrent in het midden te brengen, en aan den Penningmeester het woord verleenen om die te beantwoorden.
De goedkeuring der rekening en verantwoording en balans door de drie Leden, benoemd 0111 die op te nemen, strekt het Bestuur tot volledige décharge.
akt. 28.
In de vergadering, bij art. 21 bedoeld, brengt de Secretaris een uitvoerig verslag uit omtrent den staat en de werkzaamheden der Vereeniging, gedurende het afgeloopen jaar, eindigende niet ultimo December, en doet daarbij inzonderheid uitkomen wat door haar, met opzicht tot het vermelde onder n°. 3 en 4 en art. 2, gedurende dat jaar is verricht.
Dit verslag wordt gedrukt en aan de Leden rondgedeeld.
Akt. 25».
I11 de vergadering, bij art. 21 bedoeld, wordt voorzien in de jaarlijksche vacature in het Bestuur.
In geval van buitengewone vacature in het Bestuur, wordt ten spoedigste eene algemeene vergadering belegd, om daarin te voorzien.
Abt. 30.
Tot het maken van eenige veranderingen in de instellingen, overeenkomsten en reglementen dezer Vereeniging, kan alleen besloten worden in eene algemeene vergadering en met twee derden der stemmen, tot ontbinding der Vereeniging alleen in eene algemeene vergadering waarop drie vierden van het aantal der Leden tegenwoordig of vertegenwoordigd zijn, en niet anders dan met tweederden der stemmen.



Am'. 31.
Bij ontbinding der Vereeniging, worden, door eene daartoe door de algemeene vergadering te benoemen Commissie, de eigendommen dei Vereeniging verkocht en hare zaken vereflend overeenkomstig de wet. Het batig saldo wordt aan de gemeente 's Gravenhage ten geschenke
gegeven^ ^ ^ ^ artikel kan ?ecne veranderirg worden
gemaakt ilan met algemeene stemmen van al de Leden der \ ereeniging.



Bijlage V.
Gewijzigd Reglement op de verhuringen.
1. De verhuring geschiedt bij de week en bij vooruitbetaling, ingaande des Maandag*.
2. De huurder is verplicht eiken Maandag of' Dinsdag — naar gelang hem dit namens het Bestuur is medegedeeld — de huursom te stellen in handen van den Opzichter.
3. De huurder, die van de eerste week van Januari tot de laatste week van dat jaar de huursom heeft betaald ingevolge n°. 2, zonder daarin gedurende dat geheele tijdvak ooit in gebreke te zijn geweest, ontvangt vrijstelling voor de laatste week van December.
4. De huurder is verplicht, zoo hij de huur wil opzeggen, dit te doen bij den opzichter des Maandags, uiterlijk veertien dagen voor dat hij de woning wil verlaten.
5. Behalve in het geval van niet-betaling der huurpenningen, welke oogenblikkelijk verwijdering ten gevolge heeft, kan het Bestuur den huurder slechts doen verhuizen des Maandags, na hem uiterlijk op den vorigen Maandag de huur te hebben opgezegd. Zoo na die week de bewoner weigert te vertrekken, wordt even als in het geval van wanbetaling, oogenblikkelijk de verwijdering toegepast, zoo noodig op rechterlijk vonnis.
<i. Die bij eenig armbestuur in vaste of winterbedeeling is opgegenomen, wordt niet als huurder toegelaten.
7. Behalve hun wettig gezin, mogen de huurders niemand langer dan écne week in hunne woning doen verblijven zonder toestemming van het Bestuur, tenzij die persoon op het oogenblik, dat de woning werd betrokken, reeds als tot het gezin behoorende aan het Bestuur was opgegeven. Aan alleen wonende of alleen achterblijvende personen worden geen andere woningen verhuurd, dan die voor hen bestemd mochten zijn.



8. In «le woningen mag geen tapperij worden uitgeoefend, noch onder welk voorwendsel ook, sterke drank worden verkocht. Bij overtreding wordt de huur opgezegd en de overtreder later nimmer meer als huurder opgenomen.
9. Dronkenschap of wangedrag der bewoners en elke ongeregeldheid , die den buren tot overlast is, heeft hunne verwijdering ten gevolge.
10. Geen bedrijf of nering mag in de woningen worden uitgeoefend zonder schriftelijke toestemming van het Bestuur. Dit verlof kan steeds worden ingetrokken.
11. De bewoners moeten hunne woningen van binnen en van buiten overal rein en zindelyk houden en dagelyk? zooveel mogelijk luchten.
12. De muren moeten altijd goed gewit cf behoorlijk behangen zijn.')
13. Het Bestuur zorgt voor het vegen der schoorsteenen. De bewoners zijn verplicht de schoorsteenvegers toe te laten, als zij dooi het Bestuur gezonden worden, behalve in geval van ziekte.
14. In of buiten de woningen mag niets vertimmerd, weggebroken of veranderd worden dan met vergunning en volgens aanwijzing van het Bestuur.
15. De bewoners geven dadelijk kennis aan den Opzichter van elke verstopping van secreet- of gootsteenbuizen. Die, welke door eigen schuld of nalatigheid van de bewoners zijn ontstaan, worden voor hunne rekening weggeruimd.
16. Zij zijn verplicht gebroken glasruiten binnen 24 uren te laten maken. In geval van hagel of bewezen overmacht draagt de \ ereeniging de kosten der herstelling.
17. Alle andere reparatiën worden door en op kosten der Vereeniging verricht, behalve wanneer gebleken is, dat zij veroorzaakt zijn door zorgeloosheid of onvoorzichtigheid der bewoners.
18. IJzeren ledekanten, sleutels, reglementen of andere losse voorwerpen, aan de Vereeniging toebehoorende, moeten altijd aanwezig zijn en bij vertrek door den huurder in goeden staat worden opgeleverd.
19. Indien door den huurder niet voldaan wordt aan de verplichtingen hem in n« IC, 17 en 18 opgelegd, wordt daarin op zijne kosten door
het Bestuur voorzien.
20. Het is verboden bloempotten op de vensterkozijnen te plaatsen. tenzij volgens aanwijzing van het Bestuur.
21. Het is verboden uit de ramen, die uitzicht op de openbare
') Deze bepaling is vervallen.



straat hebben, waschgoed of andere voorwerpen (behalve vogelkooien) te hangen.
22. Het is verboden spijkers te slaan in de muren, deuren, kozijnen, goten enz.
23. Het is verboden kleeden of matten uit te slaan tegen de muren, of die muren op eenigerlei wijze te verontreinigen.
■24. Het is ten strengste verboden vuilnis of afval te werpen op de straatjes of bleekvelden, in de door- of ingangen, kolken, slooten of luchtgaten onder de woningen. Bakken of emmers met vuilnis mogen niet aan de openbare straat blijven staan dan voor de asch- en vuilnislieden, als zij het vuil komen ophalen.
25. De bewoners zijn verplicht de straat voor en langs hunne woningen minstens éénmaal 's weeks te schrobben, en verder schoongeveegd te houden. In de luchtgaten mag geen water geschrobd worden.
2. De bleekvelden of tuintjes moeten netjes onderhouden worden.
27. De bewoners mogen geen heggen of liooge boomen planten ol hekken of ander getimmerte bij en in de bleekvelden daarstellen, dan met vergunning en volgens aanwijzing van liet Bestuur.
28. De bewoners moeten dadelijk kennis geven aan den Opzichter van alle gebreken in de woning en van de daaraan toegebrachte schade.
2'J. De toegang in de woningen is altijd geoorloofd aan de Opzichters, evenals aan het Bestuur, zoo dikwijls dit in het belang der Vereeniging vereischt wordt.
30. Onder Opzichter wordt in dit Reglement ook verstaan hij die den Opzichter vervangt.
31. Herhaalde, of opzettelijke overtreding van dit Reglement heeft de opzegging der huur ten gevolge.
Aldus den 1 Mei 11)01 vastgesteld door HET BESTUUR.



Bijlage VI.
EENIGE FINANCIEELE GEGEVENS.
De navolgende leeningen werden door de Vereeniging gesloten:
De eerste 3 °/0 negotiatie van 1854 groot .... ƒ 36.250.—
„ tweede 4 °/0 r „ 1855 „ . „ 75.000.
„ derde 41 /2 °/0 „ „ 1859 „ . . . . „ ÏOO.(XK).—
„ vierde 4i/2 °/0 „ „ 1863 „ . . . . „ 162.500.—
„ vijfde 5 °/0 „ „ 1873 „ . ... „ 140.000.—
Eene hypotheek op 28 woningen aan de Javastraat. . „ 25.000.
„ 5 °/0 leening met den Heer VV. Jociiems. . . . 20.000.— Een kapitaal gevestigd op het erf der woningen aan het
lage Westeinde 1.005.—
Totaal . . ƒ 559.755 —
Al deze schulden zijn geleidelijk afgelost, behalve ƒ 8511.25 voor 34 obligatiën en eene afgehouden ontbrekende coupon der vierde negotiatie, welke zijn uitgeloot, doch nog niet opgekomen.
De bezittingen der Maatschappij bestaan uit:
De woningen tusschen de van Hogendorp- en van der
Duijnitraten tegen kostprijs ƒ 182.729.09
De woningen aan de Javastraat en
Paramarihostraat ,, „ n 83.994.14"'
de woningen aan de Loosduinsche brug „ „ „ 58.1.i;>.78
„ „ „ den Noordwal . . . „ „ n 29.239.92
Tranapurtcercn . . f 354.099.23'



Transport . . ƒ 354,099.23''
I)e woningen aan het Hofspui.... tegen kostprijs „ 17.Otil.950
„ , de Hoefkade . . . „ „ „ 194.011.77
„ „ „ „ Bakkerstraat . . „ „ „ 10.491.95
„ „ „ „ Hoefkade (Delpratw.) „ „ „ 89.358.77 Het terrein in erfpacht aan de Gedempte Sloot met daarop
gebouwde woningen 57.628.79"
De ijzeren ledikanten 7.288.93"
Totaal . . ƒ 730.541.41 De kasmiddelen 7.215.49"'
ƒ 737.756.905
Hiertegenover staan aan schulden:
De bovengenoemde nog niet opgekomen
obligatif li ƒ 8.511.25
Hierop nog verschuldigde couponfractie . „ 189.3*
Nog niet opgekomen coupons 22.50
31/2 maand erfpachtrecht 215.10
„ 8.938.23
Zoodat de netto bezittingen bedroegen . . ƒ 728.818.67"
Sedert de oprichting der Vereeniging waren de inkomsten als volgt:
De huur der huizen aan de Java- en Paramaribostraten . ƒ 388.214.92"'
„ „ „ n n 'let Hofspui 39.807.20
„ „ „ „ „de Gedempte Sloot en Bakkerstr. „ 159.ltiO.37a
„ „ „ „ „ het Westeinde 163.595.72
„ „ „ n n den Noordwal 59.967.10
„ „ „ „ „ de van Hogendorp- en van der
Duinstraten » 535.506.80
„ „ n „ _ de Hoefkade 371.713.80
n „ n n n n n (Delpratwoningen) n 28.677.50
Totaal der huren . ƒ 1.746.643.42
Andere inkomsten uit onroerend goed 1.699.—
Verhuur der ledikanten 324.66
Giften 950.—
Koerswinst op effecten 351.87"
Trainporieeren totaal . . ƒ 1.749.968.95"



Transport . . f 1.71!).'.MiH.il,V"
De uitgaven bedroegen:
interest der leeningen en canon van erfpacht, onder aftrek van de gekweekte interessen ƒ 588.297.13
Onderhoud der huizen 237.44(5.50
Assurantie der huizen 18.436.45°
Belasting en retributiën 110.455.74
Kosten van jaarverslagen en algemeene
vergaderingen „ 3.815.79
Verdere kosten van administratie . . „ 51.H18.K2r>
l)e oprichtingskosten 136.95
Onkosten by opnemen en aflossen van
gelden „ 3.016.145
Verlies in een faillissement . „ 699.76°
Totaal . . „ 1.020.723.30
De inkomsten overtroffen dus de uitgaven met . . / 729.245.65° Terwijl nog moet betaald worden aan achterstallige
coupons, interessen en erfpachtsrecht 426.98
ƒ 728.818.676 vormende het bovengenoemd eigen kapitaal der Vereeniging.



)
O -
£
« o
;
o ;; ) > .j o a
uJ
*
.-W
'r%
.J uJ O ui -3
:j
H J
uJ
t:
f*
<
rp
uJ
•!>
7
12 J
O /!
£ * T
' z 5
*« f, z o
O oJ *J *11 ^
cd rf!
O 5
t* -' < **
IX.
•/">
O J .1



Tratwporl . . f 1.719.968.955
De uitgaven bedroegen:
interest der leeningen en cation van erfpacht, onder aftrek van de gekweekte interessen ...•••/ 588.297.13 Onderhoud der huizen ...••• n 237.44(1.50 Assurantie der huizen ...•••;) 18.436.45°
Belasting en retributiën ..•••« 116-455.74 Kosten van jaarverslagen en algemeene
vergaderingen • • • n 3.815.79
Verdere kosten van administratie . . „ 51.818.82''
I)e oprichtingskosten ...••• n 136.95 Onkosten bij opnemen en atlossen van
gelden • • n 3.fil6.14°
Verlies in een faillissement . • • • n 699.76-'
Totaal • • n 1-020.723.30
De inkomsten overtroffen dus de uitgaven niet . . / 729.245.65' Terwijl nog moet betaald worden aan achterstallige
coupons, interessen en erfpachtsrecht 426.98
ƒ 728.818.675 vormende het bovengenoemd eigen kapitaal der Vereeniging.



■
oi
51
s!
O .1 J > .J o
uJ *
2
* 5
xj .V
5
Uj
O
L.J
a
x:
j
(—•
uJ
K
1»
>.
uJ 5
5?
j
0 <» £ *
V •> p
' 13 al
» Z O
1 o «J «3*1 Z
cd Ö
u
a s
:» j
c *







JLft I> Ü U N * LNytl O Cr LN OOftP^TKATLN .
AAI a OV L\'
f'L.^N VA iN O L WwMV&LN AAN £>£. VAM
• LAN MN'LDLV.







iU
<
ü
O
x:
Chi
Z <
~
'4
2
O *
af
r.J
n
2 <
-J Q.







-i'LAN-VAN-DC.-WONINCnE.N-AAN J UE_-f>A K.AM ARIï> O 5T R A AT .







FLAN Ü&R
„DCLPRATWONiN&EN."







inhoudsopgave.
Blz.
Vijftigste Verslag (Overzicht van .Ie geschiedenis der Vereenig.ng
3
sedert de oprichting) 
32
Vrerslag over 
Bijlage I. Naamlijst der Leden van de Vereeniging. :U1
Bijlage II. Opgave van het aantal en de ligging der woningen
38
van de Vereeniging 
Bijlage III. Opgave van de ambachten der huurders !y
. • 41 Bijlage IV. Reglement voor de Vereeniging 
Bijlage V. Reglement op de Verhuringen 4,1
. . 52
Bijlage VI. Kenige financieele gegevens 
Atbeeldingen.