het beginsel der omwenteling van i795 voor goed bevestigde. Belangrijk in dit opzicht vooral zijn de talrijke vertrouwelijke brieven in deze verzameling vervat en waarvan ik er vele nagenoeg in hun geheel in den tekst heb opgenomen.
Op het Gemeente-archief te Amsterdam raadpleegde ik de notulen van den municipalen raad.
Waar ik onuitgegeven bescheiden vertaald in den tekst opnam, heb ik de oorspronkelijke lezing steeds zorgvuldig in extenso bijgevoegd; hetzelfde deed ik voor de aangehaalde brieven van Napoleon. Officieele stukken, decreten, proclamaties en dergelijke heb ik aangehaald volgens de geijkte vertaling in het Staatkundig Dagblad van het Departement der Zuiderzee, of wel volgens den Hollandschen tekst in Mr. J. M. Kemper, Code organique des départernents de la Hollande, Verzameling van Wetten en Decreten betrekking hebbende tot de inlijving der Hollandsdie Departementen. De geraadpleegde bronnen heb ik telkens in eene noot aangegeven. Zooveel mogelijk heb ik getracht om ooggetuige en tijdgenoot door aanhalingen uit brieven en gedenkschriften hunne eigene taal te doen spreken.
Wat plan en indeeling van het werk betreft, heb ik mij onmiddellijk aangesloten bij de studie van Professor Jorissen, De ondergang van het Koninkrijk Holland. Over de oorzaken, die tot de inlijving leidden en over de gebeurtenissen, die onmiddellijk daaraan vooraf gingen, welke daar met de meeste uitvoerigheid zijn behandeld, kon ik dus kort zijn. Wat er sedert nieuw werd ingevoerd, als de conscriptie, de nationale garde, het prefectoraal bestuur, de rechtsbedeeling, de censuur, de garde d'honneur, altemaal zaken toen in Frankrijk eveneens nieuw en ongewoon, heb ik telkens ook beschouwd in hun verband met Fransche toestanden, daar alleen bij eene zoodanige vergelijking deze zaken op hare juiste waarde kunnen worden geschat. Veel er van wekte in Frankrijk niet


minder wrok en verbittering dan bij ons. Dezelfde oorzaken, die hier tot het herstel der Oranje's hebben geleid, hebben ginds den terugkeer der Bourbons mogelijk gemaakt. Met dit groote onderscheid echter, dat ons volk mocht wederkeeren tot zijne oude, eerste liefde, en dat het Fransche volk slechts verandering van het bestaande zocht en vond.
Een onderzoek over het tijdperk der bevrijding sedert November 1813 werd niet verlangd. Ik heb de lijn daarom slechts doorgetrokken tot de afkondiging van den Souvereinen Vorst. Immers de geschiedenis der geheele Novembermaand van 1813 wordt nog door Fransche invloeden beheerscht. Door Fransche invloeden alleen kan de houding der Provisioneele Besturen worden verklaard. Met de toetreding van Amsterdam echter tot het Algemeen Bestuur achtten de Fransche autoriteiten Holland een verloren land. Sedert de uitroeping van den Souvereinen Vorst gold Nederland den Verbonden Mogendheden als een onafhankelijke, vrije Staat. Feitelijk was het van geene beteekenis, dat Den Helder in het Noorden en Willemstad in het Zuiden nog tot April 1814 in Fransche handen bleven.
Amsterdam, Maart 1901.


millioen gulden, een vierde meer dan dat der schuld van het geheele Keizerrijk '). In de dagen der Republiek hadden provinciën en steden geheel op zich zeiven gestaan. Zij hadden allen hare eigene inkomsten (bijna allen ook hare eigene schulden), die naar den algemeenen regel dier dagen met in achtneming van de diepste geheimhouding werden bestuurd 2). Bij de oprichting der Bataafsche Republiek, die éen en ondeelbaar heette, was de samensmelting van de afzonderlijke schulden der verschillende gewesten een der eerste besluiten geweest. De stervende Oost- en West-Indische compagnieën, de admiraliteiten en andere zelfstandige lichamen kwamen hunne schulden bij de overige voegen. Door de oorlogen, waarin wij sedert 1789 waren gewikkeld, door de schattingen, die aan Frankrijk moesten worden opgebracht, door het onderhoud van vreemde troepen, door veel verdeeldheid en twist, was het gezamenlijk bedrag dier schulden gestegen tot 1126 millioen gulden 3). Onder het bestuur van Koning Lodewijk werd dit bedrag nog vermeerderd met 90 millioen. In 1810 klom de verschuldigde jaarlijksche rente tot eene som van 40 millioen gulden. Op de begrooting voor dat jaar bedroegen de uitgaven, de rente der schuld inbegrepen, 78 millioen bij eene ontvangst van ongeveer 45 millioen *), een tekort derhalve van ruim 33 millioen gulden.
Intussclien betaalde men in Holland driemaal meer dan in Frankrijk aan belastingen5). Het volk bezweek onder niet minder dan drie en twintig verschillende soorten van heffingen. Niets was er onbelast, heette het, dan het water, dat men
1) Moniteur. 10 .Tuillet 1810. Rapport a 1'Empereur.
2) Mr. P. H. Engels, üe belastingen en geldmiddelen van den aanvang der Republiek tot op 1862, pag. 179.
3) Mr. J. T. Buijs. De Nederlandsche Staatsschuld sedert 1814, pag. 11.
4) d'Alphonse. Aper^u sur la Hollande, pag. 529.
s) Moniteur. 10 Juillet 1810. Rapport a l'Empereur.


dronk, en de lucht, die men inademde. De in Frankrijk onbekende belasting op het gemaal drukte niet enkel de lagere standen zwaar. „Het zoude mij niet verwonderen", heet het in een ministerieel rapport, „dat, als eerste gevolg van de „invoering van het Fransche belastingwezen, de Hollander „weder werd in staat gesteld om brood te eten. De belasting „op het gemaal heeft veel bijgedragen om het brood van den „Hollandschen disch te verbannen; en wat nu gewoonte is, „was in den beginne waarschijnlijk slechts een maatregel van „spaarzaamheid". Hetzelfde verwachtte de steller van dit rapport van den wijn, „waarvan het gebruik den Hollander „vreemd was geworden onder een systeem, waarbij liet recht, „dat van den wijn geheven weid, gelijk stond met een ver„bod om dien te drinken" ').
En niettegenstaande al die zware heffingen was de rente der openbare schuld noch in 1808 noch in 1809 uitbetaald; moesten vele openbare ambtenaren hunne inkomsten zien verminderen *), of dankbaar zijn, indien zij nog maar met papier
') Je ne serais pas surpris que 1'introduction de notre législation financière ne produisit pour premier et principal résultat celui de permettre aux Hollandais de manger du pain, surtout du pain de froinent. L'impót sur la mouture a beaucoup contribué a bannir le pain de la table de 1'économe Hollandais et ce qui est aujourd'hui commandé par 1'habitude ne fut peut-être d'abord que conseillé par 1'économie. Un autre résultat de cette grande innovation sera probablement aussi de familiariser le Hollandais avec le vin, dont il n'osait faire usage sous un régime oü le droit sur le vin équivalait a la défense d'en boire.
Rapport ministériel. 11 Octobre 1811. A. F. IV. 1721.
Archives Nationales.
2) Den burger C. F. van Maanen, fiscaal van Holland. 27 December 1807.
Aan uwe zorg beveele ik ook ons Departementaal Gerechtshof en de ongelukkige assiette, waarin zich thans de leden daarvan be-


instede van met baar geld werden betaald '). Herhaaldelijk betaalde de minister Gogel de achterstallige tractementen van sommigen zijner ambtenaren uit eigen kas2). De vestingen waren in verval. De schepen lagen te rotten in de havens, terwijl de bemanning zich door Engeland liet aanwerven. In 1809 waren niet minder dan drie duizend matrozen overgegaan in Engelschen dienst3). Reeds in 1799 schreef A. R. Falck, tijdens een bezoek aan Hamburg, „dat het ontzaglijke gewoel „in de haven en het groot getal van schepen juist geen aangename gewaarwordingen veroorzaken bij eenen zulke gedichten half ontwenden Amsterdammer." Terwijl in de eerste jaren der eeuw gemiddeld nog 2500 groote zeeschepen per jaar de haven van Amsterdam binnen liepen, was dit aantal in 1809 gedaald tot 335 4).
Het is waar, de inlijving van Holland werd door den Keizer begeerd om de vrije beschikking, die deze maatregel hem geven zou over de Hollandsche' havens, over de Hollandsche
vinden door de onverwachte reductie van hun tractement van 3000 op 2500 gulden.
Verzameling van Maanen. Particuliere correspondentie.
1795—1810. Rijksarchief.
i) Van de Kasteele aan van Maanen. 5 November 1810.
Ik moet nog hebben mijne ordinaire declaratie voor het laatste half jaar van 1809 en heb nu nog het vooruitzicht die in bons in plaats van in numerair te ontvangen, doch nog veel harder is dit in betrekking tot de crimineele rekeningen der andere Officieren van Justitie, welke, zooals ge weet, genoegzaam geheel uit verschotten bestaan. Indien hierin niet voorzien wordt, kan dit inderdaad voor velen hunne ruine na zich slepen.
Verzameling van Maanen. No. 42. Rijksarchief.
ï) Mr. J. A. Sillein. De politieke en staathuishoudkundige werkzaamheid van I. J. A. Gogel, pag. 90.
3) A. Thiers. Histoire du Consulat et de 1'Empire. Tome IIT, pag. 312.
4) d'Alphonse. Aper^u sur la Hollande, pag. 384.


eilanden en stroomen, over al de krachten en hulpbronnen, die liet land ontwijfelbaar nog bezat, ten behoeve van zijnen nimmer eindigenden strijd met Engeland. Maar was zijne overwinning in dien strijd, zoo vroeg hij, niet even goed een Hollandse!) als een Fransch belang? Zoude niet Hollands handel het eerst worden gebaat, als aan Engeland de heerschappij ter zee werd ontnomen? Zijns inziens had hij het volle recht zich te beklagen, dat Holland onder het bewind van koning Lodewijk zijne bedoelingen op openlijke en bedekte wijze had tegengewerkt in stede van die te steunen. De tegenkanting, die de invoering van het Continentaal Stelsel in Holland had ondervonden, werd aan dit land door den Keizer tot een uitdrukkelijk verwijt gemaakt. Ook in zijn eigen belang , meende hij, had Holland moeten medewerken tot het slagen van zijn plan om Engeland in zijnen handel, in zijne betrekkingen met het vaste land van Europa doodelijk te treffen '). Wilde men dit niet goedschiks doen, zoo moest men er kwaadschiks toe worden gedwongen. Waarom zoude het protest der Amsterdamsche kooplieden meer gelden dan dat der groote handelshuizen te Bordeaux ? 2).
Er is geen reden om te betwijfelen, dat het Napoleon ernst was met de meening, dat voor Holland alleen in geval van inlijving bij het groote Rijk een toestand van vastheid mogelijk was, waarin het volk tot rust kon komen na al de woelingen, die in het laatste dozijn jaren zijne krachten hadden verteerd en waarin het zijne vroegere welvaart kon
1) Moniteur. Février 1810. No te du ministre des relations extérieures a M. Ie baron Roell, ministre des atf'aires étrangères de la Hollande.
2) Theod. Jorissen. Napoléon I et le roi de Hollande d'après des documents authentiques et inédits, pag. 33.
Laissez crier les marchands; pensez-vous que ceux de Bordeaux
ne crient pas?
2


hervinden. Waren de bloei en de voorspoed van Holland niet het grootst geweest, toen het, in den aanvang der 16de eeuw, deel uitmaakte van de machtigste monarchie van geheel Europa? ') De Keizer achtte zich in staat om het land onder zijn bestuur tot nieuw leven te wekken, het sterk te maken te land en ter zee, roemrijk in tijd van oorlog en voorspoedig in tijd van vrede 2). Was niet de configuratie zelve van het land, dat hij meende te mogen beschouwen als een aanslibbing van Frankrijks groote rivieren, een bewijs, dat de geheele natuurlijke gesteldheid van den bodem eenheid met Frankrijk
dringend gebood ? 3)
De Keizer wist zeer goed, dat de inlijving van het koninkrijk Holland bij het Keizerrijk, Engeland tot zijnen onverzoenlijken vijand moest maken en den reeds opgewekten achterdocht van Rusland slechts kon versterken. Maar wanneer mocht hij zich oppermachtiger gevoelen dan na den veldtocht van 1809, na de schitterende overwinning bij Wagram, waarmede bij Oostenrijk tot den vrede had gedwongen, Pruisen tot zijnen vasalstaat had gemaakt, het bondgenootschap met Rusland op nieuw had bevestigd?
Zoo verscheen den lO^en Juli 1810 in den Moniteur het den vorigen dag geteekende keizerlijke decreet met den trotschen aanhef:
Wij, Napoleon, Keizer der Franschen, Koning van Italië, Beschermer van het Rijnverbond, Bemiddelaar van den Zwitserschen Bond, enz. enz., wij hebben besloten en besluiten: Holland is met het Keizerrijk vereenigd.
Voldoende voor den Senaat achtte hij eenige maanden later, bij de heropening der zittingen, eene korte mededeeling van
i) Moniteur. 10 Juillet 1810. Kapport a 1'Empereur.
ï) A. Thiers. Histoire du Consulat et de 1'Empire. Tome III, pag. 289.
:<) Moniteur. 10 Juillet 1810. Kapport a 1'Empereur.


het voldongen feit'); en tot de Hollandsclie commissie, die nog in den loop dierzelfde maand te Parijs samen kwam om hem inlichtingen te verstrekken en van raad te dienen aangaande de nadere regeling der Hollandsche aangelegenheden, sprak hij: „Mijne Heeren! Sedert dertig jaren zijt gij heen „en weder geslingerd door allerlei wederwaardigheden. Gij verboort uwe vrijheid, toen een der Groot-Officieren uwer Republiek, begunstigd door Engeland, met Pruisische baïonetten „uwe raadsbesluiten wilde dwingen. De staatsregeling, die u „door uwe vaderen was overgeleverd, werd toen verscheurd „en werd het voor altijd. Bij de eerste coalitie maaktet gij er „deel van uit. Bijgevolg namen de Fransche legers uw land „in bezit, noodzakelijk gevolg van een Engelsch verbond. „Sedert werd gij geregeerd door een eigen bestuur; maar uwe „Republiek was een deel van Frankrijk geworden. Uwe sterke „steden, uwe vaste plaatsen, bleven door mijne troepen bezet. „Uw bestuur wisselde van vorm naar gelang der verschillende „meeningeu, die elkaar in Frankrijk opvolgden.
„Toen de Voorzienigheid mij dezen eersten troon der wereld „deed bestijgen, moest ik, om Frankrijks lot voor goed te „bevestigen, het lot regelen der volken, die deel uitmaken „van dit Rijk; ze allen doen deelen in de zegeningen van
i) Correspondance de Napoléon I, No. 17200.
Message au Sénat. 10 Décembre 1810.
Les arrêts publiés par le conseil brittanique en 1806 et 1807 ont dóchiré le droit public de 1'Europe. Un nouvel ordre de choses regit 1'univers. De nou velles garanties m'étant devenues nécessaires, la réunion des embouchures de 1'Escaut, de la Meuse, du Bhin, de 1'Ems, du Weser et de 1'Elbe a 1'Empire, 1'établissement d'unenavigation intérieure avec la Baltique, m'ont paru être les premières et les plus importantes.
J'ai fait dresser le plan d'uu canal qui sera exécuté avant cinq ans et qui joindra la Baltique avec la Seine.


bestendigheid en orde; bij allen het kwaad der regeering»
„loosheid doen verdwijnen. Ik maakte een einde aan de onzekerheid van Italië door op mijn hoofd de ijzeren kroon te „plaatsen. Het bestuur der valleien van Piémont hief ik op. „Door mijne bemiddeling kwam de Zwitsersche constitutie tot „stand en ik trof eene verzoening tusschen de plaatselijke „gesteldheid van het land, de groote herinneringen uit zijn „verleden en de rechten en de zekerheid der keizerlijke kroon.
„U schonk ik eenen Prins van den bloede om U te regeer en. „Dit moest een natuurlijke band zijn tusschen uwe belangen „en de rechten van het Rijk. Mijne hoop werd bedrogen. Ik „heb hierbij meer lankmoedigheid betoond dan mijn karakter „en mijne rechten medebrengen. Eindelijk heb ik een einde „gemaakt aan de smartelijke onzekerheid, waarin gij U be„vondt, en eenen doodsstrijd doen ophouden, waarin uwe krachten en uwe hulpbronnen wegteerden. Voor uwen handel en „voor uwe nijverheid heb ik het vaste land opengesteld. De „dag zal komen, dat gij mijne adelaars zult voeren op de „zeeën , waarop uwe voorouders zich hebben onderscheiden. „Hunner en mijner zult gij U daar waardig betoonen. Tot „zoolang zullen alle veranderingen in Europa tot eerste oorzaak „hebben de tyrannie, waarmede het Engelsche gouvernement „in zijne verblinding en met voorbijzien van eigen voordeel „den handel van zich afhankelijk maakt door het willekeurig „stelsel der licenten. Zegt mijnen Hollandschen onderdanen, „dat ik er op reken, dat hun pogen met dat mijner andere „onderdanen zal samenwerken om de vrijheid ter zee te „heroveren. Zegt hun, dat zij onder alle omstandigheden op „mijne bijzondere bescherming mogen rekenen".


II.
HET ORGANIEK DECREET VAN 18 OCTOBER 1810.
Verzet in Holland zelf behoefde Napoleon niet te duchten. Reeds sedert het begin der maand Mei hielden de troepen van den Hertog van Reggio, als observatiekorps '), het land in bedwang en het was hun oprukken tot voor de poorten van Amsterdam, dat koning Lodewijk tot den afstand had doen besluiten, overtuigd als hij was van de onuitvoerbaarheid der maatregelen, voorgesteld door den generaal KrayenhofF, om geweld met geweld te keeren en Amsterdam in staat van tegenweer te brengen. Den 4den Juli, daags na Lodewijks vertrek, was maarschalk Oudinot de hoofdstad binnengetrokken, eerbiedig opgewacht door den magistraat. Dat nu nog de rechten van den minderjarigen koning of het regentschap der koningin-moeder zouden worden erkend, verwachtte niemand. De Raad van Regentschap, door koning Lodewijk bij zijnen afstand ingesteld, besloot zelfs om voorloopig geene kennis-
i) Correspondance de Napoléon I. No. 16398.
a dater du Ier Mai 1'armée du duc de Keggio s'appellera
corps d'observation de la Hollande.


geving van de troonsbestijging van Napoleon Lodewijk aan land- en zeemacht te zenden '). Instede daarvan had deze Raad den 13den Juli te voldoen aan 'sKeizers opdracht') om bij proclamatie aan het volk, dat daarbij nog eens voor het laatst met den naam Hollanders! werd aangesproken, kennis te geven: „dat Z. K. K. M., overwogen hebbende den stand der „zaken in Europa, de geographische ligging van Hollanden „de aanmatigingen van den gemeenen vijand, bij besluit, „gegeven op het keizerlijk paleis te Rambouillet, den 9<len „van Hooimaand, besloten had, dat het koninkrijk Holland „met het fransch keizerrijk vereenigd zoude worden" 3).
Behoud van een zelfstandig volksbestaan ware alleen nog mogelijk geweest bij eene besliste uiting van den volkswil. Maar al waren de worstelstrijd in Spanje, de opstand in Tyrol onder Andreas Hofer, het verzet in Noord-Duitschland onder Schill en Frederik Wilhelm van Brunswijk reeds zoo vele voorteekenen, dat Napoleons macht, die de oude vorstenhuizen van Europa voor zich had doen bukken, zelf eenmaal te gronde zoude worden gericht door den tegenstand der voor vrijheid en onafhankelijkheid strijdende volkeren: in Holland was de tijd voor eene nationale beweging nog niet gekomen. Men was moede en afgemat, schrijft Professor Jorissen, beide van illusiën en teleurstellingen. Iedere nieuwe verandering werd met toenemende onverschilligheid ontvangen en ondergaan. Het optreden van den Raadpensionaris Schimmelpenninck alleen had nog eenige blijdschap gewekt, omdat hij , Nederlander van hart en afkomst, „het simulacre eener natio„nale existentie" te redden scheen. Thans nu ook dit voorbij was, nu men eerst den Raadpensionaris had zien scheiden en
1) Theod. Jorissen. De ondergang van het Koninkrijk Holland, pag. 182.
2) Zie Bijlage I.
3) Zie Bijlage II.


daarna den Vorst, dien velen eerden en lief hadden, maar wiens machteloosheid men kende, werd de diepte der volksvernedering wel gevoeld; doch men onderwierp zich met de gelatenheid der hopeloozen l). In alle rangen der maatschappij was men zich bewust, dat de bestaande toestand niet duren kon; dat er een einde moest komen aan de spanning en de onzekerheid, waarin men verkeerde. Verschillende kleine volksbewegingen wezen op het gevaar eener uitbarsting van hartstochtelijk verzet bij de lagere standen. Maar in de hoogere kringen had men zich reeds lang vertrouwd gemaakt met de gedachte, dat iedere poging tot tegenstand volstrekt nutteloos was; dat de toorn des Keizers over het machteloos oproer eener verwoede volksmenigte slechts door stroomen bloeds kon
worden verzoend 2).
Er waren er bovendien, die reeds voor jaren, reeds in 1806, van inlijving bij Frankrijk heil hadden verwacht. Den 15den Januari 1812 schreef Goldberg aan Mr. C. F. van Maanen: „hiernevens mijn advies over de inlijving 24 Maart 1806 in „den Staatsraad uitgebracht. Ik was toen de eenige van die „opinie. Hadden wij het gedaan, veel menschen en zaaken „waren behouden gebleeven en als het toen reeds de meening "was, zooals ik van achteren geloven moet, laat zich het "gebeurde na Juli 1810, waarover wij ons te beklagen hebben, „nog al ten goede expliceeren". Sedert was bij een gestadig toenemend aantal personen de vraag gerezen, of niet het land beter zoude varen, indien door inlijving bij Frankrijk de handel vrijheid van beweging erlangde over eene markt, die, bij gebrek aan overzeesche plaatsen van afzet, toch nagenoeg het geheele vasteland van Europa omvatte; de vraag ook,
») Dr. Theod. Jorissen. De ondergang van het Koninkrijk Holland, pag. 2.
i) Mr. J. A. Sillem, Dirk van Hogendorp, pag. 224.


IV.
DE PREFECTEN.
Het prefectoraal bestuur, de voortzetting van het werk van de Siéyès, die in 1798 de indeeling van Frankrijk in Departementen had ontworpen, was eene schepping uit de eerste dagen van het consulaat. Met de departementale indeeling van het land als basis van het administratief gezag moest het bestuur der prefecten voorkomen, dat het Rijk zich oploste in eene menigte kleine staatjes van republikeinschen vorm; het moest het middel zijn om Frankrijk in werkelijkheid te maken één en ondeelbaar, in al zijne onderdeelen gelijkelijk onderworpen aan eene zelfde regeering, aan een zelfde beheer, lerwijl de eerste consul in zijn persoon de uitvoerende macht in den staat vertegenwoordigde, moesten de prefecten de dragers daarvan in de Departementen zijn. Hun taak was het, te waken voor eene nauwkeurige tenuitvoerlegging zijner besluiten wat betrof het finantiewezen, het civiel bestuur, de lichtingen voor het leger. Onmiddellijk door hem werden zij benoemd; alleen aan de ministers waren zij rekenschap schuldig. Aan eiken prefect werd voor ieder der arrondissementen, waarin zijn Departement was verdeeld, een geheel van hem afhankelijke onderprefect toegevoegd. Deze was op
5


zijne beurt gesteld over de zestig of tachtig gemeenten, welke te zamen het arrondissement uitmaakten en welke ieder voor zich werden bestuurd door eenen maire, die de uitvoerder heette der besluiten van den gemeenteraad, maar die voor ieder zijner handelingen de goedkeuring behoefde van onderprefect en prefect. Dit systeem verzekerde den eersten consul, later den Keizer, al de voordeelen eener krachtige centralisatie, eener groote eenheid van bestuur. Tot in de afgelegenste deelen van het Rijk kon hij zich op deze wijze snel en stipt doen gehoorzamen. Dit administratief bestuur kenmerkte zich reeds in den aanvang door stiptheid, regelmaat en vastheid; in die mate zelfs, dat het bij machte bleek om binnen weinige maanden orde en wet te doen eerbiedigen. Het werd daarbij gesteund door eenen samenloop van gunstige omstandigheden, want algemeen was men afkeerig geworden van verdeeldheid en wanorde, was na de woelingen der omwenteling het verlangen naar eene krachtige eenheid ontwaakt. Maar terwijl eene dergelijke centralisatie in den regel slechts leidt tot de oppermacht van ambtenaren, wier meesters niet alles kunnen nagaan, wist Napoleon, door militaire discipline en hierarchie over te brengen in het burgerlijk bestuur, te bewerken, dat zijn geest van den keizerlijken troon doordrong tot het kleinste
douanekantoor ').
De betrekking van prefect was zeer eervol, zeer invloedrijk en hoog bezoldigd. Bij decreet van 18 en 21 October werd eene jaarlijksche toelage vastgesteld van 60.000 francs voor den prefect van het Departement der Zuiderzee, van 40.000 voor dien van de Monden van de Maas, van 20.000 voor dien van den Üoster-Eems en van 30.000 voor ieder der vier overigen in de zeven Hollandsche Departementen. Het gold dan ook een post van groot vertrouwen; en de Keizer verlangde van
,) ,Jhr. Mr. J. de Bosch Kemper. De Staatkundige Geschiedenis van Nederland tot 1830, pag. 355.


hen, die er toe werden geroepen, voor alle andere dingen: toewijding aan zijnen persoon, aan de belangen van liet Rijk.
Ten einde eenheid van bestuur en gelijkvormigheid met Fransche toestanden te waarborgen, werden de prefecten der zeven Hollandsche Departementen (de Celles en de Stassart zoo goed als hunne Hollandsche collega's) niet als die der Departementen van het oude Frankrijk onmiddellijk onder den minister van binnenlandsche zaken te Parijs gesteld; maar onder eenen intendant de l'intérieur, baron d'Alphonse, door wiens tusschenkomst zij hunne correspondentie met de regeering voeren moesten, en door wien al hunne besluiten moesten worden goedgekeurd en bekrachtigd.
„De macht van den intendant d'Alphonse was uitgebreid, „maar omdat zijn hart goed was, niet drukkend", schrijven ^ pey en Dermout in hunne Geschiedenis der Nederlandsche Kerk. „Beginselen van billijkheid bezielden hem steeds, hetzij dat „hij, na bezadigd overleg zijne eigene inzigten volgde, hetzij „dat hij, beter onderrigt door anderen, den weg werwaarts „dezen hem wenkten, insloeg; hetgene hij dikwerf en gaarne „deed. Als franschman wist d'Alphonse van de nederlandsche „inrigtingen, die den staat en de kerk betroffen weinig of „niets, maar van zijnen secretaris Janssen leerde hij alles „kennen, wat hem ter getrouwe vervulling van zijnen post
„kon te stade komen Langzamerhand werd hij geheel
„Nederlander, steeds met vuur over Nederland en de neder„landsche inrigtingen sprekende, en daarvoor soms meteene „drift ijverende, zijnen landgenooten niet altijd even aangenaam".
Voorloopig, tot met 1 Januari 1811 de nieuwe regeling definitief in werking trad en de nieuwbenoemden werkelijk in hunne standplaatsen waren aangekomen, moesten de in functie zijnde landdrosten den titel voeren van prefect en als zoodanig werkzaam zijn. Bij decreet van 13 December, waarbij


de prefecten voor goed werden benoemd , werden in hun ambt bevestigd de Heer Hofstede, eerst landdrost thans prefect van het Departement van de Monden van den IJsel en de Heer Wichers, eerst landdrost thans prefect van het Departement van den Wester-Eems. Beiden werd door den intendant d'Alphonse nog al eens gebrek aan ijver verweten; in 1813 werden zij varvangen de eerste door den Heer Hultman, de laatste door den Heer Petit de Beaurenger. De Heer Andringa de Kempenaer werd van Friesland overgeplaatst naar het Departement van den Boven-IJsel. Met hem wisselde van standplaats de Heer Verstolk Van Soelen, die tot prefect van het Departement Friesland werd aangesteld. De laatste, een Rotterdammer van geboorte, gold voor gematigd Napoleonsgezind en een tijdgenoot getuigt van hem, dat hij zijn ambt steeds gebruikte om de drukkende gevolgen der inlijving te lenigen; steeds was hij de bemiddelaar tusschen de Fransche autoriteiten en de ingezetenen, daar hij beiderzijds vertrouwen had weten te winnen. „In Friesland is het rustig. „Men denkt daar alleen om den verkoop van zijn boter, zijn „kaas en zijn vee. Het land heeft geene belangen of wencellen met de andere Departementen gemeen en zijn prefect „is een man van tact, die partij weet te trekken van persoenen en zaken", schreef Lebrun herhaaldelijk aan den Keizer '). Inderdaad bleef Friesland, ofschoon deze provincie z*o goed als de anderen aan de algemeene Fransche bestuursmaatregelen was onderworpen, toch meer dan de andere gedeelten des lands een gewest op zich zelf.
') Correspondance du prince Lebrun. 5 Fevrier 1813.
La Frise .... est tranquille. Ce pays-la ne demande que lavente de son beurre, de son fromage et de ses bestiaux. II est separe d'intérêts et d'affection des autres départements. II y a bien un peu d'esprit de contrabande .... II a un prefet qui a du tact et qui sait tirer parti des hommes ot des choses.


Het zevende Hollandsclie Departement, dat van den OosterEems, dat zich met moeite en weerzin onder het bestuur van koning Lodewijk met Holland vereenigd had gezien, ontving bij decreet van 29 November de vergunning om in plaats van de Hollandsche de Duitsche taal naast de Fransche in officieele stukken te bezigen. Ook werd dit Departement ingedeeld niet onder het ressort van het Keizerlijk Gerechtshof te 's Gravenhage, maar onder dat van het Keizerlijk Gerechtshof te Hamburg, wat voor de Duitsch sprekende bevolking een groote weldaad was '). Tot prefect werd mede een Duitscher benoemd, de Heer Janneson, over wien Wiarda in zijne Ost-Friesischc Geschichte niet zonder waardeering spreekt2).
Fresmin de Beaumont, de prefect van het Departement van de Monden van den Rijn, welk Departement reeds vroeger onmiddellijk onder Fransch bestuur was gebracht en dus niet behoorde tot de zeven Departementen, waarover prins Lebrun als Gouverneur-generaal gesteld was, deed zich kennen als een groot bevorderaar van landbouw en veeteelt. Ook hield hij zich bezig met plannen tot ontginning der uitgestrekte Brabantsche heidevelden en tot drooglegging der moerassen en poelen aan de Peel, daarbij voor zijn Departement partij trekkende van de gunstige beschikkingen der wet van 17 September 1807 voor dergelijke ondernemingen; daarnevens richtte hij distilleerderijen op om te gemoet te komen aan de daling der graanprijzen door overproductie en door gebrek aan uitvoer 3).
s) Correspondanee du prince Lebrun. No. 905.
Je reinercie Yotre Majesté davoir autorisé 1'usage de la langue allemande dans 1'Ost-Frise. Ce peuple-la se trouvera soulagé. C'était un grand fardeau pour lui d'être traité a la hollandaise.
s) "Wiarda. Xeue Ost-Friesische Geschichte. Theil II pa<r. 660 650 und 669.
3) F. 1 C. III. Bouches du Khin. 2. Archives Xationales.


Van al deze ambtenaren zijn de Celles, de prefect van het Departement der Zuiderzee, en de Stassart, de prefect van dat der Monden van de Maas, het levendigst in herinnering gebleven. Hunne briefwisseling met den Franschen minister van binnenlandsche zaken, hunne maandelijksche staten en rapporten, zooals die zijn bewaard in de Archives Nationales te Parijs, werpen over hunne werkzaamheid ten onzent echter een geheel ander licht dan dat, waarin de overlevering ze ons heeft leeren beschouwen. Helder en zakelijk gesteld zijn vele dezer stukken aangenaam en boeiend om te lezen, het werk van mannen van smaak en ontwikkeling. Antoine Philippe de Visser, graaf de Celles, en Goswin .Joseph de Stassart waren dan ook schrijvers en rechtsgeleerden van eenige beteekenis. De Fabelen en Gedichten van de Stassart zijn herhaaldelijk herdrukt ')• Beiden waren Belgen, de een te Brussel, de ander te Mechelen geboren, en hadden den Keizer reeds tal van jaren gediend: de Celles eerst in het leger (bij Austerlitz, den drie-Keizersslag, deed hij als een van Napoleons ordonnans-officieren dienst) en later als prefect aan den BenedenLoire; de Stassart als intendant in Polen en in Pruisen en laatstelijk als prefect van Vaucluse. Dat hunne staatkundige en administratieve verdiensten van verschillende zijden werden erkend, blijkt wel uit het feit, dat de Stassart na de vereeniging van Holland en België aldaar tot lid der volksvertegenwoordiging werd gekozen; en dat de Celles door koning Willem I werd benoemd tot zijnen gezant bij den Heiligen Stoel en daar met paus Leo XII het concordaat sloot tot regeling der Roomsch-Katholieke aangelegenheden in Holland en Belgie. De hoogleeraar Van der Palm beschrijft de Stassart als „vurig „en ondernemend, werkzaam zonder vermoeiing, doch door "ijdelheid, eerzucht en staatszucht gedreven om lof en bevor-
l) M. du Mesnil. Mémoires sur le prince Lebrun, pag. 375.


„dering voor liet hoogste goed te schatten; een bekwaam „staatsdienaar wat gaven en kundigheden betrof; maar door „paallooze driften tot op de grenzen der waanzinnigheid be„heerscht," en dit laatste wordt hem ook door prins Lebrun in diens correspondentie met den Keizer herhaaldelijk tot verwijt gemaakt. De intendant d' Alphonse legt hem uitdrukkelijk ten laste, dat hij in al te overdreven zorg voor kleinigheden, die al zijnen tijd in beslag namen, de groote belangen zijner administratie niet voldoende behartigde '). Zoo achtte baron d' Alphonse zich ook herhaaldelijk verplicht den prefect de Celles te waarschuwen voor liet bedenkelijke van noodeloos machtsvertoon. Bij gelegenheid dat deze een besluit van den maire van Amsterdam had geannuleerd, schreef hij hem: „Gij „waart hierbij ontwijfelbaar in uw volle recht; maar het zoude „toch beter zijn geweest, als gij den maire hadt overhaald het „zelf te herroepen. Dat zoude hij niet hebben kunnen weigeren ; „het resultaat ware dan hetzelfde geweest en zijne eigenliefde „ware gespaard. Heel dikwijls doet men de kracht zijner „autoriteit beter voelen, als men die niet ten volle gebruikt; „en at wat eene goede verstandhouding kan bevestigen, kan „niet zorgvuldig genoeg worden betracht Niemand is zeker „van geene fouten te zullen maken en wie het overkomt, „wordt gaarne terecht gewezen met eenige verschooning" 2).
1) Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 2300.
Au préfet du département des Bouches de la Meuse.
6 Juillet 1811.
J'ai terminé presqu' entièrement ma tournee dans votre département. Ce que j y ai vu m'a confirmé dans la crainte que j'avais que les détails auxquels vous vous livrez et qui absorbent tout votre teinps vous empechassent de donner aux parties les plus importantes de votre administration les soins qu'elles exigent.
2) Idem idem. No. 395
Au préfet du département du Zuiderzee. 25 Janvier 1812.
. . . . il n'y a aueun doute que vous n'avez qu'usé du droit quj


De beschuldiging echter van den hoogleeraar Van der Palm dat de prefect de Celles te werk ging „met gestrengheid zonder „verschooning of verzachting; hoe wreeder des te minder blijk „van weerzin of mededoogen; zonder sporen van menschlijk„heid of zedelijkheid als schiep hij vermaak in leed te stichten," is moeilijk te rijmen met de officieele bescheiden. Men treft daar brieven aan, waarin de Celles den minister wijst op de noodelooze hardheid der belastinggaarders, op de noodelooze ruwheid der douanebeambten. Men leest er van bevordering der vaccine; van vermeerdering van het aantal verpleegden in het Blindeninstituut; van pogingen om in den feilen winter van 1812 in den bitteren nood der armen in zijn Departement te voorzien door soepuitdeelingen en invoer van aardappelen uit Friesland; van maatregelen om Hollanders tedoendeelen in de voorrechten van eene opleiding aan de keizerlijke polytechnische school, aan de keizerlijke veeartsenijschool te Alfort; om Hollanders te herinneren aan de, voor zoo ver zij lid waren van het Legioen van Eer, ook voor hen openstaande gelegenheid tot opvoeding van dochters en nichten in het keizerlijk opvoedingsgesticht voor meisjes te Ecouen; van opleiding op departementskosten van vroedvrouwen aan de êcole de maternité te Parijs; van plannen tot verbetering van het lot der gevangenen vooral. Want de Hollandsche huizen van bewaring, eens door den Engelschen philanthroop Howard als de beste geroemd, waren dien roem ten eenemale onwaar-
vous était acquis. Mais peut-être il eüt mieux valu que vous eussiez engagé M. Ie maire a rapporter son arrêté Je ne présume pas qu'il eüt pu s'y refuser et alors 1'effet eüt été le même et 1'amour-propre n'eüt pas eu a en souffrir. C'est souvent en n'usant pas de toute son autorité que 1'on en fait davantage sentir 1'étendue et tout ce qui peut tendre a maintenir 1'harmonie ne peut être recherché avec trop de soin, Personne n'est exempt d'erreurs et tous ceux a qui il en échappe, aiment qu'elles soient relevées avec quelques ménagements.


dig geworden door overbevolking, door gemis aan toevoer van licht en lucht, door gebrek aan werkverschaffing, door gezamenlijke opsluiting van veroordeelden met hen, die zich slechts in voorloopige hechtenis bevonden '). De aanbouw van nieuwe en de vergrooting der bestaande gevangenissen onder liet ï ransch bestuur is een weldaad van groote beteekenis geweest.
Maar, beiden de Celles en de Stassart, gevoelden zich voor alles keizerlijke ambtenaren. Door hunne zucht naar orde en naar gelijkvormigheid aan Fransclie toestanden, door hunne minachting voor sleur en voor verouderde gewoonten, door hunne groote werkkracht (en als men op de Archives Nationales te Parijs hunne correspondentiën en rapporten doorleest en op het Rijksarchief te 's Gravenhage de minuten der brieven van den intendant d'Alphonse, begrijpt men de daarin altijd op nieuw wederkeerende klacht, dat Hollanders niet wisten wat werken was) verkeerden zij in voortdurenden strijd met hunne Hollandsche ondergeschikten. Zij ergerden er zich aan, dat de onderprefecten, meestal Hollanders van aanzien en fortuin, en de maires, die thans, in overeenstemming met de Fransche wetgeving, geenerlei emolumenten van welken aard ook mochten ontvangen -), hunne benoeming meer als een lastpost dan als eene onderscheiding beschouwden. De Celles noemde het „eene belachelijke pretensie", als zij zwarigheid maakten om hunne benoeming te aanvaarden, of er van spraken om ontslag te nemen. Het was trouwens niet zoo heel gemakkelijk om ontslag te verwerven of om zich te onttrekken aan eene benoeming. Toen de Heer Bierens in
>) d'Alphonse Aperiju sur la Hollande, pag 111.
2) Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 1820. 29 Mai 1811. La loi du 28 pluviose an VIII a été par un décret du 6 Janvier 1811 déclarue obligatoire pour la Hollande. Cette loi n'alloue aucuu traitement a M. M. les maires et a M. M. les adjoints.


1811 de benoeming tot lid van den municipalen raad te Amsterdam afwees met de enkele verklaring, dat hij in de onmogelijkheid was om dien post met ijver en toewijding waar te nemen, meende prins Lebrun, dat zulk een voorbeeld te gevaarlijk was en te bedenkelijke gevolgen kon hebben om te worden geduld. Hij schreef den intendant d Alphonse aan, den benoemde het mandaat zijner benoeming ten tweede male toe te zenden. Bleef de Heer Bierens dan nog weigerachtig, dan zoude hij door eenen officier der gendarmerie naar het paleis worden geleid en daar worden verwittigd , dat hij zich op eene langere reis had voor te bereiden ').
Het kan niet worden ontkend, dat in hét Fransche administratief beheer eene bedrijvigheid en eene vlugheid heerschten, die vroeger maar al te zeer werden gemist. Niets werd op de lange baan geschoven of met de lauwheid van eenen sleurgang behandeld. Alle orders werden zonder veel omhaal, vrij kortaf en uit de hoogte ter kennis van belanghebbenden gebracht. Aan treuzelen met gehoorzamen viel niet te denken. De maires der gemeenten hadden in het volvoeren der hun opgelegde taak nimmer op toeschietelijkheid te rekenen „Binnen vier en twintig uur," was de gewone termijn, die hun werd toegestaan. „De stipte nakoming van dit bevel is te uwer „persoonlijke verantwoording", was in officieele stukken de geijkte term. „Ik heb noodig onmiddellijk te weten," leest men
') Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. Hecrete Brieven. Portefeuille No. 1220.
Le duc de Plaisance a 1'intendant d'Alphonse. 6 Juillet 1811.
M. Bierens . . . . a refusé sa nomination au conseil municipal d'Amsterdam en offrant pour toute raison 1'impossibilité de remplir ce róle avec zèle et dévouement. Un pareil exemple est dangereux et je dois en prévenir les conséquences .... En cas d inexécution d'un second ordre M. Bierens sera couduit ici par un officier de gendarmerie et próvenu de se disposer pour un voyage plus long.


hadden alleen ondervinding van het regeeren en administreeren in colleges; van het „dienst doen" der keizerlijke ambtenaren hadden zij geen begrip en die ambtenaren zagen daarom met minachtend medelijden op hen neder ').
Door het uitzenden van in te vullen tabellen betreffende bevolking, beroepen en bedrijven, handel en fabriekswezen, gemeente-inkomsten en uitgaven, armwezen en liefdadigheid, stedelijke, maatschappelijke en persoonlijke stichtingen en inrichtingen van wetenschap en kunst, moesten de prefecten den intendant d'Alphonse in een oogwenk volkomen op de hoogte brengen van Hollandsche toestanden. Wee den ambtenaar, die niet strikt nauwkeurig in zijne opgaven was geweest. Hij had niet op het dwarskijken gerekend en ontliep de tuchtiging niet, vaak onder bedreiging van ontslag. De inspectiereis door den intendant d'Alphonse in 1811 ondernomen en waaraan wij zijn belangrijk werk Apergu sur la Hollande verschuldigd zijn, had voor wezenlijk doel een onderzoek naar het bestuur der prefecten, zooals hem dat blijken moest uit zijn onderhoud met de maircs en andere beambten (cf. pag. 71 noot 1). Anderzijds stonden de Celles en de Stassart, die officieel slechts door tusschenkomst van den intendant d'Alphonse met den minister van binnenlandsche zaken mochten correspondeeren, toch officieus met dezen in geregelde, drukke briefwisseling; terwijl de Keizer door middel van den Gouverneur-generaal zich gegevens wist te verschaffen buiten
zijne ministers om.
Want het dwarskijken was een wezenlijke factor van het Fransch bestuur. „De politie wordt er bij het Fransch bestuur „steeds op aangezet om de administratie zoo veel mogelijk te „contrecarreeren", schrijft de commissaris van politie Ampt
i) or. H. T. Colenbrander. G. K. Van Hogendorp. Onze Eeuw, Mei. 1903. pag. 763.


in zijne memorie '). „Het gouvernement duldt eene discré„pence tusschen de twee emanaties van deszelfs macht, tot „zekere graden echter. Is de politie wel met de administratie, „zoo vermoedt men conniventie; wordt de oorlog openbaar, „dan is het basta ; maar kleine schermutselingen worden aan„gevuurd". Diezelfde rivaliteit heerschte ook tusschen de burgerlijke en de militaire autoriteiten -). Juist dit was de wonde plek, waardoor het Fransche bestuur in de spannende Novemberdagen van 1813 zoo zwak en kwetsbaar bleek. Het scherpziend oog van Van Hogendorp had toen den weinigen samenhang dier machten onderling reeds lang ontdekt en de beteekenis er van doorgrond 3).
Desniettemin is het de ondervinding geweest van zeer velen, die den krijgsdienst, de administratie, de rechtspractijk lief hadden als beroep en hun beroep met eere waarnamen , dat men nergens beter diende dan onder Fransch bestuur. Gogel, Canneman, Van Maanen, Brugmans, Dirk Van Hogendorp, Janssens, Verheull en zoo vele anderen met hen prezen in het Fransche stelsel orde, erkenning van verdienste en gelijke zorg voor alle ingezetenen zonder onderscheid van rang of geboorte 4). Juist de vurigste revolutionairen van 1795 waren het gewilligst om den meester van Europa te dienen. Onder hem zagen zij eindelijk verwezenlijkt de denkbeelden, die zij jaren lang hadden nagejaagd : staatseenheid door eenheid van wetgeving en bestuur. Na de omwenteling van 1813 is het kader der Fransche administratie in hoofdzaak behouden. Dit gansche moderne organisme in en door de omwenteling ge-
1) Dr. Theod. Jorissen. Bijdragen tot de Geschiedenis der Revolutie. Deel H. Stuk II.
2) .T. Konijnenburg. Nationaal Gedenkboek, pag. 69.
3) G. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 198.
4) Jhr. Mr. J. de Bosch Kemper. De staatkundige Geschiedenis van Nederland tot 1830, pag. 35(5.


sclmpen, onder het Keizerrijk streng geschoold en bewerktuigd, was eene niet te onderschatten macht in den staat geworden; eene macht, waartegen wat er in 1813 aan zuivere reactie aanwezig was, bij verre na niet op kon ').
Wie dieper zag dan de groote menigte, waardeerde het invoeren van begrootingen bij alle gemeentebesturen en bij de instellingen van liefdadigheid, het verplicht stellen van openbare aanbestedingen bij alle leveringen aan Rijk of gemeente, de verbeterde rekenplichtigheid, de vervanging der onderscheidene plaatselijke belastingen door opcenten op de rijksbelastingen, de instelling der registers van den burgerlijken stand, de verplichte aanneming van eenen vasten familienaam (volgens de wet van 12 Germinal van het jaar IX), de verklaring, dat het sluiten van huwelijken in de kerk alleen niet wettig was, de statistiek van fabrieks-en armwezen, de kadastreering van het land volgens de Fransche methode, die zoo doeltreffend bleek, dat men ze ook na den val van Napoleon bleef toepassen-), liet verbod van begraven in de kerken of binnen de bebouwde kom der gemeenten.
Anderen daarentegen was het Fransche bestuur eene ergernis om de onverbiddelijke controle, waaraan ook de hoogst geplaatsten zich moesten onderwerpen, om den voor eenen rechtgeaarden Hollander onduldbaren eisch van stipte gehoorzaamheid, om de ongewone inmenging der overheid in tal van particuliere aangelegenheden. Eenerzijds werd door dit alles de oude regententrots der patriciërs diep gewond , anderzijds weet het volk met toenemenden wrok den prefecten de zaken, waardoor het het zwaarst getroffen werd, de vermin-
i) Dr. H. T. Colenbrander. G. K. Van Hogendorp. Onze Eeuw,
Mei 1903, pag. 761.
i) E. Molema. Ons kadaster voor oningewijden geschetst.


dering van kerkelijke en liefdadige uitkeeringen, de scherpe vervolging van den smokkelhandel, den ondergang van handel en nijverheid tengevolge van het Continentaal Stelsel en boven alles de conscriptie, die dubbel pijnlijk was voor een handeldrijvend volk, dat tot dusverre van den krijgsdienst geheel vrij was gebleven.
f


V.
DE CONSCRIPTIE.
De wet op de conscriptie, die den 19<len Fructidor van het jaar VI (5 September 1798) op voorstel van den generaal Jourdan door het Directoire werd aangenomen, berustte op bet beginsel, dat wanneer eenig gevaar het vaderland bedreigde, ieder burger dienstplichtig werd voor onbepaalden tijd. In oorlogstijd moest door middel der conscriptie worden aangevuld, wat 11a vrijwillige dienstneming nog aan de sterkte van het leger ontbrak. Te dien einde werden alle Fransche burgers van den leeftijd van twintig tot vijf en twintig jaar ingedeeld in vijf classen, ééne classe voor ieder jaar. De naamlijsten in de verschillende cantons opgemaakt werden samengevoegd tot departementale lijsten, waaruit dan weder ééne algemeene lijst werd gevormd voor het geheele grondgebied der Republiek en wel eene lijst voor de ingeschrevenen van iedere classe afzonderlek. In geval van oproeping tot actieven dienst in oorlogstijd begon men met de jongste classe en in iedere classe met den jongsten ingeschrevene. Zoodra het door het Wetgevend Lichaam vastgestelde aantal was bereikt, deed het Directoire den naam en den datum der geboorte van den laatsten bekend maken. Alle ingeschrevenen of conscrits, jon-


gevoerd met zijn geld, bracht het eene bittere stoornis teweeg, dat thans het lot, zonder aanzien des persoons, zonder erkenning van bijzondere voorrechten, zoude aanwijzen, welke zijner zonen ten strijde moesten trekken. Het was de toepassing eener gelijkheid, waarmede men in 1795 wel had gedweept; maar zonder deze consequentie te willen of te voorzien '). 7 ajU 
Onmiddellijk na de inlijving, den 10der> Juli reeds, gelastte de Keizer den hertog van Reggio eene wapenschouwing te houden over de Hollandsche troepen, hun de keizerlijke adelaars uit te reiken en hun de verzekering te geven, dat zij een eigen nummer in de linie zouden blijven behouden Eene maand later, bij dekreet van 18 Augustus 1810, werd bepaald, dat van de zeven Hollandsche regimenten vier nieuwe regimenten zouden worden gevormd met de nummers 123, 124, 125 en 126. Verder bleef het bestaande bij het leger voorloopig gehandhaafd 3). Eerst in November 1810 werd de minister van oorlog, de generaal Clarke, aangeschreven om met Januari 1811 de eene en met Januari 1812 de andere helft der Hollandsche generaals en vestingcommandanten door Fransche te doen vervangen en over te plaatsen bij de groote legers of in de departementen aan de overzijde der
') Theod. Jorissen. De Fransche tijd.
-) Correspondance de Napoléon I. No. 16627.
Au duc de Reggio. 10 Juillet 1810.
.... Passez la revue des troupes hollandaises. Chassez les mauvais sujets s'il y en a. Donnez-leur 1'assuranee que leurs régiinents auront des numéros dans notre ligne. Donnez-leur des aigles.
3i Idem idem. No. 16923.
Au général Clarke, duc de Feltre. 19 Septembre 1810.
•Tusqu'a un rapport particulier et circonstancié, tout doit rester dans 1'état actuel. La Hollande est un pays bien administré, qu'il faut maintenir provisoirement.


Alpen ')• Op aanvrage van prins Lebrun zouden echter Hollandsche officieren van gezondheid aan de Hollandsche korpsen verbonden blijven 2). Tegelijkertijd gaf de Keizer last het aantal Hollaudsche regimenten op vijf te brengen en werd het door Holland te leveren jaarlijksche contingent lotelingen gesteld op 3000 man. Dit mocht, naar de Keizer verklaarde, niet bezwarend heeten voor de Hollandsche departementen. Want daar Frankrijk op ieder millioen inwoners 3000 man jaarlijks opbracht, moest Holland, met zijne bevolking van twee millioen, hem naar dien maatstaf 6000 man per jaar leveren, waarvan hij voorloopig over de klasse van 1811 slechts de helft, 3000 man, wilde eischen. Daar hij echter een supplement van 6000 man noodig achtte om vijf regimenten op hunne volle sterkte te brengen, moesten behalve dit gewone jaarlijksche contingent van 3000 man over de klasse van 1811, nog bovendien van de klassen van de jaren 1808; 1809 en 1810 nog ieder 1500 man worden opgeroepen3). 's Keizers plannen, zooals die zijn nedergelegd in zijne brieven, zijn echter eenigszins gewijzigd bij de uitvoering. De verschillende lichtingen daarvoor in de zeven Hollandsche
i) Correspondance de Napoleon I. No. 17114.
Au même. 7 Novembre 18 .0.
L'instruetion générale doit être qu'en Janvier 1811 la moitié des commaudants des places et des généraux soient Francais et qu'en 1812 ils le soient tous, a quelques exceptions pres. II y a beaucoup de généraux hollandais que vous pouvez placer dans les armées et dans les départements au dela des Alpes.
i) Correspondance du prince Lebrun No. 463. a) Correspondance de Napoléon I. No. 17114.
Au général Clarke, duc de Feltre. 7 Novembre 1810. Vous ne manquerez pas d'observer que chaque million d'hommes en Trance fournit 15 a 20 000 hommes sous les armes. Cependant pour la Hollande je n'en prends que 7000; c'est donc la moitié moins que


departementen zijn begonnen, volgens keizerlijk besluit van 3 Februari 1811, met eene lichting van 3000 in plaats van 1500 man over de klasse van 1808, maar ook over deze klasse alleen; en voorloopig bleef het bij die ééne lichting over de klasse van 1808. De klassen van 1809, 1810 en 1811 werden in rust gelaten ').
De conscriptie voor de zeemilitie was reeds eerder, reeds dadelijk na de inlijving, in de Hollandsche kustplaatsen op denzelfden voet geregeld als in Frankrijk. Ook onze zeedorpen hadden bun contingent moeten leveren, toen in Augustus 1810 was bepaald, dat, met het oog op den altijd voortdurenden oorlog met Engeland, door het geheele Rijk 40.000 man voor de zeemilitie moesten opkomen. De eene helft dezer 40.000 moest bestaan uit lotelingen van de jaren 1794—1791, de andere helft uit kinderen van zeelieden en uit verpleegden der liefdadigheidsgestichten -). Dit laatste was ook voor
ne fournit la France. En calculant ce que je demande de la conscription sur 120.000 hommes, oela fait 3000 hommes par million d'habitants. La Hollande qui a deux millions d'habitants devrait fournir 6000 hommes par an. Je n'en prends que 3000 pour la terre et pour la marine. Je pense que 6000 hommes sont nécessaires pour compléter le taux actuel; on prendra 1500 hommes sur les années 1808,1809 et 1810, ce qui fera 4500 hommes, qui avec les 3000 hommes delaconscription de 1811 porteront les cinq régiments hollandais au dela du complet.
1) Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. 16 Aoüt 1811. No. 2716.
La conscription n'a commencé dans les sept départements de la
Hollande qu'a partir de celle de 1'année 1808, dont la levée s'est eft'ectuée en exécution du décret du 3 Février dernier; de sorte pour qu'ils soient au pair avec les autres départements de la France, il faut que la levée des classes de 1809, 1810 et 1811 ait été opérée; aucun ordre n'a encore été donné a eet egard.
2) Correspondance de Napoléon I. No. 16802. 17 Aoüt 1810.
.... lo. II sera appelé pour le recrutement de 1'armée de mer 40.000,


Frankrijk iets nieuws. Aanleiding er toe gaf het pupillenkorps , dat koning Lodewijk te 's Gravenhage had opgericht. Het bestond uit vondelingen en andere onverzorgde kinderen, die de koning van hun zevende jaar te 's Gravenhage liet opvoeden om ze op hun veertiende naar Soestdijk te zenden, waar zij bij de koninklijke vrijwilligers werden ingedeeld. Bij de inlijving waren zij 4000 in getal geweest, waarvan 500 te Soestdijk. Napoleon deed de eene helft er van bij het landleger en de andere helft op de vloot plaatsen met bestemming voor de koloniën; terwijl hij tevens beval, dat voortaan ook in Frankrijk alle weezen en armlastige kinderen voor den krijgsdienst moesten worden bestemd ').
In Januari werd nu bovendien nog de inschrijving voor den zeedienst ingevoerd. In de kustplaatsen moesten alle zeelieden tusschen 24 en 50 jaar worden ingeschreven en een drieduizendtal daarvan opgeroepen. Bij dekreet van 10 Februari
jeunes gens savoir 10.000 de lage de aeize ans; 10.000 de dix-sept ans; 10.000 de dix-huit ans et 10.000 de dix-neuf ans.
2o. La moitié de ce nombre sera prise parmi les jeunes gens de la conscription des années 1794, 1793, 1792, 1791; 1'autre moitié parmi les enfants de marins et parmi les orphelins et autres enfants entretenus par le Gouvernement.
i) Correspondance de Napoléon I. No. 16802.
Dictée en conseil d'administration de la marine. 17 Aoüt 1810. Le roi de Hollande avait appelé les enfants trouvés et ceux dont leurs families ne pouvaient prendre soin et il en avait formé des corps de pupilles royaux et des vélites. II les prenait a sept ans et les envoyait a la Haye; a quatorze ans ils étaient placés a Zootredick dans les vélites royaux. II y en a actuellement 500 qui ont passé quatorze ans et la masse est de 4000 individus, réunis a raison de 500 par année. Si la Hollande fournit chaque année 530 individus provenant des enfants trouvós, la France en produirait donc 10.000, dont on donnerait la moitié a la marine pour son service et 1'autre moitié a 1'arinée de terre qui en formerait des régiments pour les colonies.


werd dit getal echter op de helft gebracht'). Deze geleverd zijnde, waren de overigen vrij; zoolang echter het verlangde contingent niet op de vloot was ingedeeld, bleven alle vaartuigen in de havens met beslag belegd 2). Maar die inschrijving voor den zeedienst gaf daarom nog geene vrijstelling van de loting voor de zeemilitie. „Iemand moet aan de conscriptie voldoen, omdat hij Franschman is en twintig jaren „oud; hij wordt ingeschreven als hij zeeman is", verklaarde Napoleon. Omgekeerd mocht wie bij de loting voor de zeemilitie een hoog nummer had getrokken, daarom nog niet meenen, dat hij nu verder van allen dienstplicht voor de marine was ontslagen. Dat kon gelden voor wie een ambacht bekleedde; maar wie van beroep zeeman was, moest voortaan in Holland, zoo goed als in Frankrijk worden ingeschreven; want vischvangst en kustvaart waren enkel aan ingeschrevenen geoorloofd. Deze bleven tot hun vijftigste jaar ter beschikking van de marine, die er, naar gelang der omstandigheden , een derde, een vierde van kon oproepen 3).
i) Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 3103. 29 Juillet 1815.
-1) Correspondance de Napoleon I. No. 17310.
Au vice-amiral Decrès. 31 Janvier 1811. . . lo. 1'inscription maritime est établie en Hollande. 2o. Un appel de 3000 marins est faite' sur la dite inscription. 3o. Moyennant 1'appel des 3000 hommes tous les autres hommes inscrits ne pourront être contraints a aller a bord des vaisseaux et seront dégagés de toute contrainte en conséquence de 1'inscription maritime. 4o. toutes les fois que ces hommes ne seront pas fournis, 1'embargo sera mis sur les batiments du port. Les hommes devront être agés de moins de cinquante ans et de plus de vingt-quatre .... 7o. en cas de mort ou de désertion la commune devra pourvoir au remplacement. La contrainte sera établie, s'il y a lieu, par la voie des garnisaires.
3) Idem idem. No. 18343. Dictee au conseil des rninistres. 18 Décembre 1811.
L'inscription maritime a été établie sur les cötes; il eu est résulté


De regeling en uitvoering van dit alles was het werk der prefecten. Zoodra de prefect vernam op hoeveel man het contingent voor zijn departement was vastgesteld, moest hij aan ieder zijner onderprefecten opgeven, hoeveel diens arrondissement te leveren had; de onderprefecten meldden dan den maires, hoeveel iedere gemeente had op te brengen; en de maire deed door den gemeenteraad de noodige maatregelen
nemen voor de loting.
„Zoodra ik in mijn departement was aangekomen", schrijft de prefect de Celles in een overzicht zijner administratieve
que 1'inscription maritime en a enlevé quelques hommes. On en conclut que tout individu qui était inscrit sur les inatricules de 1'inscription ne devait rien a la conscription paree qu'il était censé appartenir déja a une armee et être sur un vaisseau.
Mais aujourd'hui le système est changé! Les cantona littoraux ne sont plus soumis a la conscription de la terre mais a celle de la mer. II en résulte que tout individu même faisant partie de 1'inscription maritime est sujet a la conscription, a moins que par linscription il ne se trouve a bord d'un vaisseau, auquel cas il se trouve dans la même position que le conscrit de terre qui s'engage volontairement une annóe avant la conscription .... S'ensuivra-t-il de ce qu'un individu a tiré a la conscription et qu'il n'est pas tombé au sort qu'il a retnpli tout ce qu'il doit a la marine? Non. Cet individu de 16 a 20 ans s'il est désigné par le sort sera matelot; s il ne 1 est pas, s il veut être homme de terre, perruquier, menuisier, on n aura rien a lui dire et il ne sera pas portó sur lmscription. Mais s'il continue a se livrer a la navigation, il est inscrit, car on ne permet la pêche, le cabotage qu'aux inscrits; et par le résultat de 1'inscription il est a la disposition de la marine qui prend parmi les inscrits un tiers, un quart, selon ses besoins .... Tous les conscrits qui n'ont pas comparu au tirage parcequ'ils étaient inscrits, ont a rejoindre le port sous peine d'être traités comme réfractaires .... La conscription est due par un homme, non parcequ'il est marin, mais paree qu'il est Francais et qu'il a vingt ans. L'inscription est due non parcequ'il est Francais, mais parcequ'il pratique la mer.
%


werkzaamheden in het departement der Zuiderzee gedurende de jaren 1811 en 1812 '), „zoodra ik in mijn departement „ was aangekomen, moest ik uitvoering geven aan een keizerlijk dekreet van 3 Februari 1811. Dit dekreet beval eene „lichting uit de klasse van 1808 en hoewel die wijze van „recruteering voor het eerst werd ingevoerd, verliep alles met „den meest mogelijken spoed. Mijn contingent van 900 man „was reeds den 30sten April onderweg. De organisatie der „kustbewaarders leed geen uitstel. De vijf compagnieën, die „mijn departement te leveren had, waren spoedig gevormd „en 600 kustkanonniers werden reeds in het begin van het Jaar in dienst gesteld.
') Aper9u ou coup d'oeil rapide sur les opérations administratives de la préfecture du département du Zuiderzee, de 1811 jusqu'a la fin de 1812.
F. 1 C. III. Zuiderzee I. Archives Nationale».
Des mon (le préfet de Celles) arrivée dans ce département j'ai dü m'occuper de 1'exécution du décret impérial du 3 Février 1811. Ce décret ordonnait une levée sur la conscription de 1808 et quoiquece mode fut introduit pour la première fois, les opérations se sout terminées avec toute la célérité possible; mon contingent qui était de 900 hommes avait été mis en route par le 30 Avril. L'organisation de la garde-cöte ne pouvait souft'rir aucun retard; les cinq compagnies assignées a mon département ne tardèrent pas a être au complet et 600 canonniers garde-cótes sont depuis le comineneement de 1'année dernière en activité de service.
Les opérations relatives a cette première conscription n'étaient pas terminées que déja 1'inscription maritime réclama tous mes soins. 454 marins furent envoyés promptement a bord. Le décret du Ier Janvier met a la disposition de 1'Etat tous les enfants, dont 1'entretien et 1'éducation sont confiés a la charité publique .... 169 de ces enfants ont été mis en route le vingt et dirigés sur Versailles pour être incorporés dans le régiment des pupilles de la garde impériale. Un second contingent de 298 enfants fournis par mon département partit le 20 Octobre; un 3ième de 26 enfants le 28 Aoüt 1812.


VI.
HET CIVIEL BESTUUR EN DE RECHTERLIJKE MACHT.
De conscriptie gaf den prefecten minder moeite dan de regeling van het finantiewezen. „De invoering van de overal „in het Rijk gevolgde wijze van loting", schrijft de prefect de Celles '), „was niet in strijd met een reeds algemeen aan-
1) Aper^u ou coup d'oeil rapide sur les opérations de la préfecture du département du Zuiderzee, de 1811 jusqu'a la fin de 1812.
.... Je crois pouvoir conclure que tout cela (la oonscription) marche dans mon département oomme dans les anciens départements de la France.
Je ne puis donner la même assurance pour ce qui concerne la comptabilité des communes en général. L'introduction du système de conscription usité dans 1'Empire n'avait point a, combattre un système précédemment établi en Hollande, tandis que pour orgauiser la comptabilité d'après le système francais, on avait ii renverser en même temps un système diainétralement opposé au Ier . . . . A mon arrivée dans ce département j'y ai trouvé la comptabilité communale sur le pied établi sous 1'ancien gouvernemet. Ou plutót chaque commune suivait les formes qu'elle s'était créées. Les dépenses communales n'étaient pas les conséquences d'un budget, elles étaient faites a mesure des besoins dont le bourgmaistre ou bailli décidait. Les ressources se trouvaient dans le revenu des propriétés communales, la possession


„genomen stelsel van werving voor liet leger. Maar om de „rekenplicbtigheid der gemeenten volgens Fransch systeem te „ordenen, moest men breken met een stelsel, dat daarmede in
„volstrekte tegenstelling was Toen ik in mijn departe-
„ment aankwam, was deze zaak geregeld op den voet van het „vorige bestuur; of liever iedere gemeente volgde de gebrui„ken, die zij zich zelve had gekozen. Van de gemeenteuitgaven „werd geene begrooting opgemaakt; zij geschiedden naar goed„vinden van burgemeester of baljuw en naar de behoeften „van het oogenblik. De bronnen van inkomsten bestonden „uit de opbrengst der gemeentegoederen, uit het bezit van „eenige rentegevende papieren, uit hoofdelijke omslagen, uit „opcenten op de staatsbelastingen, en wanneer de uitgaven „buiten all-e evenredigheid waren met de inkomsten, voorzag
de quelques rentes, des cótisations personnelles ou foncières, des sols additionnels aux charges prélevées par 1'état et enfin, par suite des dépenses disproportionnées avec les revenus, l'administration v suppléait par la vente de quelques rentes ou propriétés, ou bien par des emprunts, inoyen malheureuseinent trop facile dont on a abusé dans les derniers temps de la manière la plus ruineuse pour la commune. La fin de 1'exercice donna lieu a la reddition d'un compte, c'est a dire que le bourgmaistre ou bailli ou quelquefois le trésorier produisait a l'administration un etat de recettes faites et de dépenses pai/ées.
Ce compte ne faisait pas connaitre les sommes qui restaient arecouvrer, ni les dépenses qui restaient a payer et le bourgmaistre ou bailli dift'érait a volonté 1'époque de cette reddition de comptes.
Dans eet état de choses et par suite de 1'introduction des lois qui regissent 1'Empire, je fis tout ce qui dépendait de moi pour diminuer au moins les dépenses des communes et mettre des bornes a la manière d'effectuer les dépenses. Les derniers six mois de 1'année 1811 furent employés pour former et arrêter les budgets et avant la fin de 1811 chaque commune de mon département se trouva en possession d'un budget fixé.
F. 1. C. III. Zuiderzee I. Archives Nationales.
7


„liet gemeentebestuur er in door den verkoop van een deel „zijner bezittingen, of door het sluiten van leeningen, een „ongelukkigerwijze maar al te gemakkelijk hulpmiddel, waar„van men in den laatsten tijd een allerverderfelijkst misbruik „heeft gemaakt. Als slotsom werd eene rekening overgelegd, „dat wil zeggen, de burgemeester of de baljuw, soms de „penningmeester, maakte eenen staat op van geïnde ontvangsten en van betaalde uitgaven. Maar op dien staat werd niet „vermeld, welke inkomsten nog achterstallig waren, of welke „sommen nog moesten worden betaald; en de burgemeester „of baljuw kon het tijdstip van rekening en verantwoording „naar willekeur verschuiven. In dien stand van zaken heb ik „gedaan, wat ik kon, om ten minste de uitgaven der gemeenten „te verminderen en om paal en perk te stellen aan de wijze, „waarop die uitgaven werden gedaan. De zes laatste maanden „van het jaar 1811 werden gebruikt om begrootingen op te „maken; en voor het einde van het jaar was iedere gemeente „in mijn departement in het bezit van een geregeld budget „van ontvangsten en uitgaven."
Het was eene omvangrijke taak, die alleen reeds hiermede door den prefect de Celles in het departement- der Zuiderzee en door zijne collega's elders onder de leiding van den intendant d'Alphonse werd verricht. Want daar volgens artikel 46 van het organiek dekreet van 18 October 1810 de budgets der steden, die meer dan 10.000 francs inkomen hadden (voor die minder hadden kon de bekrachtiging van den Gouverneur-generaal volstaan), moesten worden overgelegd aan het Hof van Rekeningen te Parijs om daarna in den Staatsraad te worden bekrachtigd, moesten zij allereerst worden gekeurd door den intendant d'Alphonse, die had toe te zien, dat geene gebrekkige of onvoldoend gedocumenteerde begrootingen werden opgezonden. Zoo werd door dezen de begrooting der stad Elburg, om slechts eene uit vele te noemen, afgekeurd,


„door eenen meer verlichten geest. Daar ziet men ten duidelijkste, dat de kunst van geven de moeilijkste is van alle „kunsten. Waarschijnlijk zijn de instellingen van liefdadigheid „nergens talrijker dan in Holland; maar nergens ook is de „inrichting zoo gebrekkig, het stelsel zoo verderfelijk als daar „in de meeste gestichten." Volgens hem schuilde het kwaad in het gemis aan alle vakopleiding in de weeshuizen, in de voortdurende lediggang der verpleegden, in overbevolking.
„Het Aalmoezeniershuis te Amsterdam aangelegd zijnde om „duizend a 1400 kinderen te bevatten, bevonden er zich in „het begin van 1811 4200 in verzameld", heet het in een rapport in de commissie voor de Godshuizen uitgebracht'). „De inkomsten van het godshuis verminderende naargelang „het aantal der kinderen aangroeide, zag zich de gemeente „Amsterdam genoodzaakt tot het geven van ontzaglijke sub„sidiën, die veeltijds hare krachten te boven gingen; maar zeker „een al te zware last voor haar opleverden, vermits het zeker „was, dat vele vondelingen aldaar van elders kwamen."
Reeds den 15de» December 1810 had prins Lebrun, „gezien „hebbende de noodzakelijkheid om de godshuizen in Holland „van eene menigte kinderen te ontlasten, die, den ouderdom „bereikt hebbende, wanneer zij aan nuttige werken moesten „en konden worden overgegeven, in dezelve huizen opgehoopt zijn en aldaar noch het gevoel hebben van hunne „behoeften, noch de middelen om daaraan te voldoen, noch „de hebbelijkheid bezitten, welke hun tot belangrijke leden „der samenleving kunnen vormen", eene commissie benoemd, „belast met het uitdenken en voordragen der middelen om, „buiten de godshuizen, de vondelingen en weezen, welke
i) Courier van Amsterdam. 5 September 1811.
Rapport van de commissie der godshuizen door de Heeren A an Vollenhoven en Berns, bestuurders belast met het bezoeken der weeskinderen, welke op het land zijn geplaatst.


„aldaar opgehoopt zijn, bezigheid te bezorgen" '). In overeenstemming met dit besluit van den Luitenant-generaal beval de prefect de Celles, vooruitloopend op de rapporten dier commissie, welke lang op zich lieten wachten, dat men voor deze kinderen werk zoude zoeken op het platteland bij landbouwers en ambachtslieden. Binnen weinige maanden werd een 1200 tal kinderen geplaatst, een maatregel, die bij bijzondere gestichten, ook Roomsch-Katholieke, navolging vond. A oorts dreven de intendant d'Alphonse en de prefect de Celles onverbiddelijk tot bezuiniging, deels door verzwaring der voorwaarden van toelating, deels door vereenvoudiging der inrichtingen. Zoo mocht voor de verpleegden in het Burgerweeshuis niet meer dan 60 centimes per hoofd en per dag worden besteed -). Voor het Aalmoezeniershuis werden de verpleeggelden vastgesteld op 57, voor de beide Gasthuizen op 120, voor het Oude Mannen en Vrouwenhuis op 146 centi-
1) Jhr. Mr. J. M. Kemper. Arerzameling van wetten en decreten betrekking hebbende tot de inlijving en organisatie der Hollandsche Departementen, pag. 452.
2) Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 4291. 9 Novembre 1812.
Nans doute avec une somme plus forte ils seraient mieux. Mais ce n'est pas le mieux qui leur est dü, c'est le nécessaire. II doit en être de 1 hospice comme d une maison de familie. Le bien-étre doit diminuer lorsque les moyens de 1'avoir diminuent aussi. M. M. les administrateurs de eet hospice ne voient que leur administration, ils ne consultent que leur sensibilité. Elle les honore; mais elle n'est pas la seule regie qu ils doivent suivre. Ils doivent envisager aussi la situation de la ville d'Amsterdam, 1'immensité de ses besoins, 1'énormité de ses dettes et 1'insuffisance de ses ressources pour y faire face. L'humanité réclame en faveur des orphelins qui ont besoin de secours. Mais la justice réclame aussi en faveur de ceux qui ont confié leurs fonds, leur fortune, leurs moyens d'existence a la bonne foi de la ville d'Amsterdam, a sa iidéiité dans ses engagement».


mes per hoofd en per dag '). Op de begrooting voor het jaar 1812 mochten voor subsidieering der gezamenlijke Amsterdamsche openbare gestichten van liefdadigheid in stede van 1.500.000 francs slechts 900.000 francs worden uitgetrokken. De Stads-Schouwburg, waarop jaarlijks 60.000 francs placht te worden bijgepast, wierp nu, door hem te verhuren aan de acteurs Ziesenis, Snoek en Majofski, eene bate af van 27.000 francs a).
De Amsterdamsche begrooting voor 1812 werd bij keizerlijk dekreet van 20 October 1811 verder vastgesteld op een bedrag aan ontvangsten van 6.714.000 francs, tot een bedrag van 4.000.000 francs te heffen bij wijze van accijns (octroi) en voor het overige bestaande uit opcenten op de directe belastingen en uit eenige rentegevende bezittingen. Van deze opbrengsten moesten telken jare 1.400.000 francs worden gebezigd tot een geregelde aflossing der stedelijke schuld, waarvan de rente 1.792 550 francs bedroeg. Deze gedwongen schulddelging was dermate geregeld, dat daardoor eene algeheele aflossing binnen den tijd van 32 jaar, dus in 1844, zoude zijn verkregen. Indien de algemeene vrede, waarop de Keizer voortdurend hoop bleef geven, ware tot stand gekomen, zoude Amsterdam, als de derde stad des Rijks onder Fransch bestuur, uit een finantieel oogpunt beschouwd, eene voorspoedige toekomst zijn tegemoet gegaan 3).
Maar voor het oogenblik waren de bepalingen van het Continentaal Stelsel, waardoor Engeland tot dien vrede moest worden gedwongen, doodelijk voor den levensader van Amsterdam, den handel, die trouwens onder de Bataafsche Re-
') Délibérations du Conseil Mimici pal d'Amsterdam, 26 Mai 1813.
Gemeentearchief te Amsterdam.
2) Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 2915.
s) Mr. H. J. Koenen. Voorlezingen over de Geschiedenis der Finantiën van Amsterdam, pag. 59.


publiek reeds zoo zeer geleden bad, dat hij nauwelijks meer bestond. „De Bataafsche vlag", schreef Appelius reeds in 1801, „die veeleer in alle werelddeelen wapperde en die meermalen „de machtigste mogendheden deed sidderen, zag men niet meer, „of, zoo men ze zag, was het niet anders dan op binnenwateren en reeden van welke de voorzichtigheid verbood bet „droevig overschot onzer zeemacht te doen vertrekken. Neutrale vlaggen, het droevig middel, dat de nood onze hande„laaren deed bezigen, werden door kapers en commissievaar„ders der oorlogvoerende mogendheden, Engeland en Frankrijk beiden, meer dan ooit te voren verontrust" '). Thans genoten wij wel is waar tegenover Engelsche kapers de bescherming van Frankrijk; maar de overzeesche handel was slechts mogelijk door middel van het zoogenaamde systeem der licenten, eene soort van passen of vrijbrieven, waarmede sommige vaartuigen inbreuk konden maken op de blokkade en ongehinderd binnenkomen en uitzeilen. Napoleon volgde een reeds vroeger in Engeland gegeven voorbeeld 11a, toen hij, tegen betaling van een hoog recht de vergunning verkrijgbaar stelde om eene zekere hoeveelheid koloniale waren in te voeren op voorwaarde, dat eene gelijke hoeveelheid Fransche fabriekgoederen zoude worden uitgevoerd. Dit stelsel van vrijbrieven, aanvankelijk een gunstbewijs, waardoor het, als monopolie, voor enkelen groote voordeelen opleverde, verkreeg eene groote uitbreiding na de afkondiging van het dekreet van Fontainebleau, waarbij de invoer van koloniale waren tegen een inkomend recht van 50n/o werd toegestaan, maar de Engelsche fabriekgoederen, waar zij slechts in het Rijk werden aangetroffen, onverbiddelijk moesten worden verbrand. Het verwerven van licenten werd toen afhankelijk van de betaling van eenige bonderden franken, die met de
1) D Wanjon. Geschiedenis van den Nederlandschen handel, pag. 20.


„vingen op het Grootboek en die van de Keizerlijke Hollandsche „Schuld: een verschil, dat mijns inziens niet mag bestaan."
Ook volgens den intendant d'Alphonse was voor Holland niets wenschelijker en werd daar niets vuriger begeerd dan eenheid van belastingwezen' met de overige deelen van het Rijk en daarbij voor de gemeentebesturen het recht van octrooi '). „Nergens of bijna nergens", schreef deze aan den minister van binnenlandsche zaken te Parijs, den graaf van Montalivet2), „zijn de gemeente-inkomsten evenredig aan de „behoeften. De tiërceering heeft de gestichten en inrichtingen „van liefdadigheid een groot deel hunner hulpbronnen doen „verliezen. De stilstand van den handel heeft de ellende doen „toenemen en tegelijkertijd de particuliere liefdadigheid in de „onmogelijkheid gebracht om, op dezelfde wijze als zij het
') Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 2762. 21 Aoüt 1811.
liien ne peut être plus avantageux pour la Hollande, et rienn'est plus fortement désiré par elle.
2) Idem idem. No. 3403. 9 Octobre 1811.
Antérieurement au premier Janvier 1811, c'est a dire avant que le régime administratif francais eüt été appliqué a la Hollande, les recettes de la plupart des villes et communes étaient aussi incertaines que leurs dépenses; les unes n'étaient pas plus fixées que les autres. L'on commen^ait par les dépenses et lorsque le montant des dépenses était connu, l'on fésait une répartition ou une cötisation proportionnée a ces dépenses. Trop aisément l'on aper^oit le vice d'une opération semblable, pour qu'il soit nécessaire de s'y arrêter.
Nulle part ou presque nulle part les revenus communaux suffisent aux besoins des communes. La réduction au tiers des intéréts de la dette hollandaise a privé les hospices et les maisons de bienfésance d'une portion de leurs ressources. La stagnation du commerce a accru la misère et empêché la bienfésance particuliere de pouvoir la soulager autant qu'elle était dans 1'usage de le faire. Les villes et communes sont forcées d'y subvenir et leurs besoins s'en sont augmentés L'on peut évaluer a plus de trois millions les secours que les hospices et les maisons de bienfésance re^oivent des villes et communes.


Het schitterendst was de ontvangst te Amsterdam, waar de gemeenteraad besloot, „dat voortaan de Dam het Plein Napoleon „en de Y-gracht, mitsgaders het Nieuwe Waalseiland, het „fraaiste gedeelte van de haven uitmakende, Gracht Maria „Louisa zoude heeten om tot zelfs in de laatste eeuwen de „geheugenis van dit bezoek te bewaren" '). De officieele toespraken , bij die gelegenheid allerwege gehouden en in de dagbladen bewaard gebleven, kenmerken zich door eenen vleienden, slaafschen toon. Hierbij dient men echter wel te bedenken, dat geijkte termen vroeger veel meer dan thans werden gebezigd; dat men het eene gewone zaak achtte om de taal der bovendrijvende richting te spreken zonder aan de waarde der woorden zoo bijzonder veel te hechten. Of er werkelijk gejuich en feestvreugde is geweest, is eene vraag, bij welker beantwoording het aanstekelijke van iedere feestvreugde, hoe kunstmatig ook, evenzeer in aanmerking moet worden genomen als de geringe betrouwbaarheid der volkslegende, die, na de verlossing van de vreemde heerschappij, rijk werd aan verhalen van feiten, waaruit toen reeds het gedwongene van het vreugdebetoon zoude zijn gebleken, schrijft Mr. J. de Bosch Kemper2). De toen zeventienjarige Willem De Clercq spreekt in zijn Dagboek zijne verwondering uit over de lijdelijkheid, de onverschilligheid zelfs, waarin toenmaals ook zij verkeerden, die de inlijving aanvankelijk als eene nationale ramp hadden betreurd; over het feit, dat een volk
tributions et une marche réguliere des affaires. Ils sont plus Francais qu'aucuns habitants des pays réunis . . . . .Te n'ai vu nulle part autant de dévouement et d'aussi bons sentiments. En cela mon attente a été je 1'avoue, agréablement surpassée .... C'est un pays extrêmement intéressant.
i) Courier van Amsterdam. 30 October 1811.
*1 Jhr. Mr. J. de Bosch Kemper. De staatkundige Geschiedenis van Nederland tot 1830, pag. 363.


zich zoo snel gewent zoowel aan voor- als aan tegenspoed ). Velen ook zijn ongetwijfeld, even als De Clercq zelf het was, onwederstaanbaar medegesleept door wat er grootsch was en geweldig in den heros, dien zij thans eindelijk van aangezicht tot aangezicht konden zien. Er waren zeker slechts weinigen zoo consequent als Falck, die tijdens het verblijf van Napoleon te Amsterdam zich in zijne kamer opsloot en den Keizer nimmer heeft willen aanschouwen 2).
Onaangenaam echter werden de Hollanders, die in deze dagen in persoonlijke aanraking met den Keizer kwamen, getroffen door den norschen, trotschen toon, die Napoleon omstreeks dezen tijd eigen begon te worden, in scherpe tegenstelling met de opene, vrije en innemende wijze van zijn, die hem vroeger kenmerkte 3). Volgens Maurits Cornelis \ an Hall was het „met ruwen, scherpen toon," dat hij bij de gehoorgeving in het paleis op den Dam „de voortreffelijkste mannen, aldaar „tegenwoordig, wrevelig voorbij ging, of met schampere taal „trachtte te doen sidderen" *). Dezelfde vermeldt echter ook dat, toen de beroemde hoogleeraar J. H. \ an Swinden den Keizer werd voorgesteld, „diens ijzeren gelaat een zachtere „plooi verkreeg." De generaal Krayenhoff, die op eene aanmerking op zijn gedrag als minister van oorlog onder koning Lodewijk ronduit ten antwoord gaf, „dat hij hem geene verantwoording schuldig was wegens de wijze, waarop hij zijnen „Meester, den Koning van Holland., als onafhankelijk Souve„rein had gediend," werd van dat oogenblik door den Keizer met groote onderscheiding behandeld en kort daarna naar Parijs ontboden om zitting te nemen in den Raad van forti-
i) Willem De Clercq. Dagboek. Deel I, pag. 12, 21 en 25.
i) Hora Siccama. Brieven van Anton Reinhardt lalck, pag. 15.
3) A Thiers. Histoire du consulat et de i'Euipire Torne 111, pag. ^02.
4) M C. Van Hall. Het leven en karakter van den admiraal Jhr. J. H. Van Kinsbergen, pag. 234.


ficatiën '). Bilderdijk schrijft naar aanleiding dezer gehoorgeving: „sedert lang schijnt men alle denkbeeld van het „onderscheid tusschen den volkomen en den onvolkomen, den „heerschenden en den ondergeschikten accent verloren te hebben. „Maar het is voornamelijk sedert men Talma van het Fransche „tooneel zijn afrabbelen en uitstoten (want uitspreken is het „niet) van een vers of lid eener periode en het dan aanhouden op de laatste masculine sylbe (als ware het iets fraais) „nabauwt (hetgeen het Fransch beter duldt dan het Neder„duitsch), dat dit afgrijslijk doorklinken van den slottoon van „een vers loop heeft genomen. Dat dit onder Napoleon eene „élégance werd, kan niet bevreemden, want hij sprak zoo. „„Êtes-vous connu dans la république des LETTRES ?" vroeg „hij mij, wanneer ik als Voorzitter van het Instituut in eene „commissie ten gehoor verschijnen moest, en dit in de maat „en toon : uuuuuuuuuuuuuuuuuu'u. Ik kon mij niet onthouden „van er werktuigelijk op dezelfde wijs op te antwoorden of „te rabbelen:
Au moins j'ai fait ce que j'ai pu pour 1'ÊTRE, „zonder zelfs te bemerken, dat dit een vers, en, in antwoord op „zijne woorden, een valsch rijm meebracht, 't geen het waarlijk „belachlijk maakte; waarover hij mij vreemd, en als niet wetende, „hoe hij 't op moest nemen, aanzag" 2).
De Clercq's wensch, bij 's Keizers bezoek in alle stilte aan zijn dagboek toevertrouwd, dat men onder den druk van Napoleons arm tot eenheid komen mocht, was toen nog ver van in vervulling te gaan. Die druk moest daartoe eerst aanmerkelijk worden verzwaard. Die druk zoude eerst ten volle worden gevoeld door de gevolgen van den ongelukkigen Rus-
1) Levensschets van generaal Krayenhott'.
Recensent ook der Recensenten. 1849. No. 2 Mengelwerk, pag. 51.
2) I. Da Costa. De mensch en dichter Bilderdijk, pag. 444.


sischen veldtocht en in sterker mate wellicht nog door de gevolgen van verschillende tijdens zijn verblijf alhier door Napoleon genomen besluiten. Tot de allereerste daarvan behoorde het bevel tot den bouw van eene waterleiding om „200 duim" Vechtwater door metalen pijpen naar Amsterdam te leiden; en de verheffing van de stad 's Gravenhage tot den rang der goede steden, die eenen adelaar in hun wapen mochten voeren en welker maires het recht toekwam de Keizerskroning bij te wonen. Het allervoornaamste dier besluiten was wel het den 21sten October 1811 uitgegeven dekreet, waarbij met ingang van 1 Januari 1812 het Fransche belastingstelsel werd ingevoerd.
Oogenschijnlijk bood het Fransche belastingstelsel groote voordeelen aan. De Nationale Vergadering had in 1790, na den val van het koningschap, de indirecte belastingen, de zoo gehate aides et gabelles, afgeschaft en instede daarvan, uitgaande van de leer der physiocraten, dat de grond de bron is van allen rijkdom, alleen schatting geheven van het grondbezit '). Dit was toen ter tijde in Frankrijk grootendeels het eigendom van adel en geestelijkheid en daarom, naar men meende, niet voldoende belast, terwijl het eigenlijke volk behalve door de belastingen ook nog door de heerendiensten zoo zwaar werd gedrukt. Nu het landbezit echter over tal van kleine eigenaars was verdeeld geworden, bleek in de practijk die zware grondbelasting te hinderlijk voor den landbouw ten voordeele van handel en nijverheid en vooral van de fabrikanten en verbruikers van gedistilleerd. Het verbroken evenwicht wreekte zich in de opbrengst der belastingen, die ver beneden de behoeften bleef. Napoleon had den moed om aan den vooravond zijner keizerskroning (1804) de indirecte belastingen weder in te voeren onder den nieuwen
i) De Vos. Het Kadaster en de Boekhouding o]> de Hypotheken, pag 5.


naam van Vereenigde Rechten. Het personeel met de inning daarvan belast heette de regie en moest de belastbare zaken opsporen ter plaatse, waar zij werden geoogst of vervaardigd. In den aanvang golden de indirecte belastingen alleen voor den wijn en het gedistilleerd, later ook voor het zout, de tabak en eenige andere zaken '). Daarbij kwam dan nog de opbrengst der registratie, der douanen, der posterijen, der patenten. Het gezamenlijk bedrag was bij den terugkeer in Frankrijk van orde en welvaart in die mate stijgende geweest, dat de Keizer, trots al zijne kostbare oorlogen, getrouw had kunnen blijven aan zijn beginsel om geene leeningen te sluiten, „een hulpmiddel," naar hij zeide, „even onzedelijk als noodlottig, daar „het de komende geslachten reeds van te voren bezwaart en „aan het tegenwoordige ten offer brengt, wat den mensch het „hoogste goed moest zijn, liet welzijn zijner kinderen " „Wij „voor ons," verklaarde de Keizer hoog en trotsch, „wij gaan „van een ander standpunt uit. Wij hebben een groot aantal „belastingen ingesteld, die slechts licht op onze volken druk„ken in gewone tijden, omdat de tax laag is; maar die toch „voldoende zijn om ook in buitengewone tijden in de behoefden van de schatkist te voorzien eenvoudig door verhooging „van dien tax. Wij behoeven slechts 660 millioen in vredestijd; in oorlogstijd 900 millioen en 1000 millioen in geval „van buitengewonen nood, als onze volkeren de onschendbaarheid van het Rijk mochten hebben te verdedigen, of de „eer van onze kroon. Mocht dit noodig worden dan behoeven „wij noch eene leening, noch eenige vervreemding van bezit, „noch eene nieuwe heffing. De enkele verhooging of verlaging „van den tax is dan voldoende om ons doel te bereiken" 2).
1) A. Thiers. Histoire du Consulat et de 1'Empire. Tome I, pag. 648. Tome II, pag. 154, 391
2) Correspondance de Napoléon I. No. 17250.
Préambule du décret étalilissant la regie des tabacs. 29 Decembre 1810,


zonden, ademden eene groote moedeloosheid. „Sinds mijn vorig „bericht," meldde de Celles den 13den November den minister, „is alles nog moeilijker, nog onrustbarender geworden en wij „hebben geen enkel middel van verweer tegen den vijand, „die zich met groote kracht voor de IJsellinie vertoont. Aurich, „Munster, Emmerik zijn reeds door de onzen ontruimd Deventer, Almelo, Arnhem worden bedreigd. Uit Wezel komen „geene hulptroepen opdagen en wat kan generaal Molitor doen? „Hij heeft te zijner beschikking niet meer dan zeven a acht „duizend man van allerlei natiën, van allerlei korpsen. Hij „moet eene uitgestrekte divisie verdedigen met drie belangrijke departementen, groote steden als Amsterdam en Rotterdam, uitgestrekte werven, rijke magazijnen en vestingen, „wier bezetting alleen reeds acht duizend man zoude eischen. „Daarbij ontvangen wij geene bevelen, geene berichten, geene „aanwijzingen, geene instructies. Wat te doen in zulk een „stand van zaken?" ') De prefect de Celles trachtte nog een
i) Le préfet de Celles au ministre. 13 Novembre 1813.
Depuis ma dernière dépêche les circonstances sont de ven nes encore plus difficiles, plus alarmantes; nous n'avons presque pas de moyens a opposer a 1'ennemi. II se présente en force sur la ligne de 1'Yssel. Aurich, Munster, Emmerich sont évacués. Deventer, Almelo, Arnhem sont menacés. Des troupes fran9aises ne viennent pas de Wesel a notre secours. Que peut faire le général Molitor devant les troupes? IIna a sa disposition que sept ou huit mille soldats de toutes nations, de toutes armées. II doit défendre une division fort étendue renfermant trois départements très-intéressants, des villes immenses, telles que Amsterdam et Botterdam, de riches chantiers, des magasins de toute espèce, des places fortes que nécessitent plus de huit mille hommes de garnison. On est sans ordres, sans nouvelles, sans direction, sans instruction. Que faire dans un tel état de choses? Kassembler toutes les ressources que 1'on a, encourager les faibles, intimider la malveillance et maintenir la tranquillité publique comme si rien ne pouvait la troubler et agir avec autant de calme, autant de prudence, autant


III.
DE OPSTAND.
„Ik heb mij bijna een jaar lang bezig gehouden," schreef Gijsbert Karei Van Hogendorp op 10 November 1813, „ik „heb mij bijna een jaar lang bezig gehouden met al wat „noodig was , om te dienen op het oogenblik, geschikt voor „onze verlossing, wel begrijpende, dat alles dan gereed moest „zijn, ten einde dat oogenblik behoorlijk waar te nemen. „Dit werk heb ik met weinigen moeten overleggen, niet alleen „hier, maar ook in andere Steden en Provinciën, op de aller„geheimste wijze Ik heb veel moeite gehad, om sommigen te „beweegen tot een bloot gesprek over de zaak, omdat zij de„ zelve als te gevaarlijk beschouwden. Nogthans kan men zon-
„der te spreeken niets voorbereiden Onvermoeid ben
„ik voortgegaan, en heb alles gereed gemaakt zonder ont„dekt te worden, tot dat de omstandigheeden hebben mede„gebragt, om ons aan meer anderen te openbaren, en zelfs „werkzaam te zijn bij de burgerij. Daaruit is sedert agt dagen „noodzakelijk voortgevloeid, dat wij bekend zijn bij vrienden „en vijanden. Als die tijd kwam, heb ik altijd gedagt, dat „de veiligheid niet meer bestond in stilzitten, maar in voort


„te gaan en de zaak uit te voeren. Dog mijne vrienden oorbeelden het anders en vinden, dat het gevaarlijk zou zijn „nu door te tasten. Ik zal dus de gevaaren van beide partijen, „die wij neemen kunnen, eens tegen elkander opweegen.
„De bondgenooten hebben geen leger meer agter zig, en „kunnen vrij op ons afkomen; dog marcheeren met omzigtig„heid, omdat zij niet weeten, hoe bet hier regt gesteld is. De „Engelschen kunnen ons schepen, cavallery en bijstand van „allen aard zenden; dog oordeelen, dat zij met een vijandelijk land te doen hebben en tegenstand kunnen vinden, zo „dat zij eene Expeditie moeten gereed maaken. De Franschen „zijn in de war en kunnen op het oogenblik niet om ons „denken. Maaken wij nu de Revolutie, zo spoeden zig de „bondgenooten met op te marcheeren, zo zenden de Engel„sclien alles wat wij noodig hebben, naar maate het gereed is; „en zo komen de Franschen te laat, als zij een weinig verademd zullen zijn. Dan is het land in staat van tegenweer, „en wij beginnen in het voorjaar een geregelden oorlog.
„Laaten wij dit oogenblik voorbijgaan, zo komen de bondgenooten en de Engelschen met de hulp langsaam op, en „de Franschen krijgen tijd om zig te bezinnen. Het kleinste „voordeel aan den Neder-Rijn brengt ze in staat, om eenige „duizend man in Holland aan te voeren, en wij worden het „tooneel van den oorlog. Onze personen thans volkomen be„kend zijnde, worden de eerste slachtoffers.
„Ik besluit dus, dat het meerdere gevaar bestaat in stil te „zitten, en de meerdere veiligheid in door te tasten.
„Men heeft mij gezegd, gij wilt alles wagen, en wij willen „zeker spel spelen. Ik keer dit om en antwoord, gij brengt „ons in grooter gevaar en ik wil liet zekerste spel spelen" ').
') G. K Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 234.


Vast besloten derhalve om thans door te tasten, het mocht dan kosten wat het wilde, ontbood Van Hogendorp den 14'len November den Amsterdamschen zeekapitein Job May, die in den loop van den zomer door de tusschenkomst van den Heer Changuion voor het plan van eenen opstand was gewonnen, en gaf hem te kennen, dat het tijd was om bij hem, te Amsterdam, te beginnen en dat hij, Van Hogendorp, en de zijnen dan te 's Gravenhage eene regeering zouden opzetten '). Dien avond te zes ure had de kapitein Job May ten huize van Van Hogendorp ook nog eene samenkomst met eenige andere Heeren, eene samenkomst, waarin „aller wenschen en beraadslagingen „daarop nederkwamen om meester te worden van het bestuur". Dat het verwekken van eene volksbeweging hieraan bevorderlijk moest zijn, lag voor de hand. Ook al droeg zij, als de Haagsche samenscholingen van den 9den November geene dadelijke vrucht, zij vermeerderde de spanning en matte den vijand af. Toen May den 15den November tegen elf uur in den morgen in Amsterdam teruggekeerd, daar vernam, dat generaal Molitor en het geheele garnizoen des nachts in alle stilte en als ter sluiks waren afgetrokken, riep hij uit: „dan „maken wij heden avond de Revolutie!"
Reeds had het vertrek der bezetting, een bewijs, naar men waande, van den benarden toestand, waarin het Fransche leger verkeerde, een blijdschap en een geestdrift gewekt, die, zooals Konijnenburg in zijn Gedenkboek schrijft, „zigli uitten „in samenscholingen en een duister gejoel, dat zich bijzonderlijk openbaarde in onderlinge omhelzingen en gelukwen„schingen wegens de verlossing, welke men thans voor zeker „hield" 2).
') G. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 198.
s) J. Konijnenburg. Nationaal Gedenkboek, pag. 70.


Tegen liet vallen van den avond geschiedde daarop inderdaad, wat May des morgens had beloofd in vol vertrouwen, dat liij daarbij op den steun van Falck en anderen rekenen kon. Door zijne betrekking had hij veel aanraking met de „kleine lieden", onder wie hij er reeds velen had weten te winnen. Deze allen, „zoodra zij wisten, dat de stad schoon „was van Fransche soldaten, en dat zij dit weten zouden, „daarvoor zorgden de braven" '), werden gemakkelijk in beweging gebracht; in weinig tijds was het grootste deel der verarmde, gebrek lijdende burgers op de been. „Te zes ure," schrijft kapitein May met beliagelijken trots in zijne nog onuitgegeven aanteekeningen, waaruit Prof. Theod. Jorissenhet een en ander heeft medegedeeld, „te zes ure werd de eerste „steen gelegd van het Koninkrijk der Nederlanden door het „in brand steken van het douanehuisje en dat van de ver-
lenigde rechten op de Nieuwe Brug De bedaardheid
„was mannelijk," gaat hij voort, „een ieder had zijn taak; „eenigo hadden de barkoenen tot het openloopen van de „deuren, andere de lantaarns, ten einde te zien of er zich ook „gelden in die gebouwen van den algemeenen haat bevonden ; „anderen droegen de kwasten, anderen den pot met terpentijn „en de laatsten de flambouw of pikkrans. En dit ging zoo „regelmatig, dat een soldaat zijne evolutiën met liet geweer „niet beter kan volbrengen dan zij deden. Het besmeeren met „terpentijn en het in brand steken is begonnen aan het eerste „huisje en tot het laatste voleindigd aan de Buitenkant onder „liet groote gejuich der goede menigte, die van harte hunne „geliefkoosde liederen ter eere van het Huis van Oranje uitboezemde, die sedert zooveel harde jaren in hunne harten „gesmoord hadden moeten blijven. Men had de voorzichtig-
i) J. H. Van der Palm. Gedenkschrift van Nederlands Herstelling in den jare 1813.


„heid van een brandspuit daarbij te hebben, opdat zij, wanneer soms een der huisjes te dicht bij andere woningen „stond, de puien van deze zou nat houden, daar er volstrekt „geen wil bestond, dat de eene Hollander den ander zou beschadigen. Alles was geschied tegen de Franschen, die ons
„zoo duur hunne broederschap verkocht hadden Ik
„bevond mij ten drie ure," zoo besluit hij, „geleund tegen „een der stutten van de Kattenburgerbrug, en nooit was er „fraaier gezicht dan de halve cirkel, die de stad formeert, op „verscheidene plaatsen ongestoord te zien branden."
Maurits Cornelis Van Hall, die, naar hij in zijne Herinneringen verhaalt, door zijnen vriend Falck „reeds eenigermate „was onderrigt van hetgeen dien avond en nacht zou gebeuren, „verwonderde zig niet, toen hij omstreeks zeven uur des avonds „eensklaps herhaalde malen de kreet Oranje Boven! vernam". Hij spoedde zich naar de vergadering van de derde klasse van het Instituut, welke dien dag moest plaats hebben (eene dier vergaderingen, „waarvan de in het oog loopende kortheid van de aauteekeningen van het verhandelde het vergoeden wettigt, dat er over de belangen en uitzigten van „het dierbare Vaderland warme gesprekken werden gehouden, „waarvan de inhoud toen niet voegzaam in de notulen kon „worden opgenomen" '), en vond er Falck, „die met een glimlach op het gelaat de gesprekken over het plaats hebbende „rumoer aanhoorde, daarin voorzigtiglijk deel nam, en na „gezegd te hebben, dat hij het eens zou gaan opnemen, de „vergadering verliet". Werkelijke kracht bezat de beweging toen nog niet; zij ware nog wel te bedwingen geweest door de nationale garde, zoo die terstond ter plaatse handelend was opgetreden. Maar Van Brienen en Falck wapenden hunne compagnie eerst na daartoe van hoogerhand te zijn aange-
Verslagen en mededeelingen van het Instituut. 1843, pag. 68.


maand en terwijl zij zonder veel haast hunne manschappen ordenden, was de menigte zoo talrijk geworden, dat aan een uitéénjagen door de nationale garde niet meer te denken viel, zoo zij het al hadden gewild. Toen Falck ter voldoening aan den hem opgedragen last ter bescherming van de marinewerf en de magazijnen der douane naar het Kattenburgereiland oprukte en niet zonder moeite met zijne compagnie den Buitenkant bereikte, stonden de douanehuisjes reeds in lichte laaie en verkeerde de volksmenigte in groote opgewondenheid. Terstond trachtte Falck de Kattenburgerbrug te bezetten en al te hevige tooneelen te voorkomen. Dit gelukte hem nog slechts met groote inspanning en door onderhandelen met de belhamels, die zich met geweld van de brug wilden meester maken, wat niet kon, niet mocht worden toegestaan. Falck zag er echter geen bezwaar in de menigte tevreden te stellen door op haar geroep om „den vogel, den grooten vogel!" (den keizerlijken adelaar, die voor het arsenaal der marine prijkte) den schout-bij-nacht Verdooren over te halen tot afgifte van den adelaar. Door eenige burgerwachten liet hij den adelaar naar beneden halen en over de brug dragen, waar het keizerlijk embleem door het volk met gejuich werd ontvangen en feestelijk verbrand. Toch was het ten laatste slechts een stortregen , die de opgewonden menigte deed uitééngaan. Trots eenen driemaal herhaalden uitval met den baj onnet was men telkens blijven opdringen om de bezetting der brug te overweldigen ').
Indien het doel was geweest, den Franschen autoriteiten schrik aan te jagen, zoo werd dit doel volkomen bereikt. De Gouverneur-generaal, die in den aanvang had getracht, zich zeiven en anderen diets te maken, dat dit geheele werk niets anders was, „dan een bloot vreugdebedrijf," begon tegen den avond tot ernstiger gedachten te komen, en „werd te rade
') O. W. Hora Siccama. Brieven van A. R. Falck.


„dezen en geenen der voornaamste burgers, in welke hij ver„ trouwen stelde, bij zich te roepen ten einden derzei ver gevoelen aangaande zijne veiligheid te vernemen". „Des nagts „te één ure," verhaalt Jac. Walraven, die met Maurits Cornelis Van Hall door den prins was ontboden '), „des nagts „te één ure kwamen wij op schriftelijk verzoek van den hertog „van Plaisance voor deszelfs bed. De hertog zeide, dat dewijl „alle auctoriteit vernietigd of kragteloos was, hij eenige van „de geaccrediteerde personen bij hem verzogt had, ten einde „deze hun invloed mogten gebruiken en middelen helpen be„ ramen om de veiligheid van goederen en personen te verzekeren". Het antwoord luidde, „dat zulks midden in den „nagt ondoenlijk was en de confusie zou vermeerderen, maar „dat de hertog van Plaisance wel zoude doen van de munici„pale regeering aan te schrijven om de zoodanige personen „vroeg in den morgen op het Stadhuis te convoceeren,'t welk „hij aannam en welke convocatie den volgenden morgen ook „heeft plaats gehad. De hertog van Plaisance verder met hem „in discours treedende, verklaarde hun, hier van geen nut „meer te kunnen zijn en daarom tot zijn vertrek uit deze „stad besloten te hebben, doch was verlegen op welke geschikte en veilige wijze hij zulks zoude kunnen doen, en „vroeg daaromtrent de raad van Van Hall en Walraven. Deze „erkenden de nutteloosheid van des hertogs verdere tegenwoordigheid binnen deze stad, op grond van des hertogs „eigen begrip, dat alle auctoriteit kragteloos was geworden „en verklaarden wijders, dat voor zo verre hun de algemeene „toestand van saken binnen de stad bekend was, hij, hertog, „dienzelfden ogtend nog genoegsaam veilig zoude kunnen vertrekken, mits zulks niet heimelijk maar openlijk als gestelde „en nog fungeerende auctoriteit doende. Van deze raad heeft
') Theod. Jorissen. Bijdragen tot de Geschiedenis der Revolutie.


„de hertog van Plaisance gebruik gemaakt en is dezelfde morgen „circa lialf agt ure met een rijtuig van het paleis onder zijn „gewoon escorte vertrokken". Dien dag, 16 November, schreef prins Lebrun den Keizer het korte briefje: „Sire, het oproer „is uitgebarsten te Amsterdam. Ik bevind mij op het oogenblik „te Utrecht"
Weinig tijds voor zijn vertrek had prins Lebrun den intendant d'Alphonse, den directeur-generaal van politie, DuvillersDuterrage, den prefect de Celles, diens secretaris-generaal, de Stuers (aan wiens Memorie de volgende bijzonderheden zijn ontleend) en nog eenige andere hooge ambtenaren gelast, hem onverwijld te volgen naar Utrecht en van daar naar Gorkum, waar het gouvernement voorloopig gezeteld zoude zijn. Al deze autoriteiten te Utrecht aangekomen zijnde, verhaalt de Heer de Stuers, verzochten de prefect de Celles en de intendant d'Alphonse om gezondheidsredenen verlof om onmiddellijk door te reizen naar Brussel. Zij verschenen zelfs niet op de door prins Lebrun nog dienzelfden dag belegde vergadering, waarin deze zijne volmacht als Gouverneur-generaal wilde overdragen op graaf Molitor. Dit besluit gaf op deze samenkomst aanleiding tot eene bespreking, waarbij men elkander over en weder de heftigste verwijten deed. Prins Lebrun begon met den directeur-generaal der politie te beschuldigen wegens zijne onwetendheid betrekkelijk de omwenteling en dit te meer, omdat Duvillers-Duterrage volhardde in zijn beweren , „que c'était un mouvement spontane". De directeur eindelijk niet meer wetende, wat te antwoorden, wierp de schuld op generaal Molitor, die, door Amsterdam te ontruimen, de aanleiding tot het oproer was geweest. De generaal, hierover vertoornd, herinnerde den directeur, dat hij de troepen
i) Correspondance du prinee Lebrun. 16 Noveinbre 1813.
Sire, la révolte éclata hier a Amsterdam. Je suis a ce moment a Utrecht.
19


niet had doen vertrekken, dan op bevel van den prins en nadat hij, Duvilliers-Duterrage, te voren zelf had verklaard, dat men nergens in Holland de kenmerken eener aanstaande omwenteling kon bespeuren. De prins maakte aan deze onvruchtbare woordenwisseling een einde door te zeggen, dat men tot een besluit moest komen. Hij sloeg voor om veertig aanzienlijke Amsterdammers als gijzelaars te doen vatten. Duvilliers-Duterrage antwoordde, dat hij geene middelen hoegenaamd te zijner beschikking had om dien last te volbrengen, en wilde, dat de generaal die opdracht zou volvoeren. Deze „repliceerde, dat men hem reeds genoeg promenades door „Holland had laten doen en dat hij ongezind was de tooneelen „van Leiden en Zaandam te hernieuwen." Zijne meening was, dat men tijd moest winnen; zien, wat de vijand op den IJsel ondernam; intusschen met de geïnsurgeerde stad Amsterdam zijdelings onderhandelen en niet eerder geweld gebruiken, dan wanneer men geen ander middel meer over had. Nog eer men tot een besluit had kunnen komen, haastte nu ook de directeur-generaal van politie zich om af te reizen naar Parijs. Ziende, dat de hoofden der administratie hunne posten verlieten, vroeg graaf Molitor, of men met zoo eene overhaaste vlucht de zaken nog wilde verergeren en eischte, dat de prins in de administratie voorziening deed, den prefect remplaceerde en een publiek ambtenaar aanstelde om als payeur provisoir bij het hoofdkwartier dienst te doen. Met veel moeite bewoog prins Lebrun daarop den onder-prefect de Witt om als betaalmeester en den Heer de Stuers om als prefect van het departement der Zuiderzee op te treden. Na deze laatste maatregelen te hebben genomen, droeg hij zijne eigene waardigheid van Gouverneur-generaal over op graaf Molitor en reisde terug naar Frankrijk.
Te Amsterdam zelf was men middelerwijl door den loop der


dingen geheel verrast. Velen, en met name Falck, May, Van Brienen en anderen met hen, mochten den opstand hebben voorzien, verwacht, uitgelokt bijna, op hetoogenblik zelf waren zij onvoorbereid. Er was geene leiding, geen hoofd, geen plan. De adjunct-maire Charle, die den maire, Van Brienen van de Groote Lindt, verving, tijdens diens afwezigheid als lid der deputatie, die naar Parijs was afgezonden om het adres aan de Keizerin te overhandigen, had zich te tien ure in den avond bij den prefect de Celles vervoegd, „om dezen te sondeeren „nopens de gerugten, die zig hadden verspreid, dat de Fransclie „autoriteiten in den toen aanstaanden nagt de stad stonden „te verlaten . Hij had echter de stellige verzekering ontvangen, „dat hiertoe geene het minste voornemen plaats had en dat „de prefect zeer zeker van hier niet vertrekken zoude zonder „daartoe ten uitersten genoodzaakt en gedwongen te zijn".
In het midden van den nacht echter werd de kolonel Van Brienen bij den prefect ontboden. „Ik vond er", verhaalt hij, „al de Franschen verzameld: onophoudelijk was er geroepen „beweging, overal vond men menschen, die schreven, men „fluisterde elkander, ontfing brieven, met één woord alles was „in rep en roer en de doodsangst was op hun gelaat Om„streeks vijf uuren verzogt mij de prefect om nog eens in de „stad te gaan en rond te zien, hoe het gesteld was. Met opzet „verergerde ik bij mijne terugkomst de omstandigheden en „ieder woord was voor hun een donderslag. Waarop eindelijk „de Prefect alle de Heeren rassembleerde en mij in hunne „presentie nogmaals deed herhalen en daarna de vraag deed, „of men op mij en op de Nationale Garde kon staat maken. „Het antwoord, dat ik hem gaf, deed den prefect dadelijk „overgaan tot de vraag: mijne Heeren, wat staat ons dan nu „te doen? waarop de Directeur der Politie het woord opnam „en zeide, dat ingevolge het antwoord van den kolonel Van „Brienen hun geen ander middel overbleef dan ten spoedigste


„te vertrekken en zij genoeg gedekt waren door den stap van „den prins van Plaisance. Op dit advies ontstond er eene „vreeselijke confusie, dezen informeerden, hoe men best zoude „weg komen, weder anderen verlieten met drift de kamer. „Na daar voor mij de aangenaamste gesprekken en gebaarden „en omstandigheden gezien te hebben, bevond ik mij alleen „bij de Celles. Op de vraag, wat mij nu te doen stond, ant„woordde hij alleenlijk, gaat na een paar uuren na den Maire, „verwittig hem van ons vertrek en tracht met hem alles aan „te wenden tot herstel der rust" ').
Inderdaad werd zorg voor het behoud der rust een dringende eisch. De volksbeweging van den 15'^n November, door den nacht en door den regen voorloopig ten einde gebracht, brak in den morgen van Dinsdag 16 November met nieuwe kracht uit. Niet langer echter droeg zij een staatkundig karakter. Zij begon, naarmate de dag ouder werd, meer en meer te ontaarden in rustverstoring en plunderzucht. Er moest worden gehandeld, wilde men de stad niet prijs geven aan de toomelooze woede van het gemeen. Ten stadhuize werden door den waarnemenden maire Charlé „onderscheidene maatregelen genomen om den „verderen voortgang van de wanorders en gewelddadigheden „te stuiten, als daar waren het oproepen van de respective „ Wijks-commissarissen, het oprichten van wachten in de onderscheidene wijken, ten einde onafgebroken te patrouilleeren, „het munieeren van den Heer W illem Willink Junior met de „vereischte autorisatie en magt tot het formeeren van een „korps manschappen te paard". Tegelijkertijd trachtte Charlé zich eenige personen van aanzien toe te voegen om hem behulpzaam te zijn tot herstel der rust. Het waren de Heeren Elias en Van Hall, die tot op het laatst het vertrouwen van den Gouverneur-generaal hadden genoten, de kapitein t alck,
») Prof. Theod. Jorissen. Bijdragen tot de Geschiedenis der Revolutie.


wien de nationale garde naar de oogen zag, en drie mannen van invloed, de Heeren Brugmans, Boetzelaar en Van Lennep, die hij uitkoos om het wankelende gouvernement te steunen.
Dit was echter allerminst de bedoeling van hen, die den vorigen dag den stoot tot den volksoploop hadden gegeven. Bovendien had de menigte, die men in beweging had gebracht, recht te eischen, dat haar opstand eene andere en meer nationale vrucht zoude dragen dan de versterking van het bestaande stedelijk bestuur door de toevoeging van eenige aanzienlijke ingezetenen. Het geestdriftig geroep van „Oranje „Boven!", dat de Fransche autoriteiten had verdreven, was onvereenigbaar met de erkenning van eenen Franschen ambtenaar, zooals Paulus Charlé, de waarnemende maire, op dat oogenblik ontwijfelbaar was, al verdenkt Prof. Jorissen dezen, die reeds sedert jaren behoorde tot de groote bevorderaars van het verbeterd volksonderwijs te Amsterdam '), waarschijnlijk ten onrechte van Franschgezinde bedoelingen. Onder den invloed van Anton Reinhard Falck, den kapitein der nationale garde, volgde kolonel Van Brienen Van Cramerus met warme ingenomenheid, toen de eerste het initiatief nam tot afzetting van het oude en instelling van een nieuw bestuur door de nationale Garde Met de officieren Brandt, Luden, Van Vollenhoven, die hen onvoorwaardelijk bijvielen, begaven Falck en Van Brienen zich naar het stadhuis. Daar heerschte groote ontsteltenis, nu de volksbeweging, instede van te bedaren, een steeds gevaarlijker en woester karakter aannam en op verschillende punten in de stad brandstichting plaats greep. Onomwonden verklaarde kapitein Falck den waarnemenden maire, dat hij , de hem vergezellende officieren en hunne schutters, aan geene orders van hem komende zouden ge-
*) Johanna W. A. Naber. Het College van. Curatoren der Stads Armen Scholen. Amsterdamsch Jaarboekje. 1903. pag. 99,


hoorzamen en las een publicatie voor, waarin bekendmaking geschiedde van de militaire revolutie, die men wilde tot stand brengen. Eenige der reeds door Charlé ontboden Heeren meenden nog het gezag van dezen te moeten steunen. Maar aansluiting bij de bestaande autoriteit was juist, wat Falck en de zijnen met beslistheid verwierpen. De rust zoude in Amsterdam niet zijn te herstellen, verklaarden zij, voordat het Fransche bestuur door een Hollandsch was vervangen. De schutterij, want reeds had de nationale garde dien Hollandschen naam weder aangenomen, sloot zich in den persoon harer bevelhebbers bij den opstand aan en weigerde verdere gehoorzaamheid aan het Fransche bestuur. Eenige uren te voren had zij zich de keizerlijke adelaars van de chacots gerukt en de Hollandsche commandowoorden weder doen klinken, „hoewel men nog „voorbij een Franschen Plaats-majoor moest defileeren. Oogen„ blikken, wier herdenking mij het hart sterker doet kloppen", schreef Falck nog in later jaren ').
De waarnemende maire en de zijnen waren hiertegenover weerloos en machteloos. Zij moesten er in berusten, dat door Falck en zijne aanhangers tegen vier ure in den namiddag, eenige ingezetenen, van wie men mocht verwachten, dat zij het vertrouwen van het volk bezaten, werden bijeengeroepen om eene nieuwe regeering in te stellen. Van de 25 opgeroepenen verschenen er 19, waaronder Charle zelf en eenigen der door hem reeds vroeger gedesigneerden. Nadat van dezen nog een viertal zich had teruggetrokken, verklaarden de overigen: J. Van der Hoop , P. A. Van Boetzelaar, D. W. Elias, P. P. Charlé, D. Van Lennep, C. Van der Oudermeulen,
i) Gr. K Van Hogendorp in 1813. Nagelaten Geschrift van Mr.F. Baron Van Hogendorp.
Bijlage. Aanmerkingen van A. R. Falck op het H. b. van \ an der Palm's Gedenkschrift.


H. Van Slingelandt, A. Mendes de Leon, G. ten Sande, J. Van Loon, J. S. May, P. A. Brugmans, J. D. Meyer, J. A. Willink en J. S. M. Van de Poll, zich bereid om op te treden als Provisioneel Bestuur, „doch alleen uithoofde van de tegens„woordige tijdsomstandigheden, waardoor de stad met de daad „was zonder eenige Regering, uit aanmerking van het oogen-
„blikkelijk gevaar en zoo tot conservatie der rust zonder
„dat bovengenoemde Heeren daardoor wilden worden verstaan, „bij eene eventueele organisatie van deezer stad Regering te „willen blijven in eenige functie.
„Na welke declaratie de Heer Kolonel en chef verklaarde „dit provisioneel bestuur der stad Amsterdam te zijn geïnstalleerd" ').
Het Provisioneel Bestuur organiseerde zich, koos den Heer J. Van der Hoop tot president en had nu dadelijk maatregelen te beramen tot herstel der ruw verstoorde rust. Reeds eenige uren vroeger in den dag had de Heer Willink Jr., ingevolge eenen last van den toen nog waarnemenden maire Charlé, „alle „de Heeren, die paarden hadden of te paard rijden konden, ge„requireerd om zig gewapend te vervoegen op het Konings-
„plein Om vijf uur na den middag", verhaalt hij,
„ waren er reeds circa honderd man te paard, die in diverse „rigtingen de stad doorkruysten en op eenige plaatsen slaagden „in 't uit een brengen der 't saamgerotte rustverstoorders en „plunderaars; echter op zulke plaatsen, alwaar brand was ont„staan, viel het moeilijk en onuitvoerbaar, wijl de meeste „paarden wijgerden tegen den brand in te loopen".
Krachtdadiger ingrijpen werd dringend noodzakelijk. Maar hoe dit te doen? De Heer Van der Hoop, president van het Provisioneel Bestuur, de notulen van welks vergaderingen door Prof. Jorissen in zijne Bijdragen tot de Geschiedenis der
') Prof. Theod. Jorissen. Bijdragen tot de Geschiedenis der Revolutie.


„wiens naam moeten wij hier rechtspreken? In naam van den „Keizer? Dan breken zij ons den hals. In dien van Willem „van Oranje? Dan fusilleeren zij ons nog töt ou tard: dus „best de zaken provisioneel in suspens te laten.
„De Heer Elias (oud-hoofdofficier) heeft alweder eenige dienders aangesteld, doch zijne functiën niet aanvaard Z. E. D. „zal met uw vriend Brugmans en J. D. Meijer de politie admi-
„nistreeren. Ik houde dus den Justitie-winkel in zijn geheel 
„Ik heb critieke momenten gepasseerd. Het correctiehuis kon „ik niet houden, 100 a 180 vlogen er uit. Ik ben er zoolang „gebleven tot de deur werd open gerameid en toog heenen. „Het rasphuis, van erger natuur, is behouden. 24 wakkere „Hollanders, vast besloten om niet uitéén te gaan, hielden „den tromp voor den hoop en alles keerde tot de orde. Ik „had die knapen zelf uitgerust en verliet hen niet.
„De veranderingen van Heer en Meester zijn ordinarie convulsief. Ik hoop, dat wij genoeg gezien hebben.
„De zee-prefect is nog hier. Wij hebben hier een imperium „mixtum, Democratico, Aristocratico en Imperatorio "
Scherper nog oordeelde de oud-minister Roëll. Deze schreef op dienzelfden dag, 17 November, aan Van Maanen, „zulke „gebeurtenissen, als wij nu zedert twee dagen bijwonen, hadde „ik mij nimmer als mooglijk voorgesteld en zonder het onbegrijpelijk gedrag onzer geconstitueerde Fransche machten, „geloof ik niet, dat diergelijke excessen zouden hebben plaats „gehad Het is inderdaad boven het bereik van alle A.nster„damsch verstand, hoe men met goede oogmerken in een „oogenblik, dat de gemoederen door valsche, van buyten in„gekoomene berichten reeds merkelijk aan het gisten waren, „eene stad van 200.000 inwoners, waarvan '/, 's morgens „niet weet hoe geduurende den dag aan de kost te komen, „eensklaps van alle troupes, zoo cavallerie als infanterie heeft „kunnen ontblooten en deze ontblooting dadelijk door een ver-


„trek der meeste Fransche geëmployeerden en bureaux doen „agtervolgen, daar het toch niet missen konde, of dit een en „ander moest noodzakelijk aan alle vorige en meestal in twijfel „getrokkene meeningen al dat geloof bijzetten, hetwelk daaraan alsnog ontbrooken had. Dat de Prins geen ooggetuige „heeft willen zijn van gebeurtenissen, welke ieder mensch met „afgrijzen vervullen moeten, is bij mij zeer licht te begrijpen; „maar dat zijne hoogheid niet reeds lang voor zijn vertrek „met lieden, die schijnbaar de gunst des volks hadden, maatregelen tot eventueele bewaring der openbare rust heeft „trachten te beramen, kan ik nog met deszelfs vredelievend „caracter, nog met het belang van zijnen keizerlijken meester „over een brengen Intusschen 'is het zeeker, dat hij korte „uuren voor zijn vertrek daaraan eerst gedagt en dat werk „toen, gelijk het niet anders zijn konde, zeer met de losse „hand beslagen heeft. De prefect, die gister ogtend vertrokken „is, heeft diezelfde nagt nog plechtig verzeekert, dat hij geene „de minste intentie had om te vertrekken en voor volksrumoeren niet de minste vrees had. Had men niet den zetel „des gouvernements hier gehad, zouden misschien fatsoenlijke „lieden zig met de zaak hebben kunnen mêleeren en het onweder „tragten voor te komen. Maar nu durfde niemand zig met de „zaak bemoeijen, zoolang het gouvernement aanwezig was en
„toen dit vertrok, was de zaak reeds bijna onherstelbaar 
„Het is te hopen, dat de zaak aan den Keizer in het ware „daglicht worde gesteld ... Zo wij niet spoedig troupes krijgen, „zie ik de bitterste uitkomsten tegemoet" ').
Terwijl velen zich aldus twijfelend afvroegen, hoe een dergelijk verloop van zaken mogelijk ware, was het aan Van Hogendorps scherpen blik niet ontgaan, dat graaf Molitors overhaast vertrek meest te wijten was aan den geringen samen-
') Verzameling Van Maanen No. 53. Rijksarchief.


hang tuRschen de burgerlijke en de militaire autoriteiten. „Molitor," schrijft hij, „had slegts den vijand in het oog en „dagt om geene verantwoording dan voor eenen krijgsraad. „Voor de verdediging van het land en voor de zekerheid „van zijne terugtogt, was de stelling van Utregt zeer geschikt; „maar Amsterdam geheel aan zigzelf over te laten, was een „staatkundige misstap."
De noodzakelijkheid om daarvan partij te trekken lag voor de hand. Zooals Van Hogendorp niet moede werd van te herhalen, „de schrik was nu op zijn hoogst, de Bondgenoten „waren op onze grenzen, de publieke geest was gewenscht „en bij het minste lugtje, dat de Franschen kregen, kon dit „alles veranderen en dan hadden wij den langen winter in „het vooruitzigt, gedurende welke zij zig regt nestelen konden „tot ons verderf" '). Zij had eigenlijk ook geen vraag mogen wezen, de vraag, die na het herstel der rust de nieuwe stedelijke regeering van Amsterdam zich stelde, de vraag namelijk, welke houding zij had aan te nemen tegenover de Fransche autoriteiten. De gezindheid der burgerij was niet twijfelachtig. Maar tot grooten spijt en teleurstelling van Falck, May en nog eenige anderen dreef overmaat van voorzichtigheid de meerderheid der leden van het Provisioneel Bestuur tot het omhelzen van een zoogenaamd systema van onzijdigheid. Uitsluitend tot de voorloopige bewaring van orde en rust wilde men zich beperken om niet door overmoed de geduchte macht, die, naar men meende, nog van alle kanten de stad omringde tot wraak te tergen. Al te vermetele dwaasheid achtte men het, reeds nu de Oranjevaan op te heffen. Men was immers, zooals de kapitein Hooft schrijft, „zonder middelen van tegen„weer, zonder wapens , zonder ammunitie; de onzekerheid,
<) G. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 198.


Wij voegen ons bij de Bondgenooten en dwingen den vijand tot vrede.
Het volk krijgt een vroolijken dag
op gemeene kosten, zonder plundering noch mishandeling.
Elk dankt GOD.
De oude tijden komen wederom.
Oranje Boven!
„Van alle zijden kwam de Oranjekleur voor den dag, en „de Haag vlagde als bij eene overwinning," schrijft Van Hogendorp. „Het denkbeeld was algemeen : de Franschen verbaten ons en er moet eene Regering zijn. Inmiddels hield het „garnizoen zig stil en de generaal Bouvier kwam de optocht „van den Graaf Van Stirum aanzien, hetwelk hem kwalijk zou „bekomen zijn, had deze niet alle mishandeling verboden.
„Mijne vrienden vloeiden weldra van zelve tot mij , de
„Heer Van der Duyn, die reeds in April te voren gereed gestaan „had, was de eerste, met eene groote Oranjecocarde op den hoed.
„Van dat ogenblik werd mijn huis het middenpunt van alle „werkzaamheid, en ik stond iedereen te spraak, om bij allen de „goede gezindheid en den moed te onderhouden en te regelen."
Dien zelfden ochtend nog werd door F. Van der Duyn Van Maasdam, G. K. Van Hogendorp, C. Repelaer Van Driel, J. F. Van Hogendorp, F. de Changuion, en E. C. de Jonge, allen oud-regenten, die na 1795 niet meer in het bestuur waren geweest, eene uitnoodiging gericht aan de oud-regenten van 1795 uit alle provinciën en steden tot eene samenkomst op den volgenden dag. Deze uitnoodiging was van den volgenden inhoud:
'sHage, den 17den November 1813.
Alzo de Regeeringloosheid voor de deur staat en de droevigste gevolgen van Plundering en Bloedvergieten daaruit kunnen voortvloeien, al was het slegts gedurende


weinige dagen, zo hebben wij nodig geoordeeld de voornaamste Leden en Ministers van de oude Regeering, zo als die in de jaren 1794 en 1795 bestondt, met den meesten spoed bijeen te roepen, en diensvolgens eenige van dezelve aan te schrijven, om het verder bekend te maken. De Bijeenkomst zal zijn ten huize van den Heer Gijsbert Karei Van Hogendorp, op den Kneuterdijk, Donderdag den 18<ien November, om twaalf uur.
Tegelijkertijd ') machtigden dezelfde Heeren den graaf Van Limburg Stirum om op te treden als gouverneur van den Haag met de verklaring:
Vergadering der oude Regenten in den Haag.
17 November 1813.
Alzoo ons kennelijk is, dat het naderend oogenblik van Regeeringloosheid eene geheele omkeering van deze stad zoude kunnen na zich sleepen, en wij ons inzonderheid verpligt achten, om zulk een onheil voor te komen , zoo is het, dat wij bij dezen den Heer Leopold Grave Van Limburg Stirum magtigen om op te treden als provisioneel Gouverneur van den Haag, en, uit naam van Z. H. den Heere Prinse van Oranje, de openbare rust en goede orde te bewaren, opdat wij in veiligheid en op eene geregelde wijze in staat mogen zijn om alle de oude Regenten van het land, die zich hiér en in den omtrek bevinden, bijeen te roepen, en gezamenlijk te besluiten, tot welzijn van den Lande.
De graaf Van Limburg Stirum haastte zich hieraan algemeene bekendheid te geven door de volgende publicatie:
i) E. Fruin. Verspreide Geschriften. Gijsbert Karei Van Hogendorp in November 1813. Deel V, pag. 361.


Uit naam van Zijne Hoogheid den Heere Prince van Oranje.
Leopold Graaf Van Limburg Stirum, Gouverneur van den Haag.
Alzoo de gezegende herstelling van zaken met vaste schreden nadert, zoo geef ik kennis aan alle de ingezetenen van den Haag, dat hunne wenschen binnen kort bekroond zullen worden, en dat aanstonds eene Provisioneele Regeering zal optreden om in alles te voorzien, totdat Zijne Hoogheid zig in eigen persoon aan ons vertoonen zal.
Inmiddels roep ik op alle goede Burgers, om te waken voor de rust en orde; ik beloof aan den geringsten zelfs eenen dag van vreugde en vrolijkheid op Stads kosten, maar ik waarschuw elk, die zou willen rooven en plunderen, dat de zwaarste straf op hem zal vallen.
Zegt het voort.
Op het stadhuis trachtte de waarnemende maire, de advocaat Faber Van Riemsdijk, den stroom nog te keeren. Hij ontbood een detachement der nationale garde; het kwam, doch droeg de Oranjecocarde. Tevergeefs trachtten de oud-burgemeesters Slicher, 't Hoen en Bachman, die door Faber waren uitgenoodigd om met hem een provisioneel bestuur op te richten tot behoud der rust, het opgewonden volk door hunne toespraken te bedaren. Dit bleef onstuimig verlangen, dat men de Oranjevlag van het Raadhuis zoude hijschen. Te midden hunner overleggingen „tot behoud der bestaande autoriteit" ontvingen Faber en de zijnen de tijding, dat de prefect de Stassart was vertrokken en zagen zij den graaf Van Limburg Stirum hunne vergaderzaal binnentreden om hun aan te kondigen, dat de Heeren Van der Duyn Van Maasdam, Van Hogendorp, Repelaer, Van Hogendorp Van Heeswijk, Chan-


guion en de Jonge waren opgetreden als Provisioneel Bestuur; dat hij, Van Stirum, Gouverneur van den Haag was en hen opvorderde, hem als zoodanig te erkennen. Een schrijven, dat hij hun namens genoemde Heeren overhandigde, luidde: „De Fransche autoriteiten vertrokken zijnde, hebben wij geoordeeld, dat het Land niet kan behouden blijven zonder de „zaak op te nemen in qualiteit van oude Regenten, en uit „naam van den Prins van Oranje. Uit de ingesloten convocatie, die bij expresse alomme verzonden wordt, blijkt, dat „er morgen eene Vergadering zijn zal, geschikt om alle zaken „af te doen, tot de komst van Zijne Hoogheid toe.
„Inmiddels verrichten wij het nodige en te dien einde hebben „wij den Heer Leopold grave Van Limburg Stirum gemachtigd om op te treden als Gouverneur van den Haag en uit „naam van Zijne Hoogheid werkzaam te zijn. Hij heeft reeds „14 dagen krachtiglijk medegewerkt om de rust te bewaren: „wij zijn verzekerd, dat dezelve door hem behouden zal blijven, „en wij zien geen ander middel om dit te verkrijgen, dan dat „hij aanstonds erkend worde door de Regeering van den Haag, „dat de beste harmonie onder allen heersche en dat de Oranjevlag aanstonds worde uitgestoken.
„Op dit oogenblik, daar alles aankomt op eensgezindheid, „verwachten wij van de Haagsche Regeering een medewerking, „die aangenaam zal zijn aan Zijne Hoogheid en aan het volk."
Faber Van Riemsdijk zag de onmogelijkheid in om tegenstand te bieden. Waarschijnlijk verlangde hij ook niet, dat te doen; maar den graaf Van Limburg Stirum te erkennen als gouverneur van den Haag, dat verbood hem zijn eed. Hij legde zijnen post neder met verzoek aan Slicher, 't Hoen en Bachman, „die ingevolge zijne uitnoodiging aanwezig waren, „om voort te gaan met het handhaven van orde en rust en „het beveiligen van personen en eigendommen". Deze drie, de oud-burgemeesters van 1795, hernamen de zetels, vanwaar


zij voor 19 jaren waren verjaagd. Op hunnen last werd nu onder klokgelui de Oranjevlag van den toren geheschen en werd de bekende proclamatie van Van Hogendorp afgelezen van de pui van het stadhuis, „'s Gravenhage," schrijft Mr. Van Assen '), „rebelleerde in den eigenlijken zin en had het „Fransche juk afgeworpen. Zij had op dat oogenblik in hare „stoute onderneming geene enkele stad tot bondgenoot.
„De stad daverde van het gejuich Oranje Boven!" verhaalt hij verder. „Iedere straat leverde een waarlijk aandoenlijk „schouwspel op. De menschen waren als losgebroken uit eene „gevangenis, die voor 't eerst de zon weder mogen aanschouwen „en de vrije lucht inademen. Het bleef nu bij geen broederlijk handendrukken, maar men vloog elkander verrukt om „den hals, de vriend zelfs zijn vijand en men noemde zich „dankbaar welkom in het herborene vaderland. Ik zag zelfs „volwassen menschen en kinderen hand aan hand en zonder „op stand of rang te letten op de straten dansen, terwijl de
„lucht opnieuw van het blijde Oranje Boven! weergalmde 
„ De douaniers, gendarmes en de Pruisische troupes (étrangers) „liepen verlegen her waards en der waards door de stad en „schenen angstiger voor het ontzettend volksgeschreeuw dan „zij misschien immer voor het canon en het staal geweest „waren. In de bedwelming der vreugde geloof ik niet, dat „iemand zich over hen bekommerde, of bedogt, dat zij nog „altijd magts genoeg hadden om de geheele stad in een bloed„bad te verkeeren."
Van Hogendorp echter was zich het bedenkelijke van den toestand zeer wel bewust. „Des agtermiddags," bekende hij later, „werd ik bezogt door een Hollandsch officier in Fran„schen dienst, die van wege den generaal Bouvier kwam verdoeken om de nodige bevelen, dat hij en zijne manschappen
l) Prof. Theod. Jorissen. Bijdragen tot de Geschiedenis der Revolutie.


„fatsoenlijk behandeld zouden worden. Ik gaf hem aanstonds „een briefje te dien einde voor den Graaf Van Stirum. Toen „zeide hij mij, dat de generaal onze manoeuvre zeer mooi vond, „maar gevraagd had, of de Heeren niet te vroeg begonnen „hadden. Ik antwoordde hierop met een kalm lachje. In mijn
„hart voelde ik wel, hoe hachelijk het stond Bij de
„geestdrift in den opstand was de kans in ons voordeel; maar „zo als dezelve bekoelde, moest een garnisoen van omstreeks „vijfhonderd man met twee stukken geschut de overhand behouden. Deze magt was door den generaal verzameld op het „Binnenhof, als op eene citadel, vanwaar hij parlementeerde, „onder voorgeven, dat hij om bevelen naar Utregt gezonden had."
Inderdaad had de generaal Bouvier des Éclats niets anders kunnen doen, dan eene lijdelijke afwachtende houding aannemen. Behalve het ongeordende gemeen had hij gewapende burgers en de nationale garde tegenover zich. Alles in alles had de graaf Van Limburg Stirum eene macht van 6 tl 700 man onder zijne bevelen, terwijl de Fransche bevelhebber maar al te goed wist, dat hij op zijne troepen gëenen staat kon maken. Toen hij den volgenden morgen, Donderdag 18 November, ingevolge generaal Molitors bevel om zich op Krimpen terug te trekken, de stad ontruimde, waren, nog eer hij Delft bereikte, de Pruisen, ten getale van 2 a 300 man, gedeserteerd met wapenen en ammunitie om naar den Haag terug te keeren, waar zij onder het geroep van „Oranje Boven!" binnen snelden en met gejuich door het volk werden begroet ').
Toch kenmerkten de volgende dagen zich door eenen terugslag. De algemeene blijde opgewondenheid werd vervangen door eene even algemeene diepe neerslachtigheid, „eene dob„bering, voornamelijk veroorzaakt," zooals Van Hogendorp schrijft, „door de beschroomdheid der groote steden om het
') Verzameling Van Maanen. No. 53. Rijksarchief.


„om ons bloed van het schavot en onze goederen van roof „te redden, dan eene Regeering op te stellen en onder de [banieren van Oranje de wapenen op te vatten." Vergeefs was liet, dat de president van het Keizerlijk Gerechtshof, Donker Curtius. „hoorende de redenen der rustbewaarders ', vol verontwaardiging vroeg: „hoe? is de degen getrokken en „de scheede nog niet weggeworpen?" „De oude Regenten „waren bang geworden," schreef Canneman in eene nota over de dagen van 17—21 November 1813 ').
„Ik verzogt," verhaalt Van Hogendorp verder, „na met „veel geduld allen aangehoord te hebben, dat degenen, die [de zaak doorzetten wilden, mij in de naaste kamer geliefden "te volgen, en daar bescheidde ik ze weder tegen den avond, [ik zal niet beschrijven, hoe van dit uitgezocht hoopje al „wederom de een voor en de ander na afdroop, maar liever [melden, dat de Heer 's Jacob van Rotterdam zig deed aandienen'en voordroeg, dat de Natie zig diende te wapenen [en daar alleen heil in te zoeken was; alsmede kort daarop [de Graaf Van Stirum, stoutmoedig verklarende, dat als er [geen Regering kwam, hij eene militaire Regering instellen
„zou "
Van Hogendorp had voor het voorloopig bestuur en meer nog voor de terugroeping van Oranje het gezag verlangd van eene vergadering, die met eenigen schijn van waarheid kon doorgaan voor Staten-Generaal. Bij gebrek aan beter had hij met dit doel bijeengeroepen gewezen regenten uit een vroeger tijdvak en slechts dezulken, die zonder tijdverlies bijeen te brengen waren. Reeds den morgen, volgende op het uitbreken van den opstand, was die vergadering belegd. Had die vergadering beantwoord aan wat men van haar verwachtte, dan
i) Levensberichten der Nederlandsche Maatschappij van Letterkunde.
Alsche. Levensbericht van Canneman. 1862.


was uog dienzelfden dag de Prins teruggeroepen en had een Algemeen Bestuur, zooals de Graaf Van Stirum dat reeds aan het volk had beloofd, in naam van den Prins de regeering aanvaard. Maar èn de vergadering van den 18den, èn die van den twintigsten, stelden Van Hogendorp en de zijnen teleur. Zij weigerden een deel der verantwoordelijkheid op zich te laden en verleenden de gevraagde machtiging niet').
Intusschen werd het gemis van een Algemeen Bestuur met het uur bezwaarlijker en gevaarlijker. Van der Duyn en Van Hogendorp hadden tot nog toe de taak van zulk een bestuur verricht. Toen te Rotterdam, waar wel gisting maar geene volksbeweging was ontstaan, de burgemeester eene officieele machtiging verlangde om namens den Prins van Oranje op te treden, ontving hij van genoemde heeren den 17'len November reeds het volgende stuk:
'sHage, den 17dea November 1813.
Al zo de Heer Burgemeester van Rotterdam J. F. Van Hogendorp ons heeft te kennen gegeven, dat een qualificatie van oude Regenten van het Land om op naam van Zijne Hoogheid den Heere Prince van Oranje de Rust te bewaaren, zeer veel zoude toebrengen tot behoud van die groote en volkrijke stad, zo hebben wij niet geaarzeld om gemelden Heer Burgemeester Van Hogendorp zodanige qualificatie te geven, bij provisie en tot de op handen zijnde komst van Zijne Hoogheid.
Dienzelfden dag, 17 November, had Van Hogendorp ook nog aan den president van het Provisioneel Bestuur te Amsterdam geschreven, „wij hebben reeds met de aan wezenden, „als oude Regenten, den Heer Van Stirum voor den Haag,
i) R. Fruin. Verspreide Geschriften, (xijsbert Karei Van Hogendorp in November 1813. Deel V, pag. 394.


„den burgemeester Van Hogendorp voor Rotterdam, tot be„ waring der rust gequalificeerd.
„UwEd. Geb. mag zich voor Amsterdam vrij als gequalifi„ceerd houden, of aanstonds eene qualificatie krijgen...."1).
„Uwe Koninklijke Hoogheid," schreef Van Hogendorp later aan den Souvereinen Vorst, „kent de helden van den Briel, die „eene tweede reis deezen sleutel van Holland aan den tweeden „Willem den Eersten leverden. In de eerste dagen van den „opstand kwam de Heer H. Van de Kasteele, predikant van de „Hervormde Gemeente in den Haag met zijnen vriend, den „predikant Pauw van den Briel, om die stad voor Uwe Koninklijke Hoogheid om te zetten. Ik antwoordde, dat ik zelf nog „geen magt bezat, doch dat God Almachtig mijn committent „was, en ik schreef de authorisatie" 2).
Maar dit was niet genoeg. Het was noodzakelijk, dat men openlijk als Algemeen Bestuur optrad. Van Hogendorp mocht niet langer dralen om zich te belasten met het bestuur, dat men hem niet durfde opdragen; maar gaarne (zooveel althans was gebleken) zoude laten aanvaarden 3).
„Ik zag wel", schrijft Van Hogendorp, „dat ik den last op „mijne schouders laden moest, en dat mijne Staten-Generaal „in rook verdwenen waren. Des avonds laat, nadat mijne „vrouw naar bed was gegaan, opende ik mijn hart aan mijne „kinderen. Mijne oudste dogter bad mij uit aller naam om „de opdragt der Regering aan te nemen. De eenparige denkwijze in mijn huisgezin versterkte mij algemeen onder alle „moeijelijkheden. Bij den tegenstand van mijnen oudsten zoon „tegen de garde d'honneur hadden wij allen slegts een en zin
*) G. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 309.
2) Idem idem. Deel IV, pag. 403.
») E. Fruin. Verspreide Geschriften. Gijsbert Karei Van Hogendorp in November 1813. Deel V, pag. 394.


„gehad. Dezer dagen waren mijne vrouw en dogters dagelijks "m het bosch gaan wandelen, als of er niets gebeurde, en
„dit had veel vertrouwen gewekt Alzo ik mijne vróuw
„en kinderen in het uiterste gevaar bragt, was het mij veel
„waard zulk een moed bij allen te ondervinden Ik besloot
„dezen dag met den Graaf Van Stirum tegen den volgenden „ogtend om agt uur te bestellen en de Heeren Van der Duyn „en d'Escury Van Heinenoord te bewegen om naar Amsterdam „te vertrekken, ten einde den Raad over te halen om een
„voorbeeld te stellen De schrik van de Franschen te
„Gorcum was overgeslagen tot de Regering van Rotterdam „terwijl de burgerij, vol moeds, mij smeekte om krachtige „maatregelen. Men stond den vlag van den toren te halen ; „toen was er geen oogenblik beraad; de gewapende macht „van den Haag, de generaals kwamen mij dringen om op „te treden. Ik had het handschrift van den Heer Van der „Duyn en kwam op" ').
De proclamatie waarmede hij het deed, lag reeds geschreven, eer de officieren den volgenden morgen, Zondag 21 November verschenen2); zij dagteekende van den dag of van den nacht te voren en luidde:
Alzoo de regeringloosheid veel is voorgekomen in de meeste steden door wijze voorzieningen van de notabelste ingezetenen, maar het Algemem Bestuur geheel verwaar-
») Gr. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel VI pag. 258. '
Cf. idem idem. Deel IV, pag. 394.
Voorzien van de handteekening van den Heer A an der Duyn om bij voorkomende gelegenheden daarvan gebruik te maken, aanvaardde ik uit ons beider naam het Algemeen Bestuur.
*) E. Fruin. Verspreide Geschriften. Gijsbert Karei Van HogendorD in 1813. Deel V, pag. 396. g p


loosd en in niemands handen is, terwijl het geroep van alle zijden om zulk een Bestuur tot redding van het Vaderland onze harten diep getroffen heeft, zoo is he , dat wij besloten hebben hetzelve op te vatten tot de komst van Zijne Hoogheid toe, — bezweerende alle brave Nederlanders om zich te vereenigen tot ondersteuning van dit ons cordaat besluit. God helpt degenen, die zich zeiven
helpen. 'sHage, den 20^ November 1813.
F. Van der Duyn van Maasdam.
G. K. Van Hogendokp.
„De Graaf Van Stirum kwam op zijnen tijd, den 21ste", „nog eenigszins gemelijk en bedugt voor verder uitstel," heet het verder in de aanteekeningen van Van Hogendorp „ik verklaarde hem in korte woorden, dat ik gereed was, als ij "en zijne officieren mij wilden oproepen." Deze waren de onzekerheid bijkans moede geworden. „Onze algemeene verwachting omtrent de aanstelling eens Intermediaire Bestuurs "werd niet vervuld, onze billijke hoop werd telkens teleurgesteld," verhaalt kolonel Tullingh in zijne memorie. Wat " inijzelven betrof ik had den gevaarlijken stap gewaagd en "wilde noch mochte niet terugkeeren, doch het ware mij geen "onverschillige zaak een tusschenbestuur aangesteld te zien, 't welk aan onze algemeene werkzaamheden een meer geregelde orde zoude kunnen geven, en ons bevelen voorschrijven, waardoor wij ons gedrag konden verantwoorden 
"Toen dus 's Zondags 's morgens den 21— November van "alle zijden de angstvalligste geruchten zich bijna verdrongen over het wijfelend gedrag van Amsterdam, over de bezettingen van Naarden en Gorcum, over de nieuwe verster ïn"gen van Utrecht en Arnhem en de terugkomst der Fran"schen naar Dordrecht, verkeerde mijne bevreemding over


„het lange vertoef des Tusschenbestuurs bijna in vrees en bekommering Doch hier gaf de Heer Van Hogendorp,
„wiens heldenmoed mijn laatste plechtanker was, ons wederom „onze hope en betrouwen terug. Hij stond op in het midden „der Heeren Van Stirum, Sweerts de Landas, de Jonge en „Canneman en las ons toen die proclamatie voor, waarin hij „zich zeiven met den Baron Van der Duyn van Maasdam „aan het hoofd had gesteld van het Bestuur der Vereenigde „Nederlanden en hetzelve plechtig beloofde te zullen handhaven, totdat de aankomst van Z. H. aan ons angstig verlangen „en hachelijken toestand een einde zoude hebben gemaakt" ')• „De Heer Canneman was bij mij," teekent Van Hogendorp verder nog aan, „en ik verzocht hem te blijven, toen de Graaf „Van Stirum werd aangemeld. Toen hij mij hoorde tot antwoord geven de bekende Publicatie, eindigende met de woorden : „„God helpt degenen die zig zelve helpen," en mij zag rondgaan om met elk de handen te schudden, geraakte hij in „eene groote geestdrift, verzogt ook om mijne hand en ging „aanstonds aan het werk, namelijk de Publicatie van afzwering „van Buonaparte, eenen brief aan Gogel om zijnen dienst te „eischen onder straf van hoogverraad en eene aanstelling van „Falck tot Secretaris-Generaal, welke stukken ik zonder verandering teekende inzonderheid die merkwaardige
„proclamatie van den 218teu November tot verbreeking van „het Fransche juk. Deze omstandigheid, dat zulk een proclamatie is gesteld door een patriot en onveranderd ge teekend „door een prinsman, zal ik altijd beschouwen als het ver„bond tusschen twee partijen, thans zo vereenigd, dat hunne „namen niet meer bestaan 2).
») G. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften, Deel IV, pag. 360.
*) Idem idem. Deel IV, pag. 398.


Een aantal der noodigste schikkingen, gedeeltelijk reeds voor den 21plon November genomen, verdrong thans elkander: zorg voor de wapening en voor de inwendige rust; toezicht der politie op verdachte personen en hunne briefwisseling met de uitgeweken Franschen; maatregelen voor de invordering der belastingen; kennisgeving van het gebeurde en uitnoodiging om spoedig over te komen aan den Prins van Oranje; bericht aan het hoofdkwartier der Verbonden Mogendheden ; kondschap aan de in de Noordzee kruisende Britsche vloot; aanzoek bij het Britsche Gouvernement om bijstand en toezending van krijgsbehoeften. De heeren Perponcher en Fagel ontvingen diensvolgens de opdracht om den Prins in Engeland te gaan opzoeken; de Heer Wauthier vertrok met hetzelfde doel naar Munster voor het geval, dat de Prins zich in Duitschland mocht bevinden. De heeren Schwartzmann, Adel Van der Hoeven, Van der Plaat, Cator en Van Assen bezorgden de gemeenschap met de Britsche vloot en met de legers der Geallieerden. De heeren H. de Jonge, en Sweerts de Landas lieten zich de benoeming tot Generaal welgevallen. De kern van een legertje, „een legertje in miniatuur", zooals Van Hogendorp het noemde, was ook spoedig gevormd, daar een tweehonderd man Pruisen van het voormalige Haagsche garnizoen in opstand kwamen halverwege Gorcum en Rotterdam en na bij het IJselmondsche veer de veldstukken te hebben vernageld, naar 's Gravenhage terugkeerden, waar zij bij eede verklaarden , onder de vanen van Oranje te willen dienen. Uit de Haagsche nationale garde werd eene Oranjegarde gevormd, die dagelijks aangroeide en weldra zelfs eene kleine ruiterbende bezat. Bij gebrek aan geweren wapende men den troep, „in oud vaderlandschen stijl met pieken, eene „toerusting, die nu zoo doeltreffend bleek als in den Spaan„schen krijg", gelijk Konijnenburg schrijft ').
') J. Konijnenburg. Nationaal Gedenkboek, pag. 131.


„Alzo de Prins nog niet kwam," gaat Van Hogendorp voort, „hielden wij ons bezig met de noodigste ministeriën in te
„rigten, oorlog, finantiën, binnenlandsche zaken Voor
„het laatste bracht de Heer Canneman mij den Heer Van „Stralen, als den eenigsten bekwamen man daartoe bij afwezigheid van den Heer Van de Capellen. Voor den oorlog „stelden wij den Heer Bentinck van Buckhorst aan, die door „de Russen Gouverneur van Overijssel gemaakt was en voor „wien de Graaf Van Stirum het waarnam met den Heer „Piepers als Secretaris. Onze ministers droegen den zedigen „naam van Commissaris-generaal '). Nu dagt ik, dat wij haast „meester zouden zijn aan deze zijde der rivieren, en dat het „tooneel van den oorlog in Brabant overgebracht zou worden. „Daar wilde ik vijfduizend man onder den naam van Oranjelegioen, en gecommandeerd door den generaal Perponcher, „bij het leger der Bondgenooten voegen. De wervingen daar„toe waren aan den gang en men begon recruten te oefenen. „Geld was er iets in de kassen gevonden, een ton of twee, „en de vrijwillige giften bragten iets op. Meer zou er van de „laatste gekomen zijn, indien de gevers niet naar de gewone „percepteurs waren verwezen geworden, hetwelk hun tegen
„de borst stond Alles nam dus eene vaste gedaante
„aan en op de aanvankelijke geestdrift volgde een geregeld „bestuur, hetwelk naar zijne wijze tot hetzelfde doel kon „leiden".
Eer het dit deed, zouden echter nog hachelijke oogenblikken volgen, waarin het moedig begonnen werk meer dan eens dreigde schipbreuk te lijden.
!) Afin de laisser au Prince 1'honneur de nummer des ministres, zooals Van Hogendorp aan Fagel schreef.
Gr. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 272.


met ons te werken; wij zien eenig en alleen op het groote doel van Eendragt en weering van vreemde heerschappij ; en wij beoordeelen elk naar zijne tegenwoordige gezindheid om dien geest uit te spreken. Nederlanders! komt op, spreekt ons aan, en stelt ons in staat om elk uwer werkzaam te maken naar de begeerte van zijn eigen hart.
Gedaan in 's Gravenhage, den 23sten Nov. 1813.
F. Van der Duyn Van Maasdam.
G. K. Van Hogendorp.
Alles hing thans af van de snelheid, waarmede, het Algemeen Bestuur geconstitueerd zijnde, de toetreding der groote steden zoude volgen. Tevergeefs echter werden Van der Duyn 'N an Maasdam en P annius Scholten naar Amsterdam afgevaardigd om het Provisioneel Bestuur tot aansluiting te bewegen. Zaterdag 20 November had de president van dat Bestuur, de Heer \ an der Hoop, gelijk ons in de notulen der dagelijksche vergaderingen wordt medegedeeld '), „voorgedragen, dat „hij was geïnformeerd geworden, dat er eenige vreeze voor „nieuwe bewegingen zoude bestaan, uit hoofde van het niet „plaatsen van de Oranjevlag op den tooren van het paleis." De vergadering verklaarde daarop, „dat het uitsteken, hetzij „van de Hollandsche, hetzij van de Oranjevlag, ontegenzeggelijk eene revolutionaire daad zoude involveren, welke ten „eenemale in oppositie zoude zijn met het systhema van ontijdigheid, door dit Provisioneel Bestuur tot heden toe tot „een onwrikbaren grondslag van alle zijne handelingen ge„legd; dat dit systhema door de vergadering te meerder was „omhelsd, om niet vooruit te loopen op de beschikkingen, die
') Prof. Theod. Jorissen. Bijdragen tot de Geschiedenis der Revolutie, Deel II. Notulen van het Provisioneel Bestuur van Amsterdam, 16 November tot 31 December 1813.


„ten aanzien van dit land stonden te worden gemaakt, of de „gebeurtenissen, die alsnog zouden kunnen plaats hebben; „dat dierhalven, welke pogingen er ook mogten worden aangewend om deze vergadering tot de sterke maatregelen, in „'sHage genomen, te doen toetreden, men vermeende, dat „men alhier van het systhema van strikte onzijdigheid en „loutere rustbewaring niet behoorde af te wijken, neen, maar „hetzelve onwrikbaar maintineeren en de Officieren der Schutterij nogmaals verzoeken om tegen de bewegingen, die, uitdoofde van dit onwrikbaar besluit, andermaal zoude kunnen „ontstaan, kragtdadiglijk te waken."
Daags daarna werd het lid Job May „gecommitteerd om „zich ten spoedigste naar 's Hage te begeeven, ten einde met „de Heeren, die aldaar de zaken van het Algemeen Bestuur „dirigeeren te aboucheeren, met het oogmerk om hun Ed. de „positie, waarin zich deze stad bevindt, voor te houden, en „van het Systhema van neutraliteit en loutere rustbewaring, „hetwelk dit bestuur heeft omhelsd, en de gronden, die hetzelve daartoe hebben gepermoveerd, volledig te informeren." De kapitein berichtte zijnen medeleden bij zijne terugkomst, „dat hij, voldaan hebbende aan de commissie hem, op gisteren, „door de vergadering opgedragen, hij voor dezelve niet ver„mogt te verbergen de smartelijke verwondering waarmede „de geconstitueerde machten in den Haag vernomen hadden, „dat deze vergadering aarselde mede te werken tot de energieque „maatregelen, welke de tegenwoordige omstandigheden gebiedend vorderden Waarop gedelibereerd en in aanmerking genomen zijnde, dat de Heer May niet schijnt ge„vat te hebben de geest der Commissie, welke aan hem door „deeze vergadering was opgedragen, als welke tendeerde om „aan de Heeren, die zich met het Algemeen Bestuur hadden „gechargeerd, de gronden te ontwikkelen van het door deeze „vergadering eenmaal aangenomen lijdelijk gedrag, is goed-


„gevonden en verstaan zich met het verrichte in dezen niet „te conformeeren." Toen de kapitein 'Job May, wien dit alles eene ergernis was, zijnen medeleden in het Provisioneel Bestuur verder nog mededeelde, dat hij door het Algemeen Bestuur was benoemd tot Schout bij nacht, met de opdracht om aanstonds in zee te steken en de Engelsche vloot in de Maas te geleiden, en „gevoelende, van welke geringe nuttigheid hij „in het tegenswoordig oogenblik in den raad wezen kon, „nodiger oordeelde zich voor eenige dagen uyt dezelven te „verwijderen en dadelijk- naar de noordzee te vertrekken om „de Engelschen te beweegen tot het zenden eener Militaire „Magt, waarvan zonder twijffel de tegenwoordigheid alhier „alle vreese zoude doen ophouden, en de voornaamste stad „van Holland doen overgaan tot het hernemen van die houding, „welke hare waardigheid, haar Magt, de wensch van het „grootste gedeelte der Inwoonders en de redding van het „Vaderland eischen," zooals hij er met zeemansrondheid aan toevoegde, besloot men, „dat deze communicatie viel buiten „de termen der bemoeienissen dezer vergadering, en werd „goedgevonden dezelve aan te nemen voor notificatie."
„Het bestuur dezer stad," schreef de oud-minister Roëll den 23sten November uit Amsterdam aan Van Maanen, „het be„ stuur dezer stad beschouwt zig maar enkel als het instru„ment, dat tot herstelling en bewaring der rust moet dienen „en daartoe, mijns inziens, wat er ook omtrent het afwijken „van de formen gezegd moge worden, onontbeerlijk was. Ja, „ik geloove zelfs, dat juist de afwijking van form een essentieel middel tot herstel der rust is geweest. In conferentiën „om met den Haag en andere plaatsen cause commune te „maken, begrijpt hetzelve zig niet te moeten inlaten, maar „lijdelijk te moeten afwachten, op welke wijze de provisioneele
„functiën een einde zullen némen Hoe de zaak ook
„moge uitloopen, zal het altijd eene waarheid blijven, dat


„gehoorzaamheid aan den Keizer der Franschen gedaan, en „verklaren van de afkondiging dezes als verraders van hun „Vaderland en rebellen tegen de wettige Nationale Regeering „te zullen beschouwen, en doen straffen hen, die uit kracht „van hunne verbindtenis met de Fransche Regeering of hunne „ondergeschiktheid aan deszelfs administratiën, aan eenige „orders of bevelen van dezen mochten defereren, of aan die „Regeering of derzelver ambtenaren of gedelegueerden eenige „gehoorzaamheid betoonen of korrespondentiën met dezelve
„voeren mochten " had bovendien geen keus. Het kon
niet stilstaan op den ingeslagen weg. Van wien kon het gehoorzaamheid verwachten, onderwerping eischen, wanneer den Provisioneelen Besturen werd toegestaan om in strijd met de wenschen van het meerendeel der bevolking, in strijd met de volksbelangen betrekkingen aan te knoopen met den vijand? Het Algemeen Bestuur hoe onwillig ook om geweld te plegen kon niet terug. De ettelijke honderden gewapenden, waarover het beschikte, werden in twee deelen gesplitst. Kolonel Tullingh ontving reeds den 218ten November den last om met de Oranjegarde naar Leiden op te rukken, de Leidsche schutterij bij zijne garde in te lijven en „verder naar bevind van „zaken te handelen." De Hoogleeraar Kemper volgde hem op den voet met volmacht om den Leidschen magistraat, indien hij niet goedschiks partij koos, door een ander stadsbestuur te vervangen. Bij aankomst te Leiden bevond hij echter, dat de publicatie van het Algemeen Bestuur reeds van de pui van het stadhuis was afgelezen.
Het tweede legertje werd door het Algemeen Bestuur gesteld onder den generaal Sweerts de Landas met bevel om op te trekken naar Rotterdam. Deze vond er de bevolking zeer gewillig om het Algemeen Bestuur te erkennen. De vice-admiraal Kikkert liet zich krijgsgevangen maken; eerst den 26»ten koos hij partij voor den Prins van Oranje.


Doch hoe gewenscht de toetreding van Leiden en Rotterdam tot het Algemeen Bestuur ook wezen mocht, dit alles bleef waardeloos, zoolang Amsterdam weigerde het Algemeen Bestuur te erkennen. Aloude historische herinneringen, de rol, die Amsterdam altijd had vervuld, hare strategische beteekenis als de sleutel van Noord-Holland, maakten de aanhechting van de derde stad des Franschen Rijks voor het Algemeen Bestuur tot eene gebiedende noodzakelijkheid. Om het voorbeeld, om den invloed, om de hulpbronnen, waarover de volkrijkste plaats van Holland beschikte, moest aan hare onzijdigheid een einde komen. Zoolang Amsterdam aarzelde, bleef de toekomst hachelijk. Zoolang Amsterdam het keizerlijk gouvernement niet openlijk verwierp, maar onderhandelingen voerde met generaal Molitor, zoolang was voor de Fransche troepen de verdediging dezer landen tegen de aanrukkende legers der Verbondenen mogelijk. Wanneer Amsterdam echter de Oranjevaan uitstak, wanneer het volk door eigen inspanning zijne vrijheid hernam, eer die aan de natie door de Geallieerden als gift werd geschonken, was door aansluiting met de Verbonden Mogendheden, wier troepen reeds aan den IJsel stonden, eene spoedige ontruiming van den vaderlandschen grond door de Franschen te hopen.
Leidens vrees voor overrompeling van de zijde van Utrecht gaf den doorslag, maakte alle langer dralen onmogelijk '). Toen kolonel Tullingh te Leiden was aangekomen, drong men er bij hem op aan, zijne Oranjegarde naar Woerden te voeren om het gevaar, dat, zoo men meende, van Utrecht en Gorcum dreigde, af te weren. Over dit voornemen had het Algemeen Bestuur te beslissen. Het keurde den tocht naar Woerden goed en de Heer H. de Jonge, tot generaal-majoor
Prof. Theod. Jorissen. Bijdragen tot de Geschiedenis der Revolutie. Deel I, pag. CCCX.


benoemd, werd met de leiding daarvan belast. Maar dit besluit bepaalde tevens het lot van Amsterdam. Op het oogenblik, dat men eene aanvallende houding ging aannemen, kon, mocht men Amsterdam niet laten in handen van een bestuur, dat bij den eersten tegenspoed de poorten zou ontsluiten voor Fransche troepen en zich scharen aan de zijde der keizerlijke regeering. De tocht naar Woerden werd derhalve de aanleiding, schrijft Prof. Jorissen, die den hoogleeraar Johan Melchior Kemper en den advocaat Fannius Scholten als commissarissengeneraal deed afvaardigen naar Amsterdam, „met autorisatie „om te Amsterdam en andere Noord-Hollandsche steden zoodanige maatregelen te nemen en daar te stellen, als zij zullen „meenen, noodig te zijn, ten einde ten spoedigste aan de intentie „van het bestuur, vervat in de publicatie van 21 November „te voldoen."
Intusschen had Falck reeds onverpoosd pogingen in het werk gesteld om de overtuiging ingang te doen vinden, dat er, het mocht dan kosten, wat het wilde, een einde moest komen aan de lijdelijke houding van Amsterdam en zelfs van de leden van het Provisioneel Bestuur was eene kleine minderheid, waaronder Van Lennep en Boreel, die meening toegedaan. „Wij allen houden het er voor," schreef P. A. Brugmans aan Van Maanen, „dat het gedrag der Haagsche Heeren „niets deugt, en zooals het gemeenlijk gaat, wanneer men na „zich zelfs toerekend, wij meenen beter te handelen." Toch moest hij er onmiddellijk op laten volgen: „het heeft veel „moeite gekost om de impressies van de démarches dier Heeren „alhier voor te komen en te verflauwen" ; en dit gelukte hem minder goed, dan hij wel meende '). Toen Falck den 19den November aan Van Hogendorp schreef, dat hij het geraden achtte, om de vergadering van den 20sten in den Haag niet
x) Verzameling Van Maanen. No. 53. Rijknarchief.


te komen bijwonen, daar de zaak te Amsterdam nog niet rijp was, kon hij er toch reeds aan toevoegen: „wordt de zaak „uitgesteld, bijvoorbeeld tot Maandag, zoude ik wel durven „aannemen eene deputatie in uwen geest en wèl gecomponeerd mede te brengen, want voor dien tijd denk ik, dat „alle méticuleuse bedenkingen verdwenen zullen zijn, voorde „zich dagelijks meer ontwikkelende kracht der evenementen" ').
De oude patriotsche societeit Dodrina et Amicitia werd de plaats, waar diegenen samenkwamen, die met Falck van oordeel waren, dat de oproeping van het Algemeen Bestuur niet ongehoord voorbij mocht gaan. „In Doctrina en andere „gezelschappen, die den toon gaven," teekent deze aan, „ver„hief zich die wensch zoo luide, dat de sub-revolutie ook zonder „de compagniën schutterij , waarop ik rekenen kon de, tot „stand had kunnen worden gebragt" 2). „Men heeft hier heden „de eerste Or. publicatie aan het volk van Nederland, welke „op Doctrina openlijk is voorgeleezen," schreef Johan Valckenaer op 23 November aan zijnen neef Luzac. „Dezelve schijnt „veel bijval te vinden. Deze stad is uiterlijk rustig; maar „intérieur is veel gisting. De Lutte tusschen de besluitelooze „en de besluitgrage duurd nog voort. Egter schijnt de laatste „van uur tot uur veld te winnen en men meend, dat hier „nog heden partij zal worden gekozen, waartoe de gewapende „burgerij zoo men meend in beweging gebracht zal worden. „Ten minste men heeft mij laten zien een lijst van officieren „der Artillerie, die op heden zullen verzoeken benoemd te „worden. Aan aanbod van bekwame officieren ontbreekt
1) Gr. K. Yan Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 256.
2) Mr. F. Baron Van Hogendorp. (rijsbert Karei Van Hogendorp in 1813.
Bijlage. Aanteekeningen van A. B. Falck op het H. S. van Van der Palin's Gedenkschrift.


„het niet en veele zee-officieren komen op de proppen" ').
De commissarissen-generaal vonden bij hunne aankomst te Amsterdam op 23 November het terrein derhalve reeds wel voorbereid. Alleen was het nog de vrees voor de al te uitsluitend Orangistische richting, in den beginne aan de omwenteling gegeven, die sommige oude patriotten aarzelen deed. „God geve maar," schreef P. A. Brugmans aan Yan Maanen, „dat men algemeen begrijpe, dat niet Oranje, niet Kees, niet „Patriot, noch van welke leer de Hollander ook zij, ons diep „gevallen vaderland in rust kan brengen; maar alleen eendracht, voorzichtig aangekweekt met welwillendheid." „Het „Vaderland," betuigde Maurits Cornelis Van Hall aan zijnen vriend Fannius Scholten, „het Vaderland kan door Oranje, „maar moet niet alleen om Oranje hersteld worden; en de „ Amsterdamsche burgerij zal voor de verlossing des Vaderlands alles, voor het verdreven stamhuis van Oranje veel „veil hebben, maar geene Oranjeomwenteling bij uitsluiting „dulden." Hij werd echter gerustgesteld door de verzekering, „dat niet de Oranjevlag alleen, maar ook de aloude Staten„vlag met en nevens dezelve, alom de harten en handen „zoude vereenigen"2). Voor anderen, als Johan Valckenaer, was die verzekering niet eenmaal noodig. De dichter Wiselius, in 1795 lid van het comité revolutionair te Amsterdam en ijverig voorstander der in Frankrijk gepredikte vrijheid, gelijkheid en broederschap, schreef thans aan Van Hogendorp, „Ik ben zoo vrij UEdgestr. in het bijzonder bij te voegen „eene door mij gemaakte vertaling van Jesaia XIV, die ik „achte in deeze oogenblikken in druk te moeten uitgeven. De „geest der ingezetenen is hier uitmuntend. Dezulken, die noch
i) Mr. J. A. Sillem. Het leven van Johan Valckenaer. Deel II, pag. 101. (Bijlagen).
*) M. C. Yan Hall. Herinneringen, pag. 111.


„onder den Koning, noch onder den Keizer in eenige bentrekking hebben willen komen, onder welken ik mij tot een „eer reken mede te behooren, zijn allen bereid om zich van „ganscher harte onder de Oranjevanen te rangschikken. „Morgen of overmorgen hoop ik UWEdgestr. te doen toekomen „een bundel met volksliedjes. Er moet op den publieken geest „gewerkt worden. Hiertoe besteed ik dag en nacht" ').
De commissarissen-generaal konden zich dus zeker achten van den steun der invloedrijke leden van de societeit Doctrina, van dien van de officieren der schutterij, door wie reeds den 22aten gehoor was aangevraagd bij het Provisioneel Bestuur om aan te dringen op eene algemeene wapening tegen Molitor en van den bijval der bevolking, die onstuimig bleef verlangen, dat men. de Oranjevlag van den toren van het paleis zoude hijschen. Onverwijld begaven zij zich dan ook tot het volbrengen van de hun opgedragen taak. „Onze commissie," heet het in hun rapport van den 24sten, „onze commissie, „zoowel als de drang der veranderde omstandigheden, gebood „ons den staat van onzijdigheid te doen ophouden, en daar „wij de eerste middelen daartoe met het tegenwoordig bestuur „niet beramen konden, meenden wij in de eerste plaats ons „te moeten verzekeren van de gewapende macht." Hun hoop was daarbij gevestigd op den oud-minister van oorlog, generaal Krayenhoff. Tot dusver had de generaal Krayenhoff alles rustig aanschouwd, zich met niets inlatende, zich schuil houdende als het ware. Maar om op het beslissend oogenblik vrijheid van handelen te bezitten, had hij reeds den 19den November zich losgemaakt van 's Keizers dienst en dezen op grond zijner herhaaldelijk tevergeefs aangezochte demissie, zijn ontslag aangekondigd. Na het afzenden van dezen brief
') G-. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 386.


beschouwde hij zich als volkomen vrij; en in den namiddag van den 23sten November gaf hij gehoor aan eene uitnoodiging van het Provisioneel Bestuur om te willen „adviseeren in het „belang der in- en uitwendige veiligheid der stad." Aanvankelijk deelde hij met het Provisioneel Bestuur de meening, dat geene kracht tot verdediging aanwezig was. Hij bood daarop aan in persoon te trachten gemeenschap te verkrijgen met de troepen der Geallieerden, en hij stpnd op het punt om te vertrekken, toen in den vroegen ochtendstond van 24 November, de Commissarissen-generaal hem kwamen verzoeken om in naam van het Algemeen Bestuur het gouvernement der stad Amsterdam op zich te willen nemen. „Een kort mond„gesprek," heet het verder in het rapport van Commissarissengeneraal, „verbond na eenige zwarigheden den generaal Krayen„hoff en den Schout bij nacht Verdooren aan de goede zaak „en op toezegging, dat beide provisioneel in hun rang zouden „blijven, volgens den geest der Proclamatie, concerteerden wij „vervolgens maatregelen om heden de nieuwe orde van zaken, „op welke wijze dan ook tot stand te brengen".
Dat het Provisioneel Bestuur tegenstand zoude bieden, was te verwachten. Reeds des morgens om zeven uur (Woensdag 24 November) bracht Falck derhalve zijne compagnie schutters in het geweer teneinde Commissarissen-generaal bijstand te bieden, zoo het noodig mocht blijken om het neutrale bestuur af te zetten en door een ander te vervangen. Gelukkig echter behoefde het tot dit uiterste niet te komen. Juist op het oogenblik, dat Falck op het Koningsplein zijne mannen liet aantreden om op te rukken naar het stadhuis, reden van de Leidschestraat een 300 Kosakken het plein op, geleid door den kolonel Van Brienen, die hen op een der singels had ontmoet en dadelijk de stad had binnengevoerd. De Heer Van der Hoeven, die door het Algemeen Bestuur was afgevaardigd om betrekkingen aan te knoopen met de troepen der Ver-


bondenen, had dit corps op de hoogte van Nijkerk aangetroffen en den aanvoerder weten over te halen om onverwijld op te rukken naar Amsterdam.
De bevelhebber der kozakken, Majoor Marcklay, begaf zich met Van Brienen en Falck naar het stadhuis en verklaarde daar, dat hij de stad in bezit nam voor de „gecoaliseerde „Mogendheden, zoo nogthans, dat hij geen voornemen had „zich eenigermate te immisceeren in de zaken van het Politiek „Bestuur." Weinige oogenblikken later verschenen de Commissarissen-generaal in de vergadering van het Provisioneel Bestuur, legden hunnen lastbrief over en spraken hun vertrouwen uit, „dat deze vergadering niet zou hesiteren hen als „zodanig te erkennen, de proclamatie van het Algemeen Be„stuur aan het volk van Nederland, waarvan zij eenige exemplaren produceerden, met de vereischte plechtigheid te procla„meeren en te doen aanplakken, en voort ten nutte van het „lieve vaderland mede te werken." Toen de Heeren Kemper en Fannius Scholten de vergadering weder hadden verlaten, ten einde haar tijd te geven van beraad, „zoo heeft de Presi„dent aan de vergadering te kennen gegeven, dat het zijnEd. „voorkwam, dat dezelve overeenkomstig haare principes, door „het arrivement van vreemde troupes en het deployeeren van „den last der Haagsche commissie zich als nu moest houden „voor gedefungeerd. Hetwelk in omvrage gebragt zijnde, heeft „de Vergadering, uithoofde van de voorsz. consideratiën, en „voords uithoofde van de zekerheid, dat de kommandant „van de Kosakken de Haagsche Commissie had erkent, zich „unaniem met het gevoelen van den Heer President geconformeerd. De Heeren gecommitteerden van het Algemeen „Bestuur voornoemd, wederom ter vergadering verzogt en „verschenen zijnde, zoo heeft de Heer President aan dezelve „van dit Besluit van het Provisioneel Bestuur kennis gegeven, «waarop hunEd. hebben geantwoord, dat het verlaten door
23


Ad narrandnra, non ad probunduni.
Uitgegeven door Teyler's Tweede Genootschap.
HAARLEM. DE ERVEN F. BOHN. 1905.
GESCHIEDENIS
VAN
NEDERLAND
tijdens de inlijving bij Frankrijk, JULI 1810- NOVEMBER 1813,
nooR
JOHANNA W. A. NA BKR.


JAC y. ZOELEN
BOEKBINDER KABAALSTRAAT 8 AMSTERDAM-W. TELEFOON 834 7 0
I 








GESCHIEDENIS VAN NEDERLAND
TIJDENS DE INLIJVING BIJ FRANKRIJK,
Juli 1810 — November 1813.





GESCHIEDENIS
VAN
NEDERLAND
tijdens de inlijving bij E'rankryk,
JULI 1810 —NOVEMBER 1813,
DOOK
JOHANNA W. A. NABER.
Ad narrandum, non ad probandum.
Uitgegeven door Teyler's Tweede Genootschap.
HAARLEM. DE ERVEN F. BOHN. 1905.





INHOUD.
Inleiding 1
EERSTE DEEL.
De Overheerschinfj.
I. De inlijving » H
II. Het organiek decreet van 18 October 1810 .... „ 21
III. De Luitenant-generaal » 43
IV. De prefecten n 65
V. De conscriptie » 80
VI. Het civiel bestuur en de rechterlijke macht .... ,96
VII. Het bezoek des Keizers » 124
VIII. De veldtocht van 1812 „ 153
IX. De mobilisatie der nationale garde . . .... „ 177
X. De garde d'honneur „ 201
TWEEDE DEEL.
De Vrijwording.
I. Prinsgezind en Patriot .... „ 225
II. De ontruiming van Amsterdam v 255
III. De opstand „ 282
IV De Provisioneele Besturen „ 299
V. Het Algemeen Bestuur „ 310
VI. De commissarissen-generaal te Amsterdam .... „ 337
VII De Souvereine Vorst van het vrije Nederland ... „ 358
Naschrift » 380
BIJLAGEN.
Bijlage I. Correspondance de Napoléon I.
Au président de la commission de gouvernement a Amsterdam. 9 Juillet 1810 . . „ 391


Bijlage II. Koninklijke Courant van den 13den van Hooimaand 1810.
Afkondiging van het inlijvingsdecreet bij proclamatie van het provisioneel regentschap van het koningrijk Holland . . . BIz. 392 „ III. Verzameling van Maanen. No. 36. Rijksarchief.
Instruction pour le conseil relatif aux affaires de la Hollande, institué par décret du
22 Juillet 1810 „396
„ IV. Correspondance de Napoléon I.
Instruction pour le prince Lebrun, Lieutenant-général de 1'Empereur en Hollande. „ 400 „ V. Archives Nationales.
Correspondance du prince Lebrun ... „ 402 „ VI. Archives Nationales.
Note détaillée des frais d'entretien des hospices et maisons de charité que la ville
d'Amsterdam subside „ 403
„ VII. Gemeentearchief van Amsterdam.
Adresse de la bonne ville d'Amsterdam a Sa Majestó 1'Empereur et roi et offre d'un corps de cent hommes de cavalerie. 20 Janvier 1813 404
„ VIII. Verzameling van Maanen. No. 51 Rijksarchief.
G-. K. van Hogendorp aan Mr. C. F. van Maanen. (garde d'honneur) 20 May 1813. „ 405 „ IX. Gemeentearchief van Amsterdan).
Délibérations du Conseil Municipal d'Amsterdam du 14 au 27 Octobre 1813 ... „ 410 „ X. Rijksarchief.
Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. „ 416 „ XI. Eerste proclamatie van den Prins van Oranje. , 417


INLEIDING.
Sedert Professor Theod. Jorissen in 1867 in zijne Bijdragen tot de Geschiedenis der Revolutie verklaarde, dat, niettegenstaande het vele door nazaat en tijdgenoot gepubliceerd, „de „volle waarheid over de omwenteling van 1813" (en dus ook over het tijdperk der Fransche overheersching, dat daaraan vooraf ging en haar in het leven riep) „het nieuwe land is, „dat de geschiedschrijver als een Columbus te ontdekken heeft", is veel in het licht verschenen (om hier slechts te noemen de voortgezette uitgave der Brieven en Gedenkschriften van Gijsbert Karei van Hogendorp), dat eene verrassende verklaring geeft op tal van punten, die de Amsterdamsche hoogleeraar duister en onverklaarbaar achtte.
Van grooter belang echter voor de kennis der geschiedenis van ons vaderland tijdens die Fransche overheersching zijn de bescheiden, die berusten in de Archives Nationales te Parijs, van welk materiaal tot dit doel nog nimmer is gebruik gemaakt. Twee Seriën zijn hierbij vooral van aanbelang: die der Secrétairerie d'Etat impériale, waarvan slechts bij bijzondere vergunning inzage wordt gegeven, en die der Admi-


nistration générale. In do eerstgenoemde Serie geeft de afdeeling A. F. in de nummers 1721 tot 1725b, behalve verschillende ministeriëele rapporten, de geheele correspondentie van den
jjuiienaiii-generiuu, mier uuuvenieui-gcnciaai, pimo ucuiuu, hertog vaii Plaisance, met den Keizer. De geheele reeks bestaat uit een 2500 tal brieven, waaraan volgens eene bijgevoegde verklaring alleen die ontbreken, welke bij 's Keizers overhaasten terugtocht uit Rusland met vele andere papieren werden verbrand. Deze brieven zijn niet enkel merkwaardig om de uitvoerige vermelding ook van de kleinste bijzonderheden aangaande de wisseling van stemming der bevolking in de Hollandsche Departementen; maar vooral ook om liet onbewimpelde oordeel, dat daarin wordt geveld over verschillende hooge ambtenaren; om de warmte, waarmede er wordt gepleit, zoowel voor de plaatselijke belangen van het ingelijfde land, als voor personen, beschuldigd en verdacht gemaakt door de prefecten; om de goedrondheid, waarmede liier staan nedergeschreven waarheden, die door anderen zorgvuldig werden verbloemd. Juist om deze reden zijn de brieven van prins Lebrun (die bestemd waren voor 's Keizers eigen oog en die blijkens de bijgevoegde copieën ter verduidelijking van Lebruns nagenoeg onleesbaar schrift en verschillende aanteekeningen en verwijzingen ook werkelijk door den Keizer zijn gelezen) eene kostbare aanvulling van de rapporten en brieven van den intendant van binnenlandsche zaken en van de prefecten aan de ministers, voorkomende in de Serie Administration générale. Bij deze laatste heb ik voornamelijk gebruik gemaakt van verschillende cartons uit de reeks F. 1 c III. en wel in hoofdzaak de cartons betreffende de Departementen der Zuiderzee, der Monden van de Maas en der Monden van den Rijn. Het prefectoraal bestuur in het laatstgenoemde Departement is wel het type geweest van een gematigd, welwillend Fransch bestuur, zooals dat in de Noord-Oostelijke Depar-


tementen door Hollandsche prefecten werd gevoerd en waaronder de bevolking vrij wel lijdelijk bleef. In de Departementen der Zuiderzee en der Monden van de Maas, „het hart van „Holland", zooals prins Lebrun deze beide noemde, werd de tegenstelling tusschen het heden en het verleden het diepst gevoeld, wekte het bestuur der prefecten eenen bitteren wrok, en kwam de smart over het verlies van een eigen volksbestaan het levendigst tot bewustzijn. Dientengevolge geeft de correspondentie van de prefecten dier Departementen met de ministers ons beter dan die der anderen een beeld van de spanning en van den ernst van het verzet: een verzet, dat, aanvankelijk slechts botte onwil, langzaam maar geregeld stijgt tot eenen hardnekkigeu kamp, eenen onverzoenlijken strijd.
Maar terwijl de correspondentie van ieder der prefecten slechts een beeld geeft van ieders eigen Departement, wordt ons dit voor het geheele land geteekend in de briefwisseling van den intendant van binnenlandsche zaken, die na de inlijving den minister van binnenlandsche zaken moest vervangen. Teneinde eenheid van bestuur en gelijkvormigheid aan Fransche toestanden te waarborgen, waren de prefecten der zeven Hollandsche Departementen niet als die in het oude Frankrijk onmiddellijk onder de ministers te Parijs gesteld, maar onderworpen aan het toezicht van den intendant de Vintérieur, wien zij rekenschap schuldig waren voor al hunne handelingen, door wiens tusschenkomst zij in betrekking stonden met de ministers te Parijs en wiens goedkeuring zij behoefden voor al hunne besluiten, arrétés: de prefecten de Stassart en de Celles zoo goed als ieder der Hollandsche prefecten in de andere Departementen.
De briefwisseling van den intendant, baron d' Alphonse, in minuut aanwezig op het Rijksarchief te's Gravenhage, doet duidelijk uitkomen, dat hij streng en stipt was in het handhaven van Fransche wetten en Fransche voorschriften; maar


ook, dat hij onverbiddelijk was tegenover alle machtsmisbruik der hem ondergeschikte prefecten; dat hij de belangen van het aan zijne zorgen toevertrouwde land met groote zorgvuldigheid heeft behartigd. Daarvan getuigt naast zijne uitgebreide correspondentie het door hem opgestelde Apergu svr la Hollande, de vrucht eener inspectiereis in 1811 door hem ondernomen. De minuut van dit verslag zijner bevindingen, aanwezig op het Rijksarchief te 's Gravenhage en gedagteekend 28 April 1813, is in het jaar 1900 uitgegeven door het Centraal Bureau voor de statistiek. De beschrijving daarin „van „wat geweest is en van wat is" moest volgens den opsteller dienen , „om bestaande leemten aan te wijzen en verbeteringen „voor de toekomst te beramen". Met groote zorgvuldigheid is hier bijeengebracht, al wat kon worden verzameld van gegevens omtrent den toenmaligen toestand van ons land, toegelicht met tal van statistische tabellen betreffende handel en nijverheid, waterstaat, bevolking, rechtswezen, hygiëne, topografische gesteldheid, openbare liefdadigheid en wat niet al. Ik heb er in de volgende bladzijden een ruim gebruik van gemaakt.
De studie van bovengenoemde stukken en bescheiden doet ons, beter dan nog immer te voren het geval was, zien, hoe de toestand ten onzent door de Fransch'e autoriteiten van den beginne bedenkelijk werd geacht; openbaart ons, hoe scherp zij waarnamen, hoe zwak zij zich in werkelijkheid gevoelden en hoe juist zij de kracht van het opkomend verzet hebben geschat. De verzameling der papieren van den oud-minister Mr. C. F. van Maanen, die bewaard wordt op het Rijksarchief te 's Gravenhage, teekent ons daarentegen, hoe men zag en oordeelde als Hollandsch ambtenaar in Franschen dienst, met een gemoed verdeeld door leed over vreemde overheersching en eerbied en bewondering voor het genie, dat ons' eindelijk de reeds zoolang vruchteloos begeerde staatseenheid bracht:


EERSTE DEEL.
DE OVERHEERSCHING.





Ach! De onafhankelijkheid van Neerland is verdwenen! 's Volks eerkroon ligt in 't stof, 's lands roem heeft uitgeschenen: Een nacht stort op ons neer, verdikt, verpest de lucht! De laatste troost in smart, de hoop zelfs is gevlucht ... De Vaderlandsche grond, wiens onbekrompen weelde (In blijder tijd helaas) der volken oogen streelde,
Ligt uitgemergeld, woest, verlaten, wild, verstoord, En brengt geen halmen meer, maar ruigte en distels voort. Vermagerd zwerven we om langs onze ontvolkte stranden; De moed ontzinkt aan 't hart, het staal de ontspierde handen; De tong bezit geen klem, de ziel geen veerkracht meer, En ach, 't besef van schand' drukt ons als lood ter neer....
J. F. Helmess.





Ach! De onafhankelijkheid van Neerland is verdwenen!
's Volks eerkroon ligt in 't stof, 's lands roem heeft uitgeschenen: Een nacht stort op ons neer, verdikt, verpest de lucht! De laatste troost in smart, de hoop zelfs is gevlucht ... De Vaderlandsche grond, wiens onbekrompen weelde (In blij der tijd helaas) der volken oogen streelde,
Ligt uitgemergeld, woest, verlaten, wild, verstoord,
En brengt geen halmen meer, maar ruigte en distels voort. Vermagerd zwerven we om langs onze ontvolkte stranden; De moed ontzinkt aan 't hart, het staal de ontspierde handen; De tong bezit geen klem, de ziel geen veerkracht meer, • En ach, 't besef van schand' drukt ons als lood ter neer....
J. F. Helmers.





L
DE INLIJVING.
Het was een ongelukkig, verarmd, vervallen land, het» koninkrijk Holland, dat den lOden Juli 1810 bij Frankrijk werd ingelijfd. De Fransche minister van buitenlandsche zaken, Campagny, hertog van Cadore, zeide niets te veel, toen hij in een rapport, dat de inlijving rechtvaardigen moest, verklaarde, dat langer uitstel van dezen maatregel slechts kon dienen om den smartelijken doodsstrijd van het volk te verlengen '). Verplicht om deel te nemen aan al de oorlogen van Frankrijk, als ware het reeds een zijner Departementen, bezweek Holland onder zware oorlogslasten; terwijl het verlies van rijke provinciën eene aanzienlijke daling zijner inkomsten met zich had gesleept. Den 27sten December 1809 was het eiland Walcheren bij proclamatie bij Frankrijk ingelijfd 2). Den 14<len Maart 1810 had koning Lodewijk bij verdrag het land bezuiden de Waal en den Biesbosch moeten afstaan. Voor het verlies van Zeeland, Brabant en een groot deel van Gelderland, nagenoeg een vijfde deel der bevolking
1) Moniteur. 10 Juillet 1810. Rapport a 1'Empereur.
2) Theod. Jorissen. De ondergang van het koninkrijk Holland, pag. 69


vertegenwoordigende, was uitbreiding aan de Oostelijke grens eene schrale vergoeding geweest1). Wat baatte het, dat het land zich thans tot aan den Weser uitstrekte? Oost-Friesland was schaars bewoond, arm aan inkomsten, rijk aan kusten, uiterst geschikt voor den smokkelhandel, die hier zoo min als elders zijnen zedenbedervenden invloed op de ruwe, onbeschaafde bevolking had gemist. In een ministerieel rapport over die streek werd zij de Botany-baai van Pruisen genaamd 2). Men was er de Hollandsche taal niet machtig; daar, zoo goed als in de landen van Huissen, Zevenaar en Malbergen, die in 1808 met Holland waren vereenigd, voegde men zich slechts met moeite onder Hollandsch bestuur 3).
In de afgescheurde provinciën zeiven, thans de Departe• menten der Monden van den Rijn en der Monden van de Schelde, had de inlijving bij Frankrijk een begin van herstel van handel en welvaart met zich gebracht. Eene sterke linie van douanen hield het overige deel van Holland onverbiddelijk van Frankrijk en van de naburige staten van het Rijn-
*) Thed. Jorissen. De ondergang van het koninkrijk Holland, pag. 17.
ï) ce détestable esprit de contrabande qui démoralise toute
la population des deux lignes C'est le Botany-bay de la Prusse.
Eapport ministeriel. A. F. IV. 1721. Archives Nationales. 3) De Vos van Steen wijk aan van Maanen. 24 April 1808.
Ik heb de nieuwe landen van Huissen, Zevenaer en Malbergen in deze week uit naam des konings moeten occupeeren en in dit Koninkrijk inlijven. Ik ben gelast om van consideratiën en advys te dienen op welke wijs onder anderen de justitie zoude behooren te worden georganiseerd. Maar met die zaak ben ik ten hoogste verlegen. De in die landen vigeerende wetten zijn het pruissisch landrecht en de procesordening mede van Pruissen. Zoolang de wetten daar moeten worden nageleefd, kan men aan de organisatie van de rechterlijke macht naar mijn inzien niets doen, omdat de tegenwoordige order van zaken, het justitiewezen betreffende, geradiceerd is in de subsisteerende wet zelve.


verbond gescheiden. Rotterdam en Dordrecht vervielen door verlies van den handel op Duitschland, die, langs Rijn en Waal gaande, nu, tengevolge der nieuwe grensregeling en het strenge verbod van verkeer met Holland, naar de havens aan de Schelde zijn beloop nam, ten grooten bate van Antwerpen , Gent en Middelburg. Ook het verkeer der provinciën onderling was belemmerd en de binnenlandsche scheepvaart gestremd. Koning Lodewijk had er bij het verdrag van 14 Maart 1810 in moeten berusten, dat Fransche douaniers langs de kusten der Zuiderzee, dus in het hart van Holland, werden geplaatst en in hun wantrouwend speuren naar iedere inbreuk op het verbod van handel met Engeland tot zelfs de turfschepen deden ontladen bij hunne jacht naar koloniale waren. De betrekking met de koloniën was verbroken; en de daling der verschillende buitenlandsche fondsen was een groot verlies geweest voor de Hollanders, van ouds de geldschieters van Europa. Op 50 a 60 millioen francs werd het Hollandsch inkomen uit vreemde leeningen geschat; en thans betaalde Oostenrijk slechts 17 a 18°/0, Engeland 70°/0, terwijl Spanje en Zweden hunne betalingen hadden gestaakt').
Het rentebedrag der Hollandsche schuldbrieven, die slechts weinig in vreemde handen waren, was geklommen tot 40
') aujourd'hui plus de colonies ou de communications avec
elles; plus de navigation intérieure; de grandes réductions dans les fonds dus par les différents ótats de 1'Europe. L'Autriche ne paye réellement que 17 a 18 pour cent; 1'Angleterre que 70 pour cent. L'Espagne, la Suède ne payent pas. La Russie continue a bien payer. Le Danemark, le Portugal ne sont pas encore en retard. L'Ainérique solde régulièrement.
J'évalue a 50 ou a 60 millions de francs les revenus de la Hollande dans les emprunts étrangers. Les étrangers n'avaient que pen de fonds dans les emprunts hollandais.
Rapport ministeriel. 11 Octobre 1811. A. F. IV. 1721.
Archives Nationales.


of niet de lasten konden worden verminderd door besparing der uitgaven voor eene afzonderlijke hofhouding en door verlaging der kosten van beheer, indien Holland een deel werd van een grooter geheel. Op die vragen een ontkennend antwoord te geven, ging moeilijk, en stond het eenmaal vast, dat de inlijving bij Frankrijk economische voordeelen bood, dan behoorde er te midden der algemeene verarming eene sterk ontwikkelde vaderlandsliefde toe, om het schijnbestaan van het koninkrijk Holland boven die voordeelen te verkiezen '). „Ik gelove" schreef Anton Reinhardt Falck in Februari 1810 aan zijnen zwager Hora Siccama, „dat eene „dadelijke inlijving in Frankrijk, die (ik blijf bij de voorspelling, die ik u al voor twee jaren gedaan heb) toch vroeg „of laat plaats vinden moet, voor het gros der natie beter „zal zijn dan nog eens een temporair of intermediair bestuur, „het heette dan een Regentschap of een Gouvernement-generaal „te beproeven" 2).
Daarbij hield het inlijvingsdecreet menige belofte in, die verwachtingen ten goede wekken mocht. Het was waarlijk niet als een met geweld van wapenen overwonnen land, het was op eervolle voorwaarden, dat Holland met Frankrijk werd vereenigd. De stad Amsterdam werd, onmiddellijk volgende op Parijs en Rome, tot derde stad des Rijks verklaard. In den Senaat en in den Staatsraad zou Holland door zes, in het Wetgevend Lichaam door vijf en twintig, in het hof van Cassatie door twee leden worden vertegenwoordigd, een krachtige prikkel voor veler eerzucht De officieren van zeeen landmacht, wien het behoud van hunnen rang werd verzekerd, gevoelden zich voor het meerendeel gestreeld door het vooruitzicht van voortaan te zullen dienen onder den
1) Mr. J A. Sillem. Dirk van Hogendorp, pag. 214.
2) O. W. Hora Siccama. Brieven van A. R. Falck, pag. 176,


grooten veldheer, dien zij reeds lang eene vurige bewondering toedroegen. De generaals Janssen, Van Hogendorp, de admiraals de Winter, Verhuell, zijn sedert Napoleons trouwe aanhangers geweest. Door de toezegging der opheffing van de linie der douane op de Fransche grens met ingang van 1 Januari 1811 werd de vrije handel door het geheele Rijk met dat tijdstip weder in het vooruitzicht gesteld. Dat de voortbrengselen der Engelsche nijverheid strenger nog dan te voren zouden worden geweerd, ontsloeg menigeen van eene zijns inziens altijd gevaarlijke mededinging. De Enschedésche fabrikanten van bombazijn spraken met hunne eigene veler meening uit, toen zij zich bij adres tot den Keizer wendden, om hem dank te zeggen voor de inlijving der Hollandsche Departementen bij het groote Rijk, en hem tevens de verzekering te geven, dat zij hunnen ijver en hunne inspanning zouden verdubbelen, om te beter te beantwoorden aan de verwachting en de bedoeling van Zijne Majesteit, „opdat de „vijanden van het algemeen welzijn met hunne manufacturen „voor goed van de handelsmarkt mochten worden verjaagd" ').
Met ingang van 1 Januari werd vermindering beloofd van de drukkende belastingen, die dan volgens de in Frankrijk gebruikelijke maatstaf zouden worden geheven. Het is waar,
') Correspondance du prince Lebrun. No. 1081.
Adresse des fabricants d'Enschedé.
Les soussignés, fabricauts de futaine (boinbazy) d'Enschedé, tres sensibles et reconnaissants pour les mesures décisives que !Sa Majesté a prises pour anéantir et etnpêcher le commerce de manufactures anglaises sur le continent, ont cru devoir vous manifester
ces sentiments dans la confiance que Ces mesures décisives ainsi
que la réunion de nos départements avec le grand empire ont relevé notre courage abattu; nous ne manquerons pas de répondre par un zèle et une activité redoublés a 1'espérauce et a 1'attente de Sa Majesté afin que les ennemis du bonheur commun soient chassés avec leurs manufactures de nos marchés a jamais.


bij ditzelfde decreet werd de rente der staatsschuld getierceerd. Maar het staatsbankroet bestond feitelijk reeds sints lang. De Fransche Keizer heeft het slechts uitgesproken. De Raadpensionaris Rutger Jan Schimmelpenninck had reeds bij de aanvaarding van zijn ambt plannen van reductie op de betalingen van de rente der schuld ernstig overwogen. Hij had er van afgezien op aandrang van den minister Gogel, die door de invoering van het door hem ontworpen algemeene belastingstelsel dit onheil nog hoopte te voorkomen '). Herhaaldelijk had Napoleon getracht zijnen broeder over te halen om voor Holland te doen, wat hij zelf in de eerste dagen van het consulaat met zulk uitnemend gevolg voor Frankrijk had gedaan Binnen weinige jaren had hij toen datzelfde land, dat een toonbeeld was geworden van ontreddering en wanorde, hervormd tot een voorbeeld van innerlijke kracht aan het hoofd der machten van Europa. Maar tot tierceering zoo min als tot conscriptie was koning Lodewijk te bewegen geweest.
Er moest echter gehandeld worden. Al ware het mogelijk geweest den bestaanden stand van zaken nog eenige jaren slepende te houden, het kwaad ware er slechts door verergerd, daar gebrek aan crediet het sluiten van leeningen, en de algemeene verarming de heffing van nieuwe belastingen onmogelijk maakten. Daarenboven Napoleon had eenen afkeer van halve, maatregelen. Waar ontwarren onmogelijk is, wordt het doorhakken van den knoop het eenige redmiddel. Iedereen, die het weet, maar alleen mannen als Alexander en Napoleon, die het durven 2).
In de herinnering van ons volk is het besluit tot tierceering van de rente der staatsschuld (de schuld zelve werd in haar geheel gelaten) blijven voortleven als de grootste daad van
') Mr. J. A. Sillem. De politieke en staathuishoudkundige werkzaamheid van I. J. A. Gogel, pag. 51 en vgg.
*) Mr J. T. Buijs. De Nederlandsche Staatsschuld sedert 1814, pag, 15.


willekeur en despotisme, die de Keizer zich tegenover ons vaderland heeft veroorloofd. De tijdgenoot, die het onvermijdelijke van den maatregel reeds lang had zien aankomen, oordeelde er anders over. Hij berustte er in en vatte zelfs eenige hoop op geregelder rentebetaling '). De uitkeering der achterstallige renten over 1808 en 1809, eveneens getierceerd, die tegelijkertijd door den Keizer werd gelast, bracht mede veel bij om eenig vertrouwen te doen herleven Onmiddellijk na de tierceering rees de koers van 9 tot 131 /2°/0 2).
Dank aan de bemoeiingen van Johan Valckenaer, die door koning Lodewijk, kort voor de inlijving, nog met eene laatste zending naar Parijs was belast, werd in het inlijvingsdecreet van eene algemeen gevreesde confiscatie van alle aanwezige Engelsche goederen en koloniale waren gezwegen3). „Dat is „er, God dank, toch nog uitgebleven", schreef Mr. L. C. Luzac, die als secretaris der legatie zijnen oom Valckenaer vergezelde, aan zijnen vader te Leiden 4). Instede der verbeurdverklaring kwam een recht van 50°/0, voor 1 September 1810 te voldoen, van alle koloniale waren, die op het tijdstip der omwenteling in Holland werden aangetroffen, waarna zij vrijelijk door het geheele Rijk mochten worden verhandeld. Onbillijk was dit niet. Tengevolge der weinig strenge doorvoering van het Continentaal Stelsel onder koning Lodewijk, en niet minder van den op grooten schaal gedreven smokkelhandel, terwijl tege-
') W. Eekhoff. Friesland in 1813, pag. 12.
ï) Correspondance du prince Lebrun. No. 149. 23 Juillet 1810.
Sire, nos rentes remontent et une foule de gens se présentent pour en acquérir; leur concours les fera monter encore. Elles étaient tombées a 9, elles sont a 131/».
3) "W. P. Sautyn Kluyt. Geschiedenis van het Continentaal Stelsel, pag. 124.
*) Q. W. Vreede. Mr. L. C. Luzac. Levensberichten der Nederlandse he Maatschappij voor Letterkunde, 1862.


lijkertijd het handelsverkeer met Frankrijk en met de naburige steden van het Rijnverbond onverbiddelijk was afgesloten, lagen in de Rotterdamsche en Amsterdamsche pakhuizen ontzaglijke hoeveelheden koffie, suiker, katoen en indigo opgehoopt. De prijs dier waren bedroeg daar nauwelijks één vierde van wat er in Frankrijk voor moest worden betaald. \ rije uitvoer dezer goederen zoude den Hollandschen handelaars eene buiten alle verhouding groote winst hebben verschaft ten nadeele van de Fransche kooplieden, die hunne voorraden tot zoo veel hooger prijs hadden moeten inslaan. De heffing van een recht van 50°/0 liet den Hollandschen handel nog een onverhoopt voordeel, maakte het verschil in prijs voor den Franschen koopman minder drukkend, en schonk aan de schatkist eene overvloedige bate ').
De laatste bepaling van het inlijvingsdecreet hield in, dat nog in den loop dierzelfde maand door het Wetgevend Lichaam eene commissie moest worden benoemd, die zich onverwijld naar Parijs had te begeven, „om defmitievelijk te regelen al „hetgene tot de onderscheiden publieke en gemeentens-schul„den betrekking heeft, en om de grondbeginselen der ver„eeniging te doen overeenstemmen met de plaatselijke omstandigheden en belangen van het land".
Het Wetgevend Lichaam voldeed den 19<len Juli aan dezen last, den laatsten, dien het had te volbrengen door de benoeming van eene commissie tot dit doel, bestaande uit vijftien leden. Op 's Keizers verlangen werden daaraan nog toegevoegd verschillende officieren van leger en vloot2); benevens eene
i) A. Thiers. Histoire du Consulat et de 1'Empire. Torne III, pag 313.
») Correspondance de Napoléon I. No. 16701.
Au prince Lebrun. 22 Juillet 1810.
Si vous manquez de conseillers d'état, envoyez-moi d autres fonctionnaires Le principal est que vous m'envoyiez des hommes de mérite et qui eonnaissent bien le pays,


commissie uit de reeds sedert de maand Maart bij Frankrijk ingelijfde provinciën, die aireede de Departementen van dg Monden van den Rijn en van de Monden van de Schelde heetten. „Met dezen te samen", schrijft Mr. C. F. van Maanen in zijne aanteekeningen, „waaronder verscheidene officieren „van zee- en landmacht, heeft de Conseil pour les affaires de „la Hollande uit dertig leden bestaan onder voorzitting en „leiding van den hertog van Gaëta, minister van finantiën, „graaf de Montalivet, minister van binnenlandsche zaken en „graaf Mollien, minister van de openbare schatkist. De re„kwestmeester Coquebert Monbret heeft bij dien Raad als „secretaris gefungeerd, welke zijne zittingen heeft gehouden „in het hotel van het departement van finantiën. In eene zeer „plechtige audientie, zittende de Keizer op zijnen troon, heeft „de prins aartskanselier, hertog van Parma (Cambacérès) „ons aan den Keizer voorgesteld. Op den 10<len Augustus 1810 „zijn al de leden van het Cmseil en vele andere aanzienlijke „personen, door den Groot-Maarschalk, hertog van Frioul, „(Duroe) namens den Keizer op eenen zeer plechtigen maaltijd onthaald". „Over het algemeen", schrijft de generaal Dirk van Hogendorp, die mede deel uitmaakte van deze commissie, in zijne Gedenkschriften, „ werden de Hollanders te „Parijs op de meest vleiende wijze ontvangen aan het hof, „in de stad en bij de ministers".
De Raad verdeelde zich, wat zijne werkzaamheden aangaat, in drie secties, welker voorzitters door den Keizer werden benoemd; namelijk de oud-minister Gogel voor die van finantiën en schatkist; Mr. C. F. van Maanen voor die van wetgeving, binnenlandsche zaken en politie; en de admiraal Verhuell voor die van leger en marine. Luidens de uitvoerige instructie '), die hem namens den Keizer gewerd, had de
i) Zie Bijlage III.
Professor Jorissen zegt (Bijdragen voor de Yaderlandsehe fteschie-


Raad slechts gegevens te verzamelen, inlichtingen te verstreken en vragen te beantwoorden. De naar aanleiding daarvan te nemen besluiten werden door den Keizer zei ven vastgesteld, zonder dat de Raad daarin verder werd gekend.
Zoo had de sectie van binnenlandsche zaken van raad te dienen aangaande de meest wenschelijke verdeeling van het land in Departementen en Arrondissementen als basis voor het in te voeren prefectoraal bestuur. Hare verschillende voorstellen daartoe moesten echter wijken voor den beslisten wil des Keizers om tot Oostelijke grens de Eems te nemen en ook de sterke vesting Wesel tot Hollands grondgebied te rekenen. Daartoe moest de grenslinie den Rijn volgen tot Wesel, vanwaar zij langs de Lippe tot Munster loopen moest en dan verder langs den Eems tot Oost-Friesland. Binnen de aldus aangegeven lijn, tevens voorloopig nog linie der douane, werd bij decreet van 13 September 1810 het land verdeeld in negen Departementen: 1°. dat van de Zuiderzee, bestaande uit de voormalige Departementen van Amstelland en. van Utrecht; 2°. dat van de Monden van de Maas, gelijk aan het voormalige Departement van Maasland, behalve het gedeelte, dat reeds van te voren met de Departementen van de Monden van den Rijn en van de twee Nethen was vereenigd; 3° en 4°. die van de Monden van de Schelde en van de Monden van den Rijn, die beiden reeds bij vroegere decreeten waren georganiseerd ; 5°. dat van den Boven-IJsel, gelijk aan het vroegere Departement Gelderland, behalve die gedeelten, die reeds vroeger met dat der Monden van den Rijn waren vereenigd; 6°. dat van de Monden van den IJsel, bestaande uit het voormalige Departement Overijsel; 7°. dat van Friesland, het eenige,
denis, 2*= Reeks Deel IX, pag. 66 , dat hij geen exemplaar dezer instructie heeft kunnen vindeu. Eene copie er van berust in de A erzameling van Maanen No. 36. Rijksarchief


dat zijnen ouden naam mocht behouden; 8°. dat van de Wester-Eems; bestaande uit de vroegere Departementen Groningen en Drenthe; en eindelijk 9°. dat van de Ooster-Eems, bestaande uit het voormalige Oost-Friesland, dat volgens de aanvankelijke bedoeling des Keizers niet tot de Hollandsche Departementen had moeten behooren '). Bij decreet van 26 December 1810 werden de Departementen van den Boven-IJsel en van de Monden van den IJsel nog vergroot door toevoeging van het ingelijfde land tusschen de Lippe, de Eems en de oorspronkelijke Hollandsche grens. Maar een later decreet, van 28 April 1811, vereenigde deze landen weder tot een afzonderlijk Departement, dat van de Lippe.
Van meer aanbelang waren de punten van behandeling in de sectie van finantiën. De Keizer had tot haren voorzitter aangewezen den oud-minister Gogel, den bekenden financier, die onder den Raadpensionaris Schimmelpenninck hier te lande liet eerste algemeene belastingstelsel had ingevoerd, ter vervanging Van al die verschillende plaatselijke en gewestelijke heffingen in de oude Republiek, waardoor het verkeer der provinciën onderling werd belemmerd en eenheid van bestuur en finantiewezen onmogelijk werd gemaakt. Het verlies onzer onafhankelijkheid was voor hem, een der vrijheidsmannen van het jaar 1795, een zware slag geweest; maar evenmin
*) Correspondance de Napoléon I. No. 16853. 30 Aout 1810.
Le ministre de 1'intérieur invitera la section de 1'intérieur du conseil hollandais a faire un projet de division du territoire en portant la frontière occidentale jusqu'a 1'Ems. Wesel ferait aussi partie de la Hollande. La frontière suivrait le Rhin jusqu'a "Wesel; elle remonterait la Lippe jusqu'a Munster et de la suivrait 1'Ems jusqu'a 1'endroit oü cette rivière entre dans 1'Ost-Frise. Cette ligne serait la ligne réelle des douanes Cette opération permettrait de faire en Hollande neuf départements.
idein idem. No. 16871.
L'Ost-Frise n'est pas la Hollande.


als hij persoonlijke gevoelens had laten gelden , toen hij door koning Lodewijk tot minister van financiën werd benoemd, evenmin aarzelde hij ook thans, nu het hem door het aannemen van het lidmaatschap in dezen Raad, wellicht nog mogelijk was, iets voor zijne medeburgers te doen. De twee hoofdpunten, waarover in de door hem gepresideerde sectie van advies moest worden gediend, betroffen de regeling der belastingen en het bedrag van de rente der schuld. Omtrent het laatste juiste gegevens te verschaffen was moeilijk. Door koning Lodewijk was bij de wet van 27 Januari 1809 de oprichting bevolen van een Grootboek der Publieke Schuld, als een middel om den vollen omvang te leeren kennen van de Nationale Schuld, bestaande uit de, den 6den Mei 1798 door de Nationale Vergadering bevolen, vereeniging van niet minder dan twee en negentig lands- provinciale en andere schulden en leeningen van den meest verschillenden aard, zoowel wat obligatiën als rente betrof '). Dit Grootboek was bij de inlijving nog niet voltooid. In een rapport, door Gogel in de sectie van finantiën voorgedragen 2), werd bij benadering aangenomen, dat de
geconsolideerde schuld aan rente bedroeg . . f 31.850.000 de vlottende schuld aan rente 5.600.000
Totaal . 7 ƒ 37.450.000 daaraf de inkomsten der amortisatiekas . . . „ 1.000.000
f 36.450.000
daarbij de langzaam verminderende lijfrenten . „ 500.000
Totaal . . f 36.950.000
Eenige andere posten, als bijvoorbeeld de schulden der
1) Mr. J. G. Kist. Het Grootboek der Openbare Schuld, pag. 5.
Mr. J. F. Neeb. De Grootboeken der Nationale Schuld, pag. 3.
2) Mr. .T. A. Sillem. De politieke en staathuishoudkundige werkzaamheid van I. J. A. Gogel, pag. 81.


Oost-Indische Compagnie, die nog niet waren geliquideerd, zouden den jaarlijkschen rentelast doen stijgen tot 39 a 40 millioen gulden. .
De commissie hoopte nog te verkrijgen, dat de tierceering niet werd toegepast in enkele bepaalde gevallen, als bijvoorbeeld de door openbare ambtenaren gestorte waarborgkapitalen en de renten toekomende aan gasthuizen en andere liefdadigheidsgestichten, aangezien die renten drie kwart van het inkomen dezer laatste uitmaakten, zoodat bij reductie hun ondergang onvermijdelijk was. Hier echter stuitte men op den onverbiddelijken wil des Keizers, die geene uitzonderingen wilde toestaan, tot groote teleurstelling vooral van hen, die in het presidium van den oud-minister Gogel, wiens afkeer van een staatsbankroet wel bekend was, eenen waarborg hadden hopen te vinden van gunstiger schikkingen.
Gelukkiger was de commissie op het punt der belastingen, wier druk aanzienlijk werd verlicht, al werd de bij het inlijvingsdecreet beloofde invoering van het Fransche belastingstelsel, en daarmede de zoo vurig begeerde opheffing der linie van douane, niet verkregen. Wel bleef het 's Keizers bedoeling om daartoe te besluiten. Zonder eenheid op dit punt achtte hij het groote Rijk onbestuurbaar. Maar de zware schuldenlast, die ook na de tierceering nog op Holland bleef drukken, maakte het onmogelijk, meende hij, om anders dan geleidelijk daartoe over te gaan. Eerst in den loop van het volgende jaar, met 1812, rekende hij, dat dit doel bij benadering kon worden bereikt ').
i) Correspondance de Napoléon I. No. 17440.
A. M. G-audin, duc de G-aëte. 9 Mars 1811.
Mon intention est d'amener la Hollande aux impositions fran^aises et le plutöt cela se fera mieux cela vaudra. Un grand empire n'est pas gouvernable autrement. Je voudrais qu'en 1812 vous puissiez en approcher.
3


Gogel zelf betoonde zich in den Raad voorstander van een afzonderlijk belastingstelsel voor de Hollandsche Departementen, doch met verminderden aanslag en met afschaffing van die belastingen, welke het behoud eener douanelinie zouden hebben vereischt'). Hij vreesde, dat de onmiddellijke invoering van de Fransche administratie en van de Fransche belastingen ook de aanstelling van een geheel nieuw personeel van Fransche ambtenaren zoude eischen. Om de Hollandsche ambtenaren te behoeden voor ontslag wilde hij, dat hun tijd werd gelaten om zich door geleidelijke invoering van Fransche formulieren, door geleidelijke wijziging in de termijnen en in de grondslagen van aanslag op de toepassing van het nieuwe
stelsel voor te bereiden.
Voorloopig moesten de belastingen in de nieuwe Hollandsche Departementen nog worden geregeld 2) naar verhouding der sommen benoodigd tot dekking der getierceerde rente, waartoe de Keizer 28 millioen francs, het onderhoud van leger en vloot, waartoe hij 32 millioen francs noodig achtte, plus wat er werd vereischt voor de burgerlijke en militaire pensioenen, het civiel bestuur, den waterstaat en de rechterlijke macht3).
») Mr. J. A. Sillem. Dirk van Hogendorp, pag. 232.
2) Correspondance de Napoléon I. No. 16701.
Au prince Lebrun. 22 Juillet 1810.
En 1810 la Hollande doit faire son service avec ses propres ressources.
3) Correspondance de Napoléon I. No. 16719.
t Au comte Mollien. 25 Juillet 1810.
Quel doit être le montant des impositions que doit payer la Hollande pour payer le montant de sa dette, les pensions civileset militaires, ce que coüteront le ministère de 1'intérieur, celui des finances, les canaux, la justice, puisque cela ne me rend rien: et enfin me couvrir les dépenses que nécessitent la défense du pays et les chantiers de la marine; savoir 10 millions de florins pour la guerre et 6


Door de opheffing van het Wetgevend Lichaam, het Departement van Buitenlandsche Zaken, den Staatsraad en de civiele lijst, hoopte de Keizer daarbij op eene besparing van twee millioen francs ').
Volgens een rapport, door Gogel namens zijne sectie ingediend, moesten die uitgaven worden geraamd als volgt:
voor oorlog en marine t. frcs. 35.910.000
„ binnenlandsche zaken „ 3.150.000
„ waterstaat en publieke werken. . „ 3.150.000
„ justitie „ 3150.000
„ administratie en finantiën ... „ 7.560.000
„ pensioenen „ 3.780.000
„ lijf- en eeuwigdurende renten (met
2,'3 verminderd) „ 27 300.000
Te samen . . . frcs. 84.000.000 Tevens werd verklaard, dat aan directe en indirecte belastingen niet meer kon worden opgebracht dan eene som van 67.000.000 francs 2).
Gelijkstelling met Frankrijk werd daarom vooralsnog alleen verleend aan de beide Departementen van de Monden van den Rijn en van de Monden van de Schelde, die reeds voor de inlijving van het koninkrijk Holland deel van Frankrijk uitmaakten, en waar reeds maatregelen tot het invoeren der
millions de florins pour la marine; ce qui ferait 16 millions de florins ou a peu prés 32 millions de francs?
') Correspondance de Napoléon I. No. 16707.
Au prince Lebrun. 23 .Juillet 1810. Les relations extérieures seront un objet d'économie. Le Corps Législatif sera un objet d'économie; le Conseil d'État, la liste civile etc. également. Tout cela ne doit être pajé que jusqu'a Aout. J'espère que ces divers objets feront une économie de prés d'un million de florins.
2) Mr. J. A. iSillem. De politieke en staathuishoudkundige werkzaamheid van I. J. A. (rogel, pag. 84.


Fransche belastingen waren genomen '). Hoe groot voordeel die beide Departementen daarvan ondervonden, blijkt uit het feit, dat in het Departement der Monden van den Rijn, volgens opgave van den prefect, in 1810, toen de Hollandsche heffingen nog van kracht waren , 6.249 109 francs werd opgebracht; maar in 1811, toen de Fransche belastingwetten in werking waren, ongeveer de helft, namelijk 3.483.003 francs 2).
Hetzelfde gold voor de vroeger tot het Rijnverbond behoord hebbende streken (het Departement van de Lippe), die thans bij Holland waren gevoegd. Daar de zooveel zwaardere Hollandsche belastingen in te voeren, achtte de Keizer eene onbillijkheid 3).
Het keizerlijk organiek decreet, waarbij den 18den October 1810 de administratie der Hollandsche Departementen voor
i) Correspondanee de Napoléon I. No. 16949.
A. M. Graudin, duc de Graëte. 26 Septembre 1810.
1'organisation du système d'impositions pour 1811, ayant tou-
jours soin de séparer les deux ancien Dépts. des sept nouveaux. Les deux premiers auront la même administration que la France; cela est eonvenable pour que la ligne des douanes soit mieux placée et beaucoup de mesures ont déja été prises pour donner 1'administration franyaise a ces deux Dépts.
i) F. 1 C. III. Bouches du Rhin. I. Archives Nationales.
3) Correspondanee de Napoléon I. No. 17440.
A. M. Graudin, duc de Gaëte, 9 Mars 1811.
J'ai lu avec attention votre travail sur 1'organisation des contributions dans les territoires de 3 ou 400.000 ames pris dans la confédération du Khin et réunis a la Hollande. Yous voulez y placer les impositions hollandaises: il me semble qu'il y a la beaucoup d'inconvénients. Ces pays qui payent moins que la France se trouveraient payer plus qu'elle .... Cela n'empêcherait pas de conserver le droit de mouture pour équivaloir le payement de leur dette. Je désire donc, que le nouveau pays soit organisó a la fran^aise. Cela fera un peu d'embarras; mais ce pavs peut être mis dans la dépendance de 1'intendant de 1'intérieur.


goed werd geregeld, begon dan ook met eenen aanhef, die inhield, dat de geheele ineensmelting van Holland met het Keizerrijk nog niet mogelijk was, daar de invoering der Fransch'e belastingen een al te gevoelig verlies aan de schatkist zoude veroorzaken ; dat de ambtenaren bij de onmiddellijke invoering van een nieuw systeem zouden moeten worden ontslagen; dat er achterstallige ontvangsten en uitgaven waren, die vooraf voorziening eischten; dat het Grootboek der Publieke Schuld nog niet in gereedheid was gebracht; dat men zich voor den dienst van het jaar 1811 daarom moest bepalen tot het verlichten van den druk der bestaande belastingen '). Daarvan, van die belastingen, werd de opbrengst voor den dienst van het komende jaar , bij Artikel 126 van het decreet, vastgesteld op een bedrag van 61.280.000 francs, dus ruim 5 millioen francs minder dan de som in den Raad als maximum genoemd van wat het land kon opbrengen, en 22 millioen francs minder dan de begrooting der uitgaven door dat college opgemaakt; dat wil zeggen, vergeleken bij den dienst van het jaar 1810 , eene verlichting van 9^ millioen francs, voornamelijk verkregen op de meest drukkende lasten, op de eerste levensmiddelen a).
Zoo werden de directe belastingen, vooral die op het personeel, veel verminderd. Art. 137 van het Octoberdecreet hield in, dat dit laatste, het personeel, moest worden gebracht op de helft van den tax bepaald bij de wet van 11 April 1807, dus op 5°/0 3)- Eveneens verlicht werd de belasting op het gemaal, die bij Art. 139 van ƒ108 op ƒ72 per last koren
1) Jhr. Mr. J. M. Kemper. Verzameling van wetten en decreten betrekking hebbende tot de inlijving en organisatie der Hollandsche Departementen.
2) Sickenga. Geschiedenis der belastingen sedert 1810. Deel I, pag. 12.
a) d'Alphonse. Ape^u sar la Hollande, pag. 530.


of tarwe werd teruggebracht. De belastingen op het meubilair, het vleesch (bestiaal), de zeep en het kleinzegel op voorwerpen van weelde vervielen, Art. 135. De Fransche belasting op de tabak werd nog niet ingevoerd. De linie van douane echter bleef bestaan.
Bij Art. 1 van ditzelfde decreet werd het Algemeen Bestuur in de Hollandsche Departementen, met ingang van 1 Januari 1811, opgedragen aan eenen Gouverneur-generaal, onder wiens bevelen ook de militaire macht werd geplaatst (Art. 4). Diens bestuur strekte zich echter slechts uit over een zevental der negen Departementen, waarin Holland bij decreet van 23 September 1810 was verdeeld: namelijk die van de Zuiderzee, van de Monden van de Maas, van den Boven-IJsel, van de Monden van den IJsel, van Friesland, van den Wester-Eems en van den Ooster-Eems. De beide andere, de Departementen van de Monden van den Rijn en van de Monden van de Schelde, bestaande uit de vroeger reeds geannexeerde provinciën ten Zuiden van Waal en Biesbosch, die voor een deel ook het Departement der twee Nethen vormden, kwamen onmiddellijk onder Fransch bestuur. Het Algemeen Bestuur over de zeven Hollandsche Departementen, dat te Amsterdam zijnen zetel had, moest verder nog, behalve uit den Gouverneurgeneraal, bestaan uit eenen staatsraad, intendant-generaal van finantiën en binnenlandsche zaken, eenen rekwestmeester, belast met den waterstaat of het bestuur van dijken , polders en wegen, eenen rekwestmeester, directeur der centrale kas, eenen rekwestmeester, opperdirecteur der douanen, eenen directeur der publieke schuld, en eenen directeur van politie.
De administratie van ieder afzonderlijk Departement werd opgedragen, zooals dit in Frankrijk gebruikelijk was, aan eenen prefect, eenen onderprefect en eenen raad van prefectuur.
De uitgaven der ministeries van justitie, van binnenlandsche zaken, tinantiën, publieke schatkist, eeredienst en algemeene


politie in de Hollandsche Departementen moesten met 1 Januari 1811, evenals voor de overige Departementen van het Keizerrijk, op het algemeene budget van den Staat worden gebracht (Art. 127).
Tot den post van intendant-generaal van binnenlandsche zaken en finantiën werd de oud-minister Gogel geroepen. Gedurende diens verblijf te Parijs had de Keizer hem herhaaldelijk blijk gegeven van vertrouwen in zijn oordeel, onder meer door de eervolle benoeming tot staatsraad. Als intendantgeneraal van finantiën en binnenlandsche zaken hoopte Gogel daarom met goed gevolg werkzaam te kunnen zijn, en hij hoopte dit te meer, daar hem, hoewel hij ondergeschikt bleef aan de ministers van finantiën en binnenlandsche zaken te Parijs, in de uitvoering van het decreet groote vrijheid van handelen gelaten werd '). Bij besluit van 18 November 1810 werd hem voor de afdeeling binnenlandsche zaken ter zijde gesteld, als intendant de 1'intérieur, baron d'Alphonse, een bekwaam, welwillend man, aan wiens invloed het volgens Professor Jorissen vooral te danken is, dat de invoering der Fransche administratie hier minder zwaar heeft gedrukt, dan een zoo ingrijpende maatregel kon doen verwachten.
De gewezen voorzitter der sectie van binnenlandsche zaken, Mr. C. F. van Maanen, werd door den Keizer benoemd tot eersten president van het in Holland op te richten Keizerlijke Gerechtshof, en als zoodanig te samen met den baron Beytz, keizerlijk procureur bij het Hof van Appèl te Brussel, belast met de reorganisatie der rechterlijke macht in Holland, terwijl alle bestaande rechterlijke collegiën met 31 December 1810 moesten worden ontbonden. Art. 54.
Art. 39 van het Octoberdecreet hield in, dat het bestuur
i) ]\<[r j. A. Sillem De politieke en staathuishoudkundige werkzaamheid van I. J. A. Gogel, pag. 38,


van polders, dijken en wegen voorloopig zoude worden gehandhaafd. De Keizer wenschte er de Hollandsche ingenieurs te behouden en er zoo min mogelijk Franschen in te brengen '). Alleen moest voortaan van eene directie en niet meer van een ministerie van waterstaat worden gesproken. Volgens den intendant d'Alphonse had deze directie zorg te dragen, minder voor den aanleg van nieuwe kanalen en waterwegen, dan wel voor onderlinge verbinding der bestaande, wat bij het isolement der verschillende gewesten onder de Republiek en bij hun zelfzuchtig bedacht zijn op enkel eigen voordeel, maar al te veel verwaarloosd was, tot groot nadeel van het algemeen 2). Tot directeur van den waterstaat werd benoemd de oud-minister Mollerus.
Ook de directeur der centrale kas, de Heer Voute, en die der publieke schuld, de Heer Six tot Oterleek, waren Hollanders. De opperdirecteur der douanen, de rekwestmeester Coquebert de Monbret, en de directeur van politie, de Heer Duvillers Duterrage, waren Franschen. Maurits Cornelis van Hall beschrijft liet karakter van den laatste in zijne Herinneringen als „edel en menschlievend, en niet overeenkomstig „met den hatelijken post, hem opgedragen, en dien hij met „gematigdheid waarnam" 3).
Op aandrang van de sectie voor binnenlandsche zaken werd bij Titel 3 van het meergenoemde decreet besloten, dat de Hollandsche taal tegelijk, concurremment, met de Fransche zoude kunnen
1) Correspondance de Napoléon I. No. 16914.
Au comte de Montalivet. 16 Septembre 1810.
Je vous prie de faire rédiger un projet de décret par les Hollandais pour organiser le Waterstaat en laissant le plus possible les choses comme elles sont aujourd'hui. Je désire y laisser les mêmes ingénieurs et y envoyer le moins de Fra^ais possible.
2) d'Alphonse. Aper?u sur la Hollande, pag. 59.
5) M. C. Hall. Herinneringen, pag. 104.


worden gebezigd „in de rechtbanken en in de acten van administratie, gelijk mede in de notariëele en onderhandsche acten."
De zorgvuldigheid en de welwillendheid, waarmede in dit decreet de belangen van het ingelijfde land zijn behartigd, geven een treffend bewijs, dat het den Keizer ernst was, toen hij, naar de Heer van Lijnden van Lunenburg mededeelt '), in den Staatsraad verklaarde, „dat men de vereeniging van „Holland als ten uiterste belangrijk moest beschouwen voor „Frankrijk, dat het niet was de acquisitie van een lap grond, „maar een geheel Volk .... dat het nog zijn belang, nog „zijn voornemen was, om dat Volk uit te zuigen; dat men „het niet als een Pays conquis moest considereeren, maar als „een Land, dat door den drang der omstandigheden met het „groote Rijk was vereenigt geworden; dat het geheel wat anders „was, of slegts een enkeld Departement verenigt wierd, waardoor dan niet veel uitzondering kon gemaakt worden, dan „wel of een geheel Volk vereenigt wierd, een Volk daar goede „instellingen, sommige zelfs vrij beter dan in Frankrijk gebonden wierden; dat daarom ook eene gehele verandering „van alles zoo terstond hier minder noodzaaklijk moest ge„rekent worden; dat men het langzamerhand behoorde te „doen, en acht geven op de gewoontens en gebruiken, die „daar plaats hebben . . . .; dat hij niet voornemens was, om „een partij Fransche amptenaren naar Holland te zenden, daar „hij overtuigd was, dat de administratie met meer probiteit en „met meer kennis van zaken door de Hollanders zelve zou „gedaan worden, en dat hij die Natie door geene Fransche „Employés, waarvan hij de menées zeer wel kende, wilde „gekwelt hebben; dat hij de gewesen minister van finantiën
i) Dr. Theod. .Torissen. De Commissie van 22 Juli te Parijs. Bijdragen voor Vaderlandsche Geschiedenis. 2de Keeks. Deel IX, pag. 74.


„Gogel hier had, en eene Hollandsche commissie bestaande „uit gewese of actueele amptenaren, en dat hij die Heeren in „dit stuk meer moest geloven, dan zijne Fransche Staatsraden, „die het land niet kenden; dat een derde van de schuld stellig „moest betaalt worden, dat er een tweede deel van het grootboek moest worden geformeert en te Amsterdam berusten, „en dat, zo de inkomsten van Holland niet genoegzaam betonden wierden, om het derde te betalen, hij dan egtcr geene „meerdere lasten wilde opleggen; dat het dan billijk was, dat „hij dit suppleerde . . .


ra.
DE LUITENANT-GENERAAL.
De man, die reeds bij het decreet der inlijving was aangewezen, om als 's Keizers stedehouder over de stipte naleving zijner besluiten te waken, was diens oude ambtgenoot in het consulaat, Lebrun. Hij was een gematigd, zachtzinnig man, fijn beschaafd en zich onderscheidende door ernstige, diepgaande studiën op economisch gebied. Reeds onder het ancien régime had hij zich als schrijver naam gemaakt; in den Revolutietijd had zijn geschrift, La voix du citoyen, de vrucht van langdurige besprekingen met den minister Necker tot liet verkrijgen van hervormingen op finantiëel gebied, Item eene plaats doen verwerven in de États-Oénéraux, in de Nationale Vergadering, in de Constituante, waar het vooral finantiëele belangen waren, die hij voorstond. In de dagen van het Schrikbewind werd ook Lebrun in hechtenis genomen. Na den val van Robespierre werd hij door den Raad der Vijfhonderd en door het Directoire herhaaldelijk gekend en geraadpleegd in finantiëele aangelegenheden. Steeds bleef hij zich een trouwen aanhanger betoonen van de hoofdgedachte der Revolutie zonder zijnen afkeer van de uitersten, waarin zij verviel, te verbloemen, en zonder prijs geven van zijne betrekkingen tot de oude royalisten, met wie hij ook als con-


sul in geregeld verkeer bleef. In het consulaat had hij zich meest op den achtergrond gehouden, gelijk het ook niet wel anders mogelijk was naast „den meester, die alles wist te doen, „alles kon doen en alles wilde doen," zooals de Siéyès het uitdrukte. Bij de oprichting van het Keizerrijk was hij als prins Lebrun, hertog van Plaisance, met den titel van Aartstresorier, tot een der zes groot-dignitarissen van het Rijk verheven, en werd als zoodanig door den Keizer aangesproken met mem cousin. Sedert onderscheidde hij zich door de oprichting van het Hof van Rekeningen, Cour des Comptcs, en trad hij op als Gouverneur-generaal van Ligurië '). Napoleon schatte hem hoog om zijne finantiëele en administratieve bekwaamheden. Het was inderdaad eene goede keuze om dezen man naar Holland te zenden. Vele zijner karaktertrekken, zijn eenvoud, zijne eerlijke onbaatzuchtigheid, zijn gemoedelijke welwillendheid, waren in gelukkige overeenstemming met die van het Hollandsche volk; zoo iemand het voor Frankrijk had kunnen winnen, ware hij het voorzeker geweest. Bij al den haat, dien de Franschen beambten op zich laadden, werd voor hem steeds eene uitzondering gemaakt.
Zelf begeerde prins Lebrun deze zending allerminst. De twee en zeventig-jarige verlangde slechts rust en had geenen anderen wensch dan om zijne dagen in vrede in den kring van zijn gezin te eindigen; een wensch, die echter weinig instemming had te wachten van den man, die, streng voor anderen gelijk hij het voor zich zeiven was, tot stelregel had, dat men in het harnas moet sterven 2). Daags voor de inlijving
M M. de Mesnil. Mémoires sur le prince Le Brun.
s) Correspondance de Napoléon I. No. 16000.
Au comte de Lacépède, grand-chancelier de la légion d'honneur. . . . . Quant aux motifs que vous alléguez pourvotre santé, je ne puis y adhérer ni consentir a ce que vous quittiez votre place: il faut mourir sous le harnais.


der Hollandsche Departementen, 8 Juli 1810, ontving prins Lebrun het korte bevel: „Mon cousin, ik heb uwe diensten in „Holland noodig. Laat alles tot uwe afreis gereed maken, ten „einde zoo spoedig mogelijk naar Rambouillet te komen om „uwe instructie te ontvangen. Het is volstrekt noodzakelijk, „dat gij reeds morgenavond uit Parijs vertrekt om u naar
„Amsterdam te begeven" ').
In die instructie 2) verklaarde de Keizer uitdrukkelijk, dat het zijne bedoeling was, zelf te regeeren. Zijn stedehouder had in opdracht alles te zien, over alles inlichtingen in te winnen, den Keizer van alles te onderrichten en onmiddellijk van dezen zeiven zijne orders te ontvangen om ze te doen uitvoeren. In Holland moest prins Lebrun voor Napoleon zijn, wat hij in Frankrijk, onder het consulaat, door zijn verkeer met de leden van het ancien régime voor hem was geweest: een oog, waarmede hij zag, een oor, waarmede hij hoorde3). De talrijke brieven (alleen reeds over de eerste maanden, Juli tot December, vindt men er op de Archives Nationales te Parijs ruim duizend stuks), die de Luitenantgeneraal tot den Keizer persoonlijk richten moest, verzekerden dezen ook voor de Hollandsche Departementen dat voortreffelijk controlemiddel op de rapporten en stukken, die hem werden voorgelegd, waardoor Napoleon in de oogen zijner ondergeschikten nagenoeg alwetend scheen. Hij, die zijne brieven niet deed lezen, maar zelf las, bleek telkens bij voorbaat beter
i) Correspondance de Napoléon I. IN o. 16617.
Au prince Lebrun Rambouillet, 8 Juillet 1810.
Mon cousin, j'ai besoin de vos services en Hollande. Faites préparer vos équipages de voyage et rendez-vous le plutót possible a Rambouillet pour y prendre vos instructions. II est indispensable que vous partiez de Paris demain soir pour vous rendre a Amsterdam.
Zie bijlage IV.
s) A. Thiers. Histoire du Consulat et de l'Empire. Tome I, pag. 195.


onderricht dan zijne ministers zeiven van wat zij hem wilden mededeelen.
Het was Napoleons bedoeling, dat Amsterdam na koning Lodewijks vertrek niet al te zeer zoude lijden door het verlies eener hofhouding. Als 's Keizers plaatsvervanger moest de Luitenant-generaal eenen vorstelijken staat voeren. Het paleis op den Dam, thans tot keizerlijk paleis verklaard '), werd hem ter woning, het Huis ten Bosch tot buitenverblijf aangewezen. Hij ontving een inkomen van 100.000 francs per maand, dat uit de keizerlijke schatkist moest worden betaald*); en uitdrukkelijk werd vastgesteld, dat deze som, zoomin als zijne reis- of bureaukosten, waarin hij zelf had te voorzien, ten laste der Hollandsche Departementen komen mocht3).
De eerste zorg van den Luitenant-generaal moest zijn de afwikkeling van den dienst van het loopende jaar, de voorziening in de behoeften der marine, de betaling der troepen van zee- en landmacht, der getierceerde rente en van alle andere uitgaven; vervolgens de voorbereiding der nieuwe organisatie voor het jaar 1811, waarin het administratief bestuur moest overgaan in handen der prefecten. Het was hem echter streng ontzegd eenige verandering aan te brengen in leger en vloot. Hij had slechts te zorgen, dat het werk op de scheepstimmerwerven voortgang had, dat équipages werden aange-
1) Correspondance de Napoléon I. No. 16691.
Au comte Daru, Intendant-général de la maison de l'Einpereur.
Yous déclarerez le palais d'Amsterdam palais impérial.
2) Idem idem. No. 16825.
Au comte Mollien, ministre du trésor public. Aoüt 24 1810.
Je viens de signer le décret de distribution pour le service du mois de Septembre en Hollande .... J'ai supprime 1'article relatif au traitement extraordinaire de 1'archi-trésorier, parceque je desire qu il soit soldé avec de 1'argent de France.
-1) Zie Bijlage IV.


worven , zoodat tegen het einde van het jaar de ö A, 6 schepen eerste klasse en de fregatten goed gewapend waren. Voorts moest hij maatregelen nemen voor de aangifte van alle koloniale waren, douane-bureaux oprichten en al het geld in de kas der voormalige Hollandsche douane aan de kas der Fransche douane doen overdragen.
Tegelijkertijd met prins Lebrun zond Napoleon graaf Daru naar Holland om de gewezen koninklijke domeinen over te nemen; den rekwestmeester Las Casas om alle kaarten ten behoeve der marine op te vragen; den staatsraad d'Hauterive om de archieven van het departement van buitenlandsche zaken in beslag te nemen; en den ingenieur Pouthon om alle havens, zeeboezems en inhammen van Vlissingen tot Embden te inspecteeren. Generaal Lauriston ontving bevel om den jongen koninklijken prins, die den titel moest blijven dragen van groot-hertog van Berg, af te halen en naar zijne moeder te Parijs te geleiden.
Den 14den Juli 1810 hield de Luitenant-generaal des Keizers zijnen intocht binnen Amsterdam. De minister van oorlog had met den hertog van Reggio de militaire eerbewijzen, waarmede hij moest worden ontvangen, geregeld. Buiten de poort der stad, aan de Diemerbrug, werd hij ingewacht door den landdrost van Amstelland, door burgemeester en wethouders der hoofdstad, en vervolgens door eene commissie van staatsraden geleid naar het paleis op den Dam. Daar, in de Mozeszaal, wachtten hem de ministers, die voorloopig nog werkzaam zouden blijven, na alvorens met alle andere ambtenaren en de officieren van leger en vloot den eed van trouw aan den Keizer te hebben afgelegd.
De eerste indruk was over en weder niet ongunstig '). De
Correspondance du prince Lebrun. 14 Juillet 1810.
Je suis arrivé a Amsterdam ce matin a dix heures .... Rien de sombre dans la figure des habitants, des salutations et une curiosite bieuveillante.


ontvangst was welwillend zelfs. De eedsaflegging van de burgerlijke en militaire autoriteiten, de samenstelling van den Raad van Reünie, Conseil pour les affaires de la Hollande, de ontbinding van het Wetgevend Lichaam leverden geene moeilijkheden op. De aanzienlijke stijging der Hollandsche fondsen, van 9 tot 131 /2°/0, gaf iets bemoedigends. Den 19den Juli reeds kon prins Lebrun den Keizer een exemplaar zenden van de gewezen Koninklijke Courant, na Lodewijks vertrek de Moniteur van Amsterdam geworden, en thans de Courier van Amsterdam met Hollandschen en Franschen tekst ').
Toch was er reeds dadelijk een ondergrond van wederzijdsch wantrouwen. De vreemdeling voelde het wel, dat de diepe slaap, waarin het volksbewustzijn verzonken lag, geen doodslaap was: dat hem, omdat hij een vreemde machthebber was, iets hatelijks aankleefde. Van den beginne was prins Lebrun in twijfel, of hij Hollandsche koeriers en postdirecteuren wel vertrouwen kon 2). Hij ontmoette groote moeite in de vorming zijner bureaux; Franschen boden zich genoeg aan; maar Hollanders waren in zijn oog tegelijk onmisbaar en onzeker 3). Voor eene snelle en geregelde behandeling van zaken en om veel noodeloos heen en weer geschrijf te vermijden, achtte hij het van belang Hollandsche beambten te
1) Correspondance du prince Lebrun. 19 Juillet 1810.
J'adresse a V. M. Ie premier moniteur d'Amsterdam qui parle franfais. Je continuerai a le maintenir dans eet usage.
2) Idem idem. 15 Juillet 1810.
Je ne puis me confier aux couriers hollandais, ui aux directeurs des postes.
-1) Idem idem. 20 Juillet 1810.
J'ai bien de la peine a former mes bureaux; on y trouve plus de Francais qu'on ne puisse employer et les Hollandais ne seraient pas sürs.


verbinden aan de ministeriën te Parijs '); maar over het algemeen waren Hollanders er slechts met moeite toe te bewegen om zicli in Frankrijk te vestigen. „Ik verzoek u dringend," schreef van Wesele Schol ten aan Van Maanen, „te zorgen, „dat mij geen post wordt opgedragen, die mij verplicliten zou „ het land mijner geboorte te verlaten; al moest ik daardoor „geheel buiten emplooy blijven leven van het overschot van mijn „fortuin, hetwelk ik voor meer dan de helft door de tijdsomstandigheden verloren heb; doch dat, als het beloofde nog „maar betaald wordt, voor mij en mijne huisgenooten genoegzaam is, naar onze manier van denken en doen terwijl ik
„uit mijn vaderland om geen wereldsgoed te halen zou zijn" 2).
Aan den anderen kant was het verblijf in Holland den Franschen onaangenaam. De geheele levenswijze van het volk, de voeding zelfs stond hun tegen. Door de zware belasting op het gemaal was brood, dat hoofdvoedsel van den Franschman, een weeldeartikel geworden. Van den zwaren wijn, dien de Hollanders onverdund plachten te drinken, hadden de Franschen eenen afkeer en goed drinkwater was schaarsch. „Een „Franschman staat in Holland Tantaluskwellingen uit," heet het zelfs in een ministerieel rapport. „Overal ziet hij water „en nergens kan hij het drinken" 3). De Keizer eischte van
i) Correspondance du prince Lebrun. No. 877.
Je reviens, Sire, a la proposition que je Vous ai faite et que je regarde comme le seul inoyen de faire marcher notre administration avec précision et célérité
Si Vos ministres n'ont pas auprès d'eux des hommes qui ayent la tradition du gouvernement hollandais, qui connaissent la langue et les hommes du pays, ils perdront leur temps dans de longues correspondances et les affaires mourront dans les bureaus.
ï) Verzameling Van Maanen. No. 42. Rijksarchief.
3) En Hollande le Francais souffre le supplice de Tantale. Partout il voit de 1'eau et nulle part il ne peut en boire.
Rapport ministeriel. A. F. IV. 1721. Archives Nationales.
4


zijne hoofdofficieren en hooge ambtenaren eene levenswijze in overeenstemming met de schitterende toelagen, die hij hun schonk. Velen was het voeren van eenen weidschen staat daardoor tot eene behoefte geworden. Maar hier te lande viel het moeilijk om aan die behoefte te voldoen, eenerzijds door de gewoonte, Hollandschen gezinnen eigen, om bijna uitsluitend vrouwelijk dienstpersoneel te bezigen en andererzijds door de inrichting der woningen. „Te Amsterdam zijn geene paleizen, „geene hotels," schreef prins Lebrun den keizer. „Van de „straat komt men in eene nauwe gang; terzijde vindt men „dan eene spreekkamer en soms nog een tweede vertrek; eene „enkele maal aan het einde van de gang eene groote zaal. „Boven slechts kleine vertrekjes. De keukens zijn bekrompen; „offices zijn er zelden; de minste huizen hebben een tuin. AV eelde „van rijtuigen vindt men er niet, hoogstens een span paarden „om naar buiten te gaan j voor buitenplaatsen heeft men een\ ou„dige paviljoenen met kleine tuinen" '). Nergens vond men eene cour, waar een hoofdofficier, omringd van zijn staf, te paard kon stijgen; nergens gelegenheid om in te rijden. Voor het huis, op den openbaren weg, moest men zijn rijtuig inen uitstappen. De maarschalk Oudinot kon er te Amsterdam niet in slagen voor zich en zijn état-major voldoende huisves-
Correspondance de Napoléon I. No. 17249.
Au général Clarke, duc de Feltre. 27 Décembre 1810 II sera convenable en Hollande, vu la mauvaise eau, de donner aux troupes en óté de 1'eau de vie.
i) Correspondance du prince Lebrun No 827.
A Amsterdam poiut de palais, point d hotels; on entre de la rue dans un corridor étroit; on trouve d'un eóte ce qu'on appelle un parloir, qi\elquefois une autre piece, puis au bout du corridor quelquefois une grande salie. Audessus de petits appartements; des cuisines petites, offices de même s'il y en a. 1'as de cours, peu de jardins. Dans le service domestique des femmes et très-peu d'hotnmes.


ting te vinden, „en Uwe Majesteit weet, dat de hertog van „Reggio niets minder dan veeleischend is", klaagde prins Lebrun den Keizer. Zelf had hij in het paleis op den Dam gebrek aan ruimte..Drie huizen had hij er bij gehuurd, „en „nog kan ik ternauwernood mijne kinderen behoorlijk onder „brengen", verzuchtte hij. Toch verklaarde hij tegelijkertijd, dat het een ongeluk zoude zijn voor de Hollandsche zeden en fortuinen, als „de manie om te representeeren" ook in dat land doordrong. „Het hof is daar niet in geslaagd; men onthield zich liefst van alle aanraking daarmede en men moet bekennen , dat de toon van het hof weinig paste bij den toon „der Hollandsche samenleving."
Op vreemdeling en ingezetene rustte eene gedrukte stemming. Vol spanning verbeidde men den uitslag der werkzaamheden van den Raad van Reünie. „ Uit uwe missive van „8 October heb ik gezien, dat de zaken van ons vaderland „nog niet beslist waren," schreef Van der Capellen aan Van Maanen. „Hoe deze beslissing ook moge uitvallen, het is zeer „te wenschen, dat de staat van onzekerheid, waardoor in vele „takken van administratie eene stagnatie ontstaat en nog „meer zal ontstaan, spoedig moge ophouden. Mochten wij eens door gunstige berichten aangaande Holland worden verblijd! „Ik kan U.H.E.G. verzekeren, dat de ter neder geslagen ge„moederen zulks wel noodig hebben" '). Maar tot veler groote
Le luxe des voitures peu de chose; quelques chevaux pour aller a la campagne, et a la campagne de simples pavillons avec de petits jardins.
L'arrangement des demeures rend la réprésentation difficile . . . . Mais il serait bien malheureux pour les moeurs et les fortunes hollandaises que la manie de la représentation s'emparat de ce pays-ci . . . . La cour n'y avait pas réussi; on en redoutait les approches; et il faut dire aussi que le toil de la cour n'allait pas avec le ton de la société hollandaise.
*) Verzameling van Maanen. No. 41. Rijksarchief.


teleurstelling bleek de Raad van Reünie onmachtig om te voorkomen, dat ook de renten van het aandeel van kerkgenootschappen en liefdadige gestichten in de Publieke Schuld van het Koninkrijk Holland zouden worden getierceerd. Bij het organiek decreet van 18 October, dat antwoord gaf op aller angstig vragen, werden de Fransche belastingen nog niet ingevoerd; werd de linie van douane op de Fransche grens niet opgeheven. Het vooruitzicht der ontbinding met 31 December 1810 van alle rechterlijke colleges, van het ontslag met dien datum van alle baljuwen, landdrosten en kwartierdrosten, die dan zouden worden vervangen door prefecten en onderprefecten, terwijl niemand zich zeker kon gevoelen van onder eenen nieuwen titel opnieuw te worden aangesteld, gaf groote verslagenheid. Een aangrijpend beeld daarvan geven de tallooze sollicitatiebrieven, gericht aan Mr. C. F. van Maanen, bij diens benoeming tot eersten president van het Keizerlijk Gerechtshof in Holland '). Met angstigen drang, en met blootlegging zijner meest particuliere aangelegenheden, dong hoog en laag naar de groote en kleine posten, die men meende, dat hij thans te begeven had 2). Hierklaagt een Van Panhuis over „een gemis van zeven duizend gulden 'sjaars, 'twelk „ik door het verlies van mijn ambt" (secretaris van den Haag) „en anderzints kome te lijden". Ginds heet het, in eenen
brief van Mr. C. van Gennep, daar mijne finantieele
„omstandigheden gelijk van vele anderen zoodanig ten nadeele
. ') Verzameling Van Maanen. No. 41. Rijksarchief.
-) Men meende dit echter ten onrechte. In zijne Korte aanieekeningen der handelingen van het Keizerlijk Gerechtshof in den Haag schrijft Van Maanen naar aanleiding der plechtige installatie op 1 Maart 1811: „even voor het beginnen der plechtigheid van den Proc. Gnl. ouverture bekomen hebbende, wie de benoemde leden waren, hetwelk mij tot dusver niet bekend was geweest . . .
Verzameling Van Maanen. No. 42. Rijksarchief.


„zijn veranderd, bestaande mijn Capitaal als rentenier voor „meer dan de helft of 9/g in Holl. effecten en de kleinste weder„ hel ft meest in Wiener bank of Americanen , die slecht of „niets betten; hierbij het gemis van een defroyement als lid „van het Wetgevend Lichaam en het vervallen der Kamer „van Kleine Zaken met lu Jan. zal het onnoodig zijn te be„toogen, dat ik mij omtrent het finantieele in eene zeer elendige „positie bevinde en waarlijk niet wete, met alle retranchementen, „hoe ik met vrouw, 4 zeer jonge kinderen, gouvernante en „daartoe noodige 4 dienstboden (hebbende ik er reeds twee „afgeschaft) het eenigszints zal kunnen gaande houden zonder „mijn Capitaal geheel te absorbeeren." De dichter Bilderdijk, wiens boedel in deze dagen aan de kamer kwam, zoo als het heette, en die op eenen Vrijdag aan zijnen vriend de Vries moest schrijven: „wij hebben niets meer en geen drie stuivers „in huis, noch in uitzicht van te kunnen bekomen. Reeds „sedert Maandag heb ik Opium moeten gebruiken omdat ik „geen brood had" — de dichter Bilderdijk moge al geen goed financier zijn geweest, menigeen, die het dan wel was, werd niet minder dan hij het slachtoffer van de mildheid van koning Lodewijk, die zijne gunstelingen met giften en gaven overlaadde, maar die ze door zijne wispelturigheid en onophoudelijke verhuizingen dwong tot uitgaven boven wat hij hun toelegde, zoodat, toen met zijn vertrek de door hem geschonken jaargelden ophielden, ook niets, niets dan schulden overbleef.
Overal zond men bedienden weg, schafte men rijtuig af. Talloos velen uit de lagere standen verloren daarmede hun middel van bestaan. „Een oogenblik," schreef prins Lebrun den Keizer, „stonden er in Amsterdam 1900 huizen te huur. „Dat getal is nu wel minder; maar de huren zijn ook een „vijfde, een vierde lager. Ik weet nog niet met zekerheid, of „die huren nu weder gelijk staan met wat zij in 1808 en in


„1807 waren geschat; in dat geval is er voor de schatkist nog niets „verloren. De aanwezigheid van het hof had de huren ongehoord doen stijgen en hunne daling geeft ten minste eenige „vergoeding in de tegenwoordige omstandigheden" '). Erger nog was het in den Haag. De overplaatsing van het hof naar de hoofdstad, het daarmede gepaard gaande vertrek van de bureaux der verschillende ministeriën, had er eene groote leegte gelaten. Lebrun smeekte den Keizer er eenig établissement te vestigen 2), waarop deze bepaalde, dat aldaar het Keizerlijk Gerechtshof voor Holland zoude worden opgericht, en wel in het Binnenhof, in de zalen van het oude Hof.
Amsterdam en Rotterdam ontleenden nog eenig voordeel aan de groote bedrijvigheid, die, op 's Keizers last, op hunne marinewerven werd ontwikkeld3). Oorlogshavens waren zij niet; maar op hunne scheepstimmerwerven werden de schepen gebouwd, die van Rotterdam naar Hellevoetsluis en van Amsterdam naar Den Helder gingen, .gelijk die van Antwerpen naar Vlissingen. Want naast het eskader voor Vlissin-
') Correspondance du prince .Lebrun. No. 885. 28 Novembre 1810.
II y a eu un moment 1900 maisons alouer a Amsterdam. Ce nombre est diminué, mais les propriétaires ont aussi diminué leurs loyers d'un cinquième, d'un quart. Je ne sais pas encore si ces loyers sont dans les limites oü les a trouvés 1'estimation qui en a été faite en 1807 et 1808. Si cela est, il n'y a encore rien de perdu pour la contribution. Les loyers avaient éprouvé une augmentation prodigieuse quand la cour était venue s'établir ici et leur chüte sera une compensation assez heureuse pour les circonstances actuelles.
Idem idem. No. 259.
La Haye périt si Votre Majesté n'y établit quelque chose.
3) Correspondance de Napoléon I. No. 17064.
Au prince Lebrun. 19 Octobre 1810.
On m'assure que les ouvriers de Botterdam et d'Amsterdam n'ont point de travail, Eaites-moi connaitre quelle espèce d'ouvriers c'est et quels travaux on pourrait leur donner.


gen, waarvoor de schepen te Antwerpen werden gebouwd, wilde Napoleon met de dertien Hollandsche oorlogsschepen nog twee eskaders vormen op de Hollandsche kust: een eskader van de Maas van vijf schepen en een eskader van acht schepen voor Den Helder. Hij voegde er eenige Fransche kanonneerhooten aan toe onder Fransche bevelhebbers; maar ieder eskader in zijn geheel moest staan onder eenen Hollandschen gezagvoerder, dat van Texel onder den admiraal Verhuell, dat van de Maas onder den admiraal de Winter en dat van Vlissingen onder den admiraal Missiessy '). Van vijf nieuwe schepen moest bovendien onmiddellijk de kiel worden gelegd, maar in het loopende jaar behoefden zij slechts voor één vierde te worden voltooid 2). In 1811 hoopte de Keizer op die wijze
1) Oorrespondance de Napoléon I. No. 16680.
Au viee-atniral, comte Decrès. 19 Juillet 1810. une division de douze ou quinze chaloupes canonnières de la Meuse et de douze des miemies, qui sera commandée par un capitaine francais, lequel sera sous les ordres supérieurs de 1'escadre de la Meuse, et une seconde division composée des vingt-quatre schooners et autres petits batiments qui sont au Texel et de douze de mes chaloupes canonnières, en mettant cette division sous les ordres d un capitaine francais, qui reconnaitra pour commandant supérieur 1'amiral de 1'escadre du Texel.
2) Idem idem. No. 16698.
Au même.
Dans mon décret j'ai dit que cinq vaisseaux seraient mis en construction; mais non qu'ils seraient finis dans 1 annee. 11 me suffit que les cinq vaisseaux que je fais mettre en chantier soient avances aux six vingt-quatrièmes .... J'aurais donc dix-huit vaisseaux au mois d'Aoüt 1811 et au mois d'Aoüt 1812 vingt-trois; et en supposant que j'en perde un ou deux par vótustó ou par accident de mer, j en aurais vingt ou vingt-deux; c'est cela mon but. C'est sur ces principes que vous devez diriger tout le budget de la marine de la Holiande pour 1810 et 1811.


de Hollandsche vloot op 18 en in 1812 op '23 schepen te brengen. Die schepen moesten Hollandsche namen dragen; maar zoo gekozen, dat zij niet te moeielijk om uit te spreken waren voor eenen Franschman ').
Door het belemmerde handelsverkeer stuitte Lebrun, wien de zorg voor den aanbouw dier schepen was opgedragen, echter op groote moeielijkheden bij de aanschaffing der noodige materialen. Eene hoeveelheid teer, die te Bergen en te Archangel zeven galden kostte, moest in Holland met vijftig gulden worden betaald. Voor de handelsvloot was die prijs onbereikbaar en Lebrun zag de groote koopvaarders voor zijn oogen wegrotten in de havens uit gebrek aan middelen om ze te onderhouden i).
Het was het beruchte decreet van Fontainebleau, van den 19 Jen October 1810, dat hierbij zijne uitwerking deed gevoelen. Tot nog toe had Napoleon bij zijne dwangmaatregelen tegen Engelands handel geen onderscheid gemaakt tusschen de koloniale waren door Engeland ingevoerd en de voortbrengselen van Engelands fabrieksnijverheid. Het bleek hem echter, dat Engeland de hooge rechten van 50°/0 volgaarne aan de smokkelaars uitbetaalde, daar zijne magazijnen opge-
• ) Correspondance de Napoléon I. No. 17506.
Au même. 23 Mars 1811.
Je désirerais que ces vaisseaux eussent des noms que je pusse comprendre. Par exemple le Doggerbang, le Zoutman et la frégate le Kenauhasselaar sont des noms trop barbares pour moi. II faut leur donner des noms hollandais, inais qu'un Fra^ais puisse prononcer faeilement.
2) Correspondauce du prince Lebrun. No. 840. 9 Octobre 1810.
Une quantité de goudron qui coüte 7 florins a Bergen et a Archangel se vend ici 50 florins et il en faut pour Yotre marine, pour la marine marchande que je vois pourrir sous mes yeux parcequ'on ne peut pas faire la dépense pour la conserver.


propt waren met goederen; en dat het de mededinging volhield met de fabrieken op het vaste land, waar op Napoleons bevel de katoen gesponnen en geweven werd, de suiker uit beetwortelen, druiven en krenten werd bereid en de koffie op kunstmatige wijze werd samengesteld. Nu de Keizer zag, dat al zijne pogingen om de koloniale waren door inlandsche te vervangen op den duur schipbreuk zouden lijden, besloot hij verschillende bepalingen te maken voor de twee handelsartikelen. Den invoer van koloniale waren stond hij toe tegen een inkomend recht van 50°/0; maar de Engelsche fabrieksgoederen moesten, waar zij slechts in het Kijk werden aangetroffen, onverbiddelijk worden verbrand. Over geheel Europa, van Napels tot in Holland, en van Spanje tot in Duitschland rookten de brandstapels en verteerden de vlammen de vruchten van mensclielijken arbeid, kracht en vernuft. Voor duizenden aan waarde werd vernietigd ').
Op de herhaalde klachten over onvoldoende handl laving der douanebepalingen meende Lebrun den Keizer dan ook te kunnen verzekeren, dat dit kwaad zeker minder groot was dan men te Parijs beweerde. „Ik oordeel naar al te duidelijke „kenteekenen," verklaarde hij, „den volslagen stilstand van „zaken en de algemeene ellende" 2). Maar juist om zich eene strenge handhaving der douanebepalingen te verzekeren had de Keizer besloten tot de inlijving van Holland 3). Het was
') W. P. Sautyn Kluyt. Geschiedenis van het Conti uentaal Stelsel, pag. 130.
2) Correspondance du prince Lebrun. No. 1183. 13 Février 1811.
Je puis assurer Votre Majesté qu'il n'y a ni faiblesse, ni relachement
dans ceux qui font mouvoir les militaires et les donaties J'ose inême croire qu'il y a beaucoup moins de mal qu'on ne le dit a Paris. J'en juge par des signes trop certains: la stagnation absolue et la misere.
3) Correspondance de Napoléon 1. No. 16829,
Au vice-roi de 1'Italie. Saint-Cloud. 26 Aout 1810.
II faut que les douanes de 1'ltalie soient inises sur le pied de celles


niet te verwachten, dat klachten en vertoogen hem een haarbreed zouden doen afwijken van zijnen weg. „Ik zal doen, „wat het belang van mijn Rijk gebiedt", verklaarde hij hoog en trotsch; „en het geroep van onzinnige lieden, die beter „willen weten dan ik, deert mij niet" '). Daarentegen gaf de Keizer zijnen Luitenant-generaal strengen last, dat noch het onderhoud der douanebeambten, noch dat der hoofdofficieren met hun staf ten laste der stad Amsterdam mocht komen. Dezen zeiven stelde hij er verantwoordelijk voor, dat Amsterdam in dit opzicht niet zwaarder werd belast dan Parijs2).
Met verlangen zag de prins Lebrun het einde naderen zijner werkzaamheid, die met het nieuwe jaar moest overgaan
de la ïrance; sans cela je ne vous cache pas que je réunirai leroyaume d'Italie. La seule considération des douanes in'a obligé de réunir la Hollande.
1) Correspondance de Napoléon I. No. 16947.
Au prince Lebrun. 25 Septembre 1810.
Mon cousin, vous me parlez des plaintes des habitants d'Amsterdam, de leurs inquiétudes, de leur mécontentement. Est-ce que les Hollandais me prendraient pour le grand-pensionaire Barneveldt ? Je ferai ce qui est eonvenable au bien de mon empire et les clameurs des hommes qui veulent savoir mieux que moi ce qui convient ne m'inspirent que du mépris.
2) Idem idem. No. 17089.
Au prince Lebrun. 28 Octobre.
Mon cousin, je reijois votre lettre du 25 Octobre par laquelle j'apprends que le logement du dtrecteur des douanes coüte 6000 francs a la ville d'Amsterdam; vous ajoutez que je puis juger par la ce que les logements de 1'état-major doivent lui coüter. Je ne puis que vous témoigner mon extréme mécontentement a eet égard. Je ne vous ai pas revêtu d'une autorité extraordinaire pour tolérer ainsi que vous 1'avez fait jusqu'a ce jour de pareils abus. Yeuillez donner des ordres pour que sous quelque prétexte que ce soit, le logement des généraux, officiers et employés francais ne coüte rien a la ville d'Amsterdam. S'il me vient des plaintes je ne pourrai m'en prendre qu'a vous. II est eonvenable


op de prefecten. Wat hem het meeste griefde was wel, dat het hem niet gelukte zoo velen der uitnemendsten onder het volk voor Frankrijk te winnen. Zeker, mannen als de oudministers Gogel en Van Maanen, die door den Keizer tot staatsraden in buitengewonen dienst werden benoemd, en Appelius en Van der Heim, die door hem als staatsraden in gewonen dienst naar Parijs werden geroepen, stelden al hunne talenten, al hunne belangelooze toewijding ter beschikking van het nieuwe gouvernement. De Leidsche hoogleeraar Brugmans, „een der bekwaamste administrateurs, gelijk hij een „onzer meest gedistingueerde geleerden is; zijne organisatie „en bestuur der militaire hospitalen is een meesterstuk", zooals de hoogleeraar Kemper hem beschreef '), diende den Keizer met trouwe gehechtheid. Een Schimmelpenninck, een Van Zuylen van Nijevelt, een Van Dedem van Gelder, een Van de Poll, een Meerman, een Van Kinsbergen, aanvaardden de weinig invloedrijke maar hoog bezoldigde betrekking van Senator; terwijl admiraal Van Kinsbergen voor zijne gelijktijdige verheffing tot Rijksgraaf den Keizer dankte met de betuiging, „dat hij het zijn grootste ongeluk achtte, geenen zoon „te bezitten, die zijn schuld voor hem aan Cesar kon voldoen" 2). Voor menigeen was de toelage van 10.000 francs, als lid van het Wetgevend Lichaam, waaraan geene andere verplichting
que 1'agence des douanes rembourse a la ville les frais de son logement. En un mot la ville d'Amsterdam ne doit pas plus payer les logements que la ville de Paris.
Jhr. Mr. J. M. Kemper Verhandelingen, Redevoeringen en Staatkundige Geschriften. Deel III. pag. 83.
2) Correspondance du prince Lebrun. No. 1118 (Bijlage).
Je n'ai plus assez de reconnaissanee pour répondre a Vos bienfaits. Je supplie Yotre Majesté de eroire qu'elle est extréme. Le plus grand malheur pour moi c'est de n'avoir pas de fils qui puisse acquitter ma dette a César. Signé: van Kinsbergen,


was verbonden, daar de meeste wetten werden uitgevaardigd in den vorm van keizerlijke decreten, dan jaarlijks eenige weken te Parijs te vertoeven en zijne toestemming te geven tot de jaarlijksche begrooting, een krachtig lokaas. Twee Hollanders lieten zich benoemen tot prefecten in Fransche Departementen : de Heer Van Limburg Stirum in dat van den Beneden-Loire, de Heer Hultman in dat van Vaucluse, welke beide posten vacant werden door de overplaatsing der prefecten de Celles en de Stassart naar Holland. Maar daar stond tegen over, dat de oud-minister Roëll niet was te bewegen om eenige betrekking onder Fransch bestuur te aanvaarden, dat Elout na de ontbinding van den Raad van Reünie, waarvan hij nog deel had uitgemaakt, zich geheel uit het openbare leven terugtrok. „M. Cambier" (de oud-minister) „gaat „op het land wonen. Hij heeft 55 jaar de openbare zaak met „eere gediend. M. Van der Ca pellen gaat vergeten leven, ergens „op een buiten, dat een zijner vrienden te zijner beschikking „stelt. Het is zeer te betreuren, dat iemand van 31 jaar van „zoo grooten zielenadel zich op die wijze tot afzondering en „armoede veroordeelt", schreef Lebrun den Keizer'). Met groote zorgvuldigheid vermeed Johan Valckenaer, wien nog eene schitterende diplomatieke loopbaan openstond, alle aanraking met de Fransche administratie om zich op liet afgelegen Huis te Bijweg als ambteloos burger terug te trekken. Anton Reinhardt Falck, onder koning Lodewijk secretarisgeneraal bij het ministerie van marine en koloniën, zag na
i) Oorrespondance du prince Lebrun. No. 1105. 13 Janvier 1811.
M. Cambier va dans 1'environ taeher de vivre ehez le général Larray, son gendre II a 55 ans de service et d'estiine public.
M. de Capelle va végéter dans la campagne que lui a prêtée un de ses amis. On regrette qu'a 31 ans avec la plus belle ame et de grands talents il soit condamné a la retraite et a la misère. II faut une conviction bien profonde pour revenir encore sur ce sujet.


de inlijving bij Frankrijk van alle verdere ambtsbediening af en vestigde zich als advocaat te Amsterdam. Herhaaldelijk bedankte hij voor aanzienlijke betrekkingen hem aangeboden, als die van zeeprefect van het Departement der Monden van de Maas, van Inspecteur bij het onderwijs en andere meer. Evenals Van der Capellen weigerde hij het ridderkruis der orde van de Reünie, hem verleend in ruil voor dat der Unie, hem weleer door koning Lodewijk geschonken '). Maurits Cornelis van Hall, ofschoon in vertrouwelijk, vriendschappelijk verkeer staande tot den Luitenant-generaal persoonlijk, onttrok zich aan iedere werkzaamheid onder het keizerlijk bewind. Het ambtelooze leven moede, hongerend naar eenen arbeid zijner waardig, was Gijsbert Karei van Hogendorp zich reeds vroeger op het eenzame Adrichem gaan afvragen, ot het verledene niet dood was en voorbij gegaan voorgoed, nu de oude prius van Oranje was gestorven en de jonge uit 's Keizers hand een vorstendom (het vorstendom Fulda) had aangenomen ? Indien koning Lodewijk hem een ambt liadde aangeboden, hij zoude het begeerig hebben aangegrepen. Den eersten stap wilde hij niet doen — in spanning wachtte hij eene oproeping, eenen wenk slechts, die echter nimmer kwamen: maar geen oogenblik heeft hij er aan gedacht om dienst te nemen onder het Keizerrijk2). „Alles rondom mij en ik zelf, zijn overwonnen", zeide hij eens tot zijne moeder, „dog mijn hart, als eene „citadel heeft niet gestreken" 3). Verschillende officieren van zee- en landmacht, als de generaals Van Hogendorp, Janssen, Van Dedem van Gelder, Daendels, de kolonel Tindal, en de admiraals De Winter, Verhuell, Kikkert, achtten zich geluk-
i) De keizerlijke orde van de Reünie had tot motto touf pottr VEmpire, en op de keerzijde de woorden a jamais, tot vijfmaal herhaald.
ï) Dr. H T. Colenbrander. Gr. K. van Hogendorp. Onze Eeuw,
Maart 1903.
3) GL K van Hogendorp, Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 184.


kig onder Napoleon te mogen dienen. Maar de oud-minister van oorlog, generaal Krayenhoff, bleef onverzettelijk, al was liet ook telkens tevergeefs, pogingen in het werk stellen om ontslag te verkrijgen uit den actieven dienst; en kapitein ter zee Gerard Oorthuis, de held van den zeeslag bij kaap Sint-Marie, weigerde de orde der Reünie te dragen, met de woorden: „het beste van Napoleon kan voor Nederland „nooit anders dan slecht zijn" ').
Pijnlijk werd de Luitenant-generaal ook getroffen door het feit, dat de echtgenooten der groote Amsterdamsche kooplieden, eene Mevrouw Rendorp, eene Mevrouw Van Lennep, niet waren te bewegen om te verschijnen op zijne feesten en hardnekkig weigerden zich de benoeming te laten welgevallen tot bestuurderessen der Société de la charitê matemelle onder voorzitterschap van Keizerin Maria Louise zelve. Hij had het oude met het nieuwe willen verzoenen; maar hoe kon hij het doen, wanneer hij op het paleis op den Dam enkel werd omringd door Franschen en door de vrouwen van hooge ambtenaren, die zich niet konden onttrekken? Kapitalisten, die niet door eenig ambt waren gebonden, trokken zich de één na den ander op het land terug. In den steeds stijgenden prijs van het goud en van het zilver zag prins Lebrun zelfs een bewijs, dat men op emigratie was bedacht, „en dan blijven wij „hier alleen en ellendig achter," klaagde hij den Keizer2).
>) M. W. Maclaine Pont. Engelschen en Hollanders. Eigen Haard. 1900, pag. 408.
2) Correspondance du prince Lebrun. No. 1149. 4 Mars 1811. . . . . on se décourage, on a des projets de se transplanter, tout au moins on s'en va a la campagne et on nous laisse ici coinme des misérables.
La police croit beaueoup a des projets d'émigration. Le prix toujours croissant de 1'or et de 1'argent prouve qu'on le recherche ou pour le réserver, ou pour 1'exporter.


„Sire, ik geloof niet, dat ik hier erg noodig ben," schreef hij in het laatst van December 1810, „en ik zoude gaarne „heengaan, eer mijne positie belachelijk wordt of beklagenswaard" '). Maar tevergeefs smeekte Lebrun om te worden ontheven van eenen last, dien hij te zwaar achtte voor zijnen ouderdom. „Ik heb eenige maanden eenen arbeid verricht, waar„aan mijne toewijding aan Uwe Majesteit mij niet vergunde „mij te ontrekken; maar ik voel mij zeiven zwakker worden; „het is of er geen kracht of leven meer in mij is; nog wat „langer en ik zal slechts een ijdele schim zijn, onbruikbaar „voor Haren dienst" 2).
Voor den Keizer was hij echter nog onmisbaar. Invloed op den gang van zaken gunde hij hem niet en onomwonden sprak hij zijne ergernis uit, als Lebruns brieven hem niet zakelijk genoeg waren, of te vaag 3). Maar op zijnen raad en op zijne voorlichting stelde hij hoogen prijs, terwijl hij van zijne trouw en van zijne belangeloosheid zeker was. Nu Lebruns
') Correspondance du prince Lebrun No. 967. 13 Décembre 1810.
Je dois rappeler a Votre Majesté que les pouvoirs dont Elle avait bien voulu m'investir, finissent au Ier Janvier prochain; que ui Elle veut que je reste ici après cette époque, il est nécessaire qu'Elle détermine ce que je pourrai et ce que je ne pourrai pas faire.
Si Elle daigne me rendre ma liberté, il est temps que je songe a prendre des mesures pour retourner auprès d'Elle.
Je ne crois pas étre bien nécessaire ici et je serais bien aise de sortir de scène avant que de mériter le ridicule ou la pitié.
2) Idem idem. No. 1044. 7 Janvier 1811.
Je remercierais Votre Majesté si Elle daignait me décharger d'un fardeau qui sera trop pesant pour ma vieillesse J'ai soutenu pendant quelques mois un travail que mon dévouement ne me permettait pas de déserter; mais je vais tomber dans l'aft'aissement et déja il me sernble que je n'ai plus ni force ni vigueur; un peu plus tard je ne serai qu'un vain fantöme inutile a son service.
3) Zie Bijlage V.


volmacht als Luitenant-generaal op 31 December 18iOafliep, benoemde hij dezen, bij decreet van 13 December 1810, met ingang van 1 Januari 1811 tot Gouverneur-generaal over de zeven Hollandsche Departementen. Het eigenlijk administratief bestuur ging met dien datum echter over in handen der van den Gouverneur-generaal vrij wel onafhankelijke prefecten.


voortdurend in de brieven van den intendant d' Alphonse, door wien de Hollandsche prefecten in de Oostelijke Departementen werden aangezet tot eenen zelfden spoed en eene zelfde voortvarendheid als die hunner Fransche collega's '). Onverbiddelijk zond hij de stukken en staten terug, die niet voldoende waren bewerkt. „Men heeft nog niets gedaan, zoolang „er nog iets te doen overblijft," was zijn stelregel2). Ook zijne correspondentie wemelt van klachten over het omslachtige en kostbare der Hollandsche administratie met haar veel te talrijk personeel, zonder dat het werk daarom veel voortgang had; over de breedsprakigheid der Hollandsche stukken en besluiten, „waarvan de uitvoerigheid de helderheid niet vermeerderde" n). Steeds moest hij er op bedacht zijn, klaagde hij den staatsraad Gogel, „toch vooral niet te veel te vergen van het denkvermogen der Heeren prefecten en onderprefecten" 4). Deze
') Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 436. 12 Février 1811.
J'ai besoin de connaitre sur le champ ...
i) Idem idem. No. 4035. 25 Novembre 1811.
On n'a rieiv fait tant qu'il reste a faire.
3) Idem idem. No. 453. 12 Février 1811.
Je suis loin de vouloir accuser M. M. les préfets, je n'eu accuse que le peu d'idée que 1'on a eu jusqu'ici en Hollande sur les cléments qui eomposent 1'administration. Aucuns matériaux n'existent dans leurs bureaus. Tout est neuf pour eux et ils sont a chaque pas arrêtéspar les inquiétudes et les doutes. L'on est forcé de revenir souvent sur la même chose.
Idem idem. No. 446.
La forme dans laquelle les préfets en Hollande rédigent leurs arrêtés, diffère beaucoup de celle qui est suivie en France; elle est généralement plus étendue sans qu'elle présente plus de clarté.
4) Idem idem. No. 698.
.... Afin de ne pas trop fatiguer la pensée de M. M. les préfets et de M. M. les sous-préfets.


ger dan dezen, wisten dan door het feit der bekendmaking van dien naam, dat zij tot den krijgsdienst waren aangewezen. Deze maatregel werd het eerst toegepast voor den veldtocht van het jaar VII (1799).
Gedurende het Consulaat en het Keizerrijk werd de wet op de conscriptie voortdurend ruimer toegepast. Bij eene wet van 28 Floréal van het jaar X (1802) werd de conscriptie niet enkel meer als aanvullingsmiddel in oorlogstijd, maar ook in vredestijd als de gewone, normale wijze om het leger samen te stellen aangewezen. In het daarop volgende jaar XI (1803) werd het jaarlijksche contingent van twintigjarigen op 60.000 bepaald; met dien verstande dat in tijd van vrede alleen de helft onder wapenen kwam en de overige 30.000 als reserve beschikbaar bleven '). Twee jaren later, in 1805, werd bij behoud der indeeling in klassen ter vereenvoudiging de loting ingevoerd. Wie een goed nummer had getrokken of eenen plaatsvervanger had gesteld, bleef niettemin dienstplichtig, wanneer in geval van nood eene lichting uit oudere klassen werd bevolen. De plaatsvervanging, waarover in vorige besluiten was gezwegen, werd thans nader geregeld. De remplagant moest door de militaire autoriteiten worden goedgekeurd en zijn dood, al viel hij op het slagveld, ontsloeg den steller niet van de verplichting om eenen nieuwen te leveren of anders in persoon op te komen. Diezelfde wet van het jaar 1805 hield ook in, dat in geval van desertie de verwanten van den deserteur konden worden gestraft met eene geldboete, waarvan het bedrag door den prefect naar willekeur werd vastgesteld. Bovendien werd bij senatusconsulte bepaald, dat voortaan het contingent van iedere klasse op negentienjarigen leeftijd kon worden opgeroepen. Door indienststelling een jaar vóór de consent werkelijk dienstplichtig werd, won men
M A. Thiers. Histoire du consulat et de 1'Binpire, Tome I, pag. 534.
6


tijd om hem te harden in de zoogenaamde hataillons de dépot, terwijl de ondervinding had geleerd, dat de twintigjarige ongeoefende loteling, die dadelijk naar het front werd gezonden, weldra wegkwijnde in het hospitaal '). Deze bataillons de depót, waarvan ieder regiment er een had en die meest in de grenssteden waren gevestigd, werden door Napoleon bedoeld als oefenplaatsen voor nieuwelingen, als rustplaatsen voor herstellende zieken en zwakken, als voorraadschuren, die het leger ten allen tijde van goed geoefende, wel uitgeruste troepen konden voorzien. De nauwlettende zorg, door den Keizer steeds voor deze dépots gedragen, is een krachtige factor geweest bij zijne groote triomfen 2). Over het algemeen mocht Napoleon er zich terecht op beroemen, dat hij het lot van den soldaat veel had verbeterd 3). De soldij had hij verhoogd en eene geregelde uitbetaling verzekerd. Kleeding en uitrusting waren het voorwerp van 's Keizers voortdurende zorg. De geneeskundige dienst te velde was zijne schepping. De gedachte, dat verdienste boven aanzien van fortuin of geboorte ging, dat ieder soldaat, zooals het heette, den maarschalksstaf in zijnen ransel droeg, de schitterende overwinningen, waarvan hij in eene onafgebroken reeks getuige was, werkten bezielend op den aanvankelijk onwilligen loteling. Eens bij den troep ingedeeld, werd hij onwederstaanbaar medegesleept door den stroom van vereering voor den grooten veldheer en
i) \ Thiers. Histoire du consulat et de 1'Empire. Tome II, pag. 13. i) Idem idem. Tome II, pag. 436.
31 Correspondance de Napoléon I. No. 17249.
Au géuéral Clarke, duc de Feltre. 27 Décembre 1810. Mon intention est que tout soit payé en Hollande comme en France et qu'il n'y ait aucune différence. J'ai beauconp bonifie le sort du soldat; j'ai augmenté la solde d'un sou; j'ai accordé un sou pour la soupe et deux sous je crois pour la messe erdinaire, ce qui fait quatre - sous, de sorte que le soldat a 9 sous, outre le pain. Cela est donc suffisant.


de Hollandsche comcrit was op dit punt niet minder gevoelig dan de Fransche. „Er streed nog menig een Nederlander onder „Napoleon te Waterloo; er was bekommering van verraad „onder ons eigen volk, dat in Frankrijk had gediend", schrijft Van Hogendorp in zijne Brieven en Gedenkschriften ').
Zonder verzet ging dit alles echter niet. De conscriptie was ook in Frankrijk nog niet in de zeden opgenomen en het treurig lot der jonge mannen, die in den Spaanschen krijg meer nog door gebrek en ellende omkwamen dan door het vuur, was niet geschikt om de bevolking gunstig te stemmen voor die jaarlijks wederkeerende lichtingen Sommige streken van Frankrijk, vooral het Westen en het Zuiden, herbergden vele onwillige lotelingen, zoogenaamde rêfractaires, die geweigerd hadden om op te komen, of die gedeserteerd waren na hunne indeeling bij den troep. Zij hielden zich schuil in de bosschen, op de bergen, overal begunstigd en geholpen door het landvolk en in open oorlog met de gendarmerie. Men schatte hun aantal op niet minder dan 60.000, meest mannén krachtiger en meer gevormd dan de gewone lotelingen, want er waren er bij, die reeds sedert jaren dit avontuurlijke leven leidden. Napoleon achtte hunne indeeling bij zijne troepen eene groote aanwinst en eene noodzakelijkheid bovendien. Want in oorlogstijd, als het leger naar de grenzen trok, bedreigden zij de binnenlandsche rust, daar velen van hen, vooral in de Vendée, nog aanhangers waren van het oude koningschap^ In de eerste maanden van het jaar XII (1804) werden niet minder dan tien mobiele colonnes het land ingezonden om de onwilligen te vatten. De verschijning dier garnisaires, zoo als men ze noemde, die overal als in vijandelijk land optraden, was vooral in de dorpen, op het platteland, eene ware verschrikking, die menig gezin tot wanhoop bracht.
i) (i. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel V, pag. 128.


Thans werden al deze bepalingen en maatregelen ook in Holland van kracht.
In de oude Republiek was de verdediging des lands meer eene vraag van geld dan van vaderlandsliefde geweest. „Wel „was reeds bij de Unie van Utrecht vastgesteld, dat alle „strijdbare manschappen zouden worden opgeroepen", schrijft Van Hogendorp, „maar in ons land was de bevolking nooit „toereikende geweest voor het leger; eerstelijk omdat hetzelve „door onze ligging altijd boven onze krachten moet zijn; en „ten tweeden, omdat de zeevaart vele menschen vereischt" '). De troepen bestonden dan ook meest uit aangeworven vreemdelingen , voornamelijk Duitschers. De toch reeds geringe militaire geest was bij het volk zelf in de 18de eeuw nagenoeg geheel uitgebluscht. Maar sedert 1798, toen Frankrijks krijg met geheel Europa een kruistocht werd voor nieuwe denkbeelden , moest ieder volk, ook het onze, zijn leger uit ingezetenen samenstellen, omdat er geen enkel volk meer was, dat niet werd betrokken in den strijd. De vorsten van Hessen , van Baden, de zielverkoopers der 18de eeuw, moesten evenals Frankrijk legers oprichten, niet om ze te verhuren aan eenen staat van kooplieden, maar om zich te verdedigen. Al ware ons land niet bij Frankrijk ingelijfd, het zoude door den toestand van Europa, door de onmogelijkheid om gehuurde troepen aan te werven, genoodzaakt zijn geworden om de vrijwillige dienstneming door de gedwongene te vervangen. In den vredestijd na 1815 is de conscriptie behouden ; wel een bewijs, dat ook op dit gebied het oude was voorbijgegaan.
Doch daarvan gaf men ziel i toen geen rekenschap. In de rustige rust van een koopmansvolk, dat tal van oorlogen iiad
i) Gr. K. Van Hogendorp. Bijdragen tot de Huishouding van Staat. Deel I, pag. 45.


„Die eerste lichting was nog nauwelijks geëindigd, toen de „inscriptie voor den zeedienst al mijne zorgen vroeg; 454 „zeelieden werden onverwijld aan boord gezonden. Het dekreet „van 1 Januari 1811 stelt ter beschikking van den Staat „alle kinderen, die door de openbare liefdadigheid worden „onderhouden en opgevoed; 169 van deze kinderen werden den „ 20s,en Februari op weg gezonden naar Versailles om daar „te worden ingedeeld bij de pupillen der keizerlijke garde; „een tweede contingent van 298 kinderen uit mijn departe„ment volgde den 20s'e" October; een derde van 26 kinderen „vertrok den 28ste» Augustus 1812".
Zoo als het ging in het departement der Zuiderzee, zoo ging het ook elders. „Sire, het is te veel", smeekte prins Lebrun den Keizer. „Men vraagt ons soldaten voor het leger, „soldaten voor de vloot, soldaten voor de keizerlijke garde .... „Zij laten hier in dit ongelukkige land eene ontzettende leegte „en eene gruwzame ellende"').
De prefect de Celles verklaarde niets dan lof te hebben voor de volgzaamheid en de goedwilligheid der lotelingen in zijn departement, waardoor de rust en de orde geen oogenblik waren verstoord. Volgens liem waren de coïiscTits geheel vreemd geweest aan de woelingen van 9 April 1811 ").
Correspondance du prince Lebrun. No. 1373. 11 Mars 1811.
Sire, il me semble qu'on nous dégarnit beaucoup. On nous deinande des soldats pour l'arniée, des soldats pour les vaisseaux, des militaires pour la garde imperiale .... Ils laissent dans ce malheureux pa} s un vide épouvantable et une horrible misère.
2) Aper^u etc.
Je dois rendre le témoignage le plus flatteur de la docilite et de la bonne volonté des conserits de ce département; ni plaintes, ni murmures de leur part n'ont troublé les levées successives; c-ar on sait que les conserits étaient parfaitement étrangers au léger mouvement du 9 Avril 1811.


Maar prins Lebrun, die minder reden had dan hij om liet gouvernement naar de oogen te zien, verheelde het den Keizer niet, dat de conscriptie de lijdzaamheid van het volk op eene zware proef stelde Dat deze zoude worden ingevoerd, schreef hij, had men verwacht, maar dat nog uit de klasse van 1808 eene lichting werd bevolen veroorzaakte eene groote verslagenheid '). In den aanvang bleef het bij klachten en verzuchtingen. Maar naarmate het vertrek der lotelingen naderde, nam de verbittering toe. Reeds in den loop der maand Februari werden in de straten van Amsterdam placards aangeplakt vol heftige taal tegen de conscriptie. Hier en daar kwam men in verzet tegen de gendarmes. Te Utrecht liep het volk te hoop om twee gevangen deserteurs aan de gendarmerie te ontrukken. Dagelijks werden de klachten luider tegen de douane, de belastingen en de gedwongen dienstneming. Toen den 9den April 1811 de Amsterdamsche lotelingen aan de Haarlemmerpoort moesten opkomen, rotte daar eene groote volksmenigte samen. Gendarmes werden ontwapend, naar de militaire macht werd met steenen geworpen en de conscrits keerden voor een oogenblik naar hunne woningen terug. Het verzet had geen ander gevolg, dan dat de bezetting van Amsterdam werd versterkt, dat voor enkele weerspannigen, die naar het koloniaal werf-
i) Correspondance du prince Lebrun. No 1161. 20 Février 1811.
On ne s'attendait guère a la conseription de 1808. 11 y a de 1'abattement et de la douleur. Depuis quelques jours on affiche dans les rues d'Amsterdam des placards pleins de violenee contre la conseription.
Idem idem. No. 1180. 13 Mars 1811.
A mesure que la conseription approche 1'irritation augmente, il semble qu'on veut tater de la force armée. II y a eu résistance a une arrestation faite par la gendarmerie .... un homme a voulu désarmer une sentinelle . . . . a Utrecht on a voulu arracher deux déserteurs a la gendarmerie .... Les plaintes sont chaque jour plus marquées et plus hautes. On crie contre les douanes, contre les impots, contre la conseription.


depot werden gezonden, de volgende nummers moesten opkomen; terwijl door eenen krijgsraad drie personen ter dood werden veroordeeld en een tiental anderen met tuchthuisen gevangenisstraf gestraft '). Na deze strenge maatregelen vond de conscriptie minder feitelijken tegenstand, in het najaar van 1811 bleef men bij de lichting uit de klasse van 1809 volslagen lijdelijk, maar des te meer innerlijken weerzin.
Daar stond tegenover, dat de plaatsvervanging den rijke gelegenheid bood om zich te onttrekken en den arme een in vele gevallen welkom middel van bestaan. \ olgens den intendant d'Alphonse moest de gelegenheid om zich te doen vervangen zoo gemakkelijk mogelijk worden gemaakt, als middel om het volk tijd te geven om aan de conscriptie te gewennen en deze minder gevreesd te maken 2). Evenals prins Lebrun het deed, keurde hij het ten sterkste af, dat de prefect de Stassart eigenmachtig besloot in zijn departement geene gehuwde lieden als plaatsvervangers toe te laten, eene zaak, waarover in de wettelijke bepalingen werd gezwegen 3). Terwijl in Frankrijk bij dekreet van 17 Maart 1808 den Israëlieten niet vergund was plaatsvervangers te stellen, wist de intendant
1) Jhr. Mr. J. de Bosch Kemper. De Staatkundige Geschiedenis
van Nederland tot 1830, pag. 358.
2) Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 698. 1 Mars 1811. II importe que la faculté pour se faire remplacer puisse être étendue
autant que possible. Cette mesure commencera a accoutumer a la levée de la conscription et a la faire envisager comme moins facheuse, par conséquent elle pourra la rendre plus facile.
3) Correspondance du prince Lebrun. No. 1256. 8 Avril.
Le jeune préfet de la Meuse a déclaré qu'il n'accepterait point pour rempla^ants des gens mariés. Je lui ai observé qu il faisait la une loi, je ne sais si mon observation 1'aura fait retraiter. Mais elle a jeté beaucoup d'embarras dans les families.


d'Alphonse voor de Hollandsclie Joden ook op dit punt gelijkstelling met de andere burgers te verwerven ') Vrijstelling werd alleen verleend, indien men gehuwd was vóór den 12ilen Februari, zijnde dit het tijdstip, waarop de wetten op de conscriptie openlijk werden bekend gemaakt, als men bedienaar was van den godsdienst of opgenomen in eenige geestelijke orde. Indien men het diakenschap (RoomschKatholiek) of onderdiakenschap bekleedde, of als student in de theologie was ingeschreven, werd voorwaardelijk vrijstelling verleend.
Voor den middenstand opende de krijgsdienst dikwijls eene schoone loopbaan. De handwerksman, die lezen en schrijven kende, mocht er zeker van zijn, reeds spoedig na zijne indeeling bij het corps te worden bevorderd tot onderofficier2). Maar ontslag uit den dienst gaven alleen verminking of dood.
') Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 778.
■i) Le préfet de Celles au ministre. 19 Novembre 1812.
Le riche se fait remplaeer et cette facilité donne une existence a bien des gens qui en partaut pour un autre assurent un sort a leurs families. Les pauvres sont moins méeontents de devenir soldats que s'il y avait moyen pour eux de trouver de 1'ouvrage et la classe moyenne y voit une carrière brillante. Nachant lire et écrire un artisan se voit au moins sous-officier en arrivant au corps.
F. 1 C. 111. Zuiderzee II. Arehives ïsationales.


omdat de kosten van bestuur en bloc op 10.000 gulden waren geraamd en niet in bijzonderheden opgegeven, evenals de kosten van onderhoud der openbare werken, die slechts bij benadering in het groot waren geschat; terwijl het door het stedelijk bestuur voorgestelde middel van bezuiniging door afschaffing der straatverlichting werd verworpen als strijdig met de openbare veiligheid. Aan het slot van zijne beoordeeling herinnerde de intendant d'Alphonse er nog eens uitdrukkelijk aan, „dat buitengewone heffingen op de ingezetenen „slechts konden worden uitgeschreven bij eene wet ofkeizer„lijk dekreet; dat de stad Elburg dus door spaarzaamheid of „door vermindering van uitgaven -hare inkomsten in overeenstemming moest brengen met hare behoeften en voor goed „afzien van het heffen van buitengewone stedelijke belastingen. Dat middel was wel het gemakkelijkste, maar leidde ook „het meest tot misbruik. De wet heeft daarin voorzien; en „het is in liet belang der geadministreerden, dat hieraan streng „de hand worde gehouden" '). Ook de verkoop van gemeentegoederen was thans verboden, zoo niet vooraf de keizerlijke goedkeuring was gevraagd en verkregen. Alle gemeentebesturen moesten hunne inkomsten, naarmate zij inkwamen, met hunne geldswaardige bezittingen storten in de Centrale Kas, die gesteld was onder den heer Voüte. „De inkomsten van „de Centrale Kas", berichtte deze later, „waren 's maandelijks „van 6, 7 tot somtijds 8 millioen francs. In de berekening „der zaken voor de betalingen werkte de Centrale Kas op een „vaste basis van 2 millioen francs in de 10 dagen te kunnen „betalen; dit heeft nimmer gefaald." Na de omwenteling en liet optreden van het Algemeen Bestuur schreef de heer Voüte aan Van Hogendorp: „men zal voorzigtig doen om dadelijk „een Ministerie van finantiën te organiseeren, om het systema
') Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 834.15 Mars 1811.


„van de schatkist te behouden in den staat, waarin men dezelve vindt; want niets is er, dat meer lof verdient, omdat „de instelling tegen alle verkwisting is ingericht" ').
Althans ten opzichte van het beheer der geldmiddelen kan men beweren, dat het Fransche bestuur voor Holland voordeelig is geweest2). De krachtige hand, die overal en iedereen onverbiddelijk dwong om de gouvernementsbevelen, hoe lastig en smartelijk soms ook, uit te voeren, was eene weldadige hand om flauwe gemeentebesturen tot meerdere zorg en nauwkeurigheid te noodzaken 3). Maar een dergelijk optreden, komende van eenen vreemdeling bovendien, moest onvermijdelijk verbittering wekken. Voor den ouden Hollandschen regententrots was het eigenmachtig handelen der prefecten onverdraaglijk. De maire van Amsterdam moest er echter zoo goed voor bukken als de maire van het kleinste dorpje. Het verschil tusschen steden en dorpeii was verdwenen; alle waren zij gemeenten geworden, wier magistraatspersonen waren onderworpen aan dezelfde wetten, aan dezelfde beperkingen van macht, aan dezelfde rekenplichtigheid. Het stedelijk bestuur had alle wetgevende macht verloren; het had voortaan alleen te waken voor eene stipte naleving der wetten *). Dientengevolge was vooral de verhouding tusschen den burgemeester van Amsterdam, Van Brienen Van de Groote Lindt, en den prefect de Celles van den beginne uiterst gespannen. Met moeite voegde de eerste zich naar den toon van gezag van den prefect en
1) Gr. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 347.
2) Mr. H. J. Koenen. Voorlezingen over de geschiedenis der finantiën van Amsterdam, pag. 67.
s) Eekhoff. Friesland in 1813, pag. 47.
4) Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 2974.19.1 uillet 1812.
L'autorité municipale n'est point une autorité législative; elle n'est établie que pour faire exécuter les lois et non pour en faire.


naar de wijze, waarop deze ingreep in zaken, die naar zijne meening door hem moesten worden geregeld ').
Herhaaldelijk trachtte prins Lebrun dan ook, gelijk hij den Keizer schreef, „eenen ijver te matigen, die wel wat overhaast „was; want maatregelen, die uitstekend zouden zijn in tijden „van voorspoed, kunnen in de tegenwoordige omstandigheden „dikwijls slechts wrevel opwekken en de ellende doen toenemen" 2). Hij betwijfelde daarom, of het wel noodig was, om juist thans, nu de invoering van verschillende Fransche wetten, als bijvoorbeeld het verbod om in de kerken te begraven, het verplicht stellen van het burgerlijk huwelijk, de conscriptie, voor velen reeds eene zware beproeving was, de lagere klassen bovendien nog te ontstemmen door het verbod van verkoop in het klein in stalletjes op den openbaren weg, al gaf hij toe, dat de willekeurige, ordelooze wijze, waarop daarmede te Amsterdam tot zelfs de bruggen werden versperd, uiterst hinderlijk was voor een geregeld verkeer. Zijns inziens werden de gestichten van liefdadiglieid, wier inkomsten door de tierceering tocli reeds zoo waren gedaald, geheel noodeloos
i) Correspondance du prince Lebrun. 2 Fevrier 1812.
II v a aigreur et mésintelligence entre le préfet et le maire. Dès le principe le maire s'est plaint de la correspondance du préfet; il la trouva dure, plus que dure. II se plaignait que le préfet voulaittout faire d'autorité et même ce qui appartient au maire .... II fout ici de la douceur, avec cela on fait ce qu'on veut du Hollandais. Un maire se souvient qu'on rendait beaucoup a un bourgmaistre et veut au moins de la politesse. Yotre Majesté voudra bien se souvenir qu'il y a grande intimité entre la polic-e et la préfecture et qu'Elle doit au moins balancer les accusations qui viendraient de la en matière d'administration.
'2) Idem idem. 3 Avril 1812.
Le zèle de M. le préfet du Zuiderzee est un peu précipité et ses mesures, bonnes dans un temps prospère, doivent dans les circonstances actuelles aigrir les esprits et augmenter la misère.


getroffen door de onverbiddelijke afschaffing van die tallooze kleine belastingen te hunnen behoeve op alle denkbare zaken, op de volgkoetsen in eenen bruidsstoet of bij eene begrafenis, op de daarbij gebruikte lantaarns, op de vergunning tot den verkoop van aardappelen en graan, op de openbare vermakelijkheden, op de rondreizende spelers en wat niet al, al mocht het dan ook waar zijn, dat dergelijke willekeurige beffingen onvereenigbaar waren met de Fransche wetgeving.
Het opmaken van een budget voor Amsterdam was in die omstandigheden uiterst moeilijk. Door de vaste inkomsten der stad werd slechts één zesde der behoeften gedekt ')• „Wij „komen niet minder dan vier millioen en vijf- a zeshonderdduizend francs te kort, en het is moeilijk te bedenken, „waar die te vinden," berichtte prins Lebrun den Keizer2). Ondertusschen bedroeg de som, die jaarlijks van stadswege werd bijgepast voor het onderhoud der openbare gestichten van liefdadigheid (liet Bestedelingenhuis, het Binnen- en Buiten-Gasthuis, het Werkhuis, het Burgerweeshuis en de beide Huiszitten Armhuizen) anderhalf millioen francs 3).
„Men verwijt den Hollanders wel eens al te groote schrielheid, gierigheid zelfs, in hun huiselijk leven," teekent de intendant d'Alphonse aan in zijn Aperqu sur la Hollande *), „en daarnaast al te groote begeerlijkheid in hunne geldelijke „ondernemingen. Voor hunnen liefdadigheidszin echter zoude „men niets dan lof mogen hebben, zoo die bestuurd ware
') Correspondance du prince Lebrun. No. 976.
Amsterdam n a aujourd'hui qu'un sixième des revenus qu'il lui faut.
2) Idem idem. No. 966.
Sire, nous sommes bien embarrassés a faire un budget a Amsterdam. II ne nous manque que quatre millions, cinq a six cents mille francs; et il est bien difficile de trouver oü les prendre.
s) Zie Bijlage No. VI.,
4) d'Alphonse. Ape^u sur la Hollande, pag. 158.


in- en uitgaande rechten de Fransche schatkist moesten versterken, maar zwaar drukten op de prijzen van koffie, suiker en dergelijke. Want door de opbrengst der uit Engeland in te voeren koloniale waren (Engelsche nijverheidsproducten bleven uitgesloten) moesten niet alleen de op de licenten voorgeschoten gelden worden vergoed, maar meestentijds ook het verlies der uitgevoerde goederen. De inlandsche koopwaren namelijk, die Napoleon toestond naar Engeland uit te voeren, waren daar moeilijk binnen te brengen. Sommige dier goederen waren daar aan zulke hooge inkomende rechten onderworpen, dat zij de mededinging met de Engelsche nijverheid niet konden volhouden, terwijl andere geheel werden geweerd. Zoo gebeurde het meermalen, dat het voor den schipper het voordeeligst werd om zijne lading, als hij geen kans zag om die door smokkelaars te doen landen, in volle zee over boord te werpen. Op allerlei wijzen trachtte men op dit punt, als op andere, de douanebepalingen te ontduiken. In Frankrijk liet men zijden stoffen van geringe waarde weven en zwaar verpakken; ofschoon voor hooge waarde aangegeven, konden zij dan zonder veel nadeel worden opgeofferd. In Holland waren het veelal geheele oplagen van onverkoopbaar gebleken boeken, die zonder al te groote schade hun graf in de golven vonden. Vrees voor de zware, onverbiddelijke straffen, die bij de ontdekking van overtreding der douanebepalingen volgden, meer nog dan afkeer van den smokkelhandel, maakte, dat deze licenten met al hunnen nasleep van ontduiking en bedrog betrekkelijk weinig gezocht waren. Eigenlijk handelsvertier was met dit stelsel bovendien onbestaanbaar.
Niet alleen het overzeesche, ook het overlandsche handelsverkeer was vernietigd. De vrije handel van Amsterdam tot Rome, bij het dekreet der inlijving beloofd, was achterwege gebleven. Nog altijd bestond de tollinie in Brabant tengevolge van het verschil van belastingstelsel hier en ginds in het groote


Rijk '). Zelfs kon men niet zonder paspoort van de eene stad naar de andere reizen, zonder passavant geene goederen van het eene departement naar het andere verzenden. De binnenlandsche handel stond dan ook nagenoeg stil. Toen in het voorjaar van 1811 de aardappelen te Amsterdam schaarsch en duur werden, moesten zij in Friesland ongebruikt wegrotten 2). De linnenweverijen in liet departement der Monden van de Maas moesten worden gesloten, omdat men het vlas niet ongerepeld uit het departement der Monden van de Schelde kon betrekken 3). De door den Keizer verplicht gestelde beetwortel-cultuur leed in de Noordelijke departementen door gebrek aan zaad, terwijl men daarvan in Brabant overvloed had 4).
Met de visscherij stond het niet beter dan met handel en nijverheid. Ter voorkoming van alle verkeer met Engeland was de haring- en zoutevischvangst geheel verboden5). Het
1) Correspondauce du prince Lebrun. No. 1142. 15 Janvier 1811.
Les fabricants de Leyde sont au désespoir. Sans communication par
la terre, ni avec la France, ni avec 1'Allemagne, il faut qu'ils détruisent leurs métiers et aillent mendier avec leurs ouvriers
2) Idem idem. No. 1314. Avril 1811.
Les pommes de terre deviennent très-chères ici et elles pourrissent en Frise.
') Idem idem. No. 1579. 25 Juillet 1811.
Nos habitants des Bouches de la Meuse qui ont leurs propriétés dans les Bouches de 1'Escaut ne peuvent pas faire transporter dans leur domicile leurs lins avec la graine. 11 faut qu'on 1'en sépare c'est a dire qu'elle soit perdue.
4) Idem idem. No. 1154. 19 Janvier 1811.
Je vois ici de grandes dispositions pour cultiver la betterave. Ce sera une grande occupation pour les bras qui n'ont rien a faire. Mais je crains qu'il n'y a pas assez de grains. II doit y en avoir beaucoup dans les quatre dcpartements du Rhin. Je supplie Yotre Majesté de donner des ordres pour qu'on en fasse passer en Hollande.
5) VV. P. Nautyn Kluit. Geschiedenis van het Continentaal Stelsel, pag. 221.


was eene sclirale vergoeding, dat prins Lebrun in stede daarvan de bruinvisclivangst op de Zuiderzee wilde aanmoedigen '). Het uitzeilen was door te vele beperkende bepalingen gebonden. De tijd van in zee blijven was tot weinige uren daags beperkt. Scherp afgebakend was de plek, waar men zicb mocht ophouden en voor den avond moest men thuis zijn. Op iederen visschersbodem werd een Fransch soldaat geplaatst, voor wiens behouden terugkomst geheele dorpen aansprakelijk werden gesteld en alle visschersvaartuigen tot onderpand strekten -). Als de Engelsche kruisers dichter dan gewoonlijk op de kust verschenen, werd het uitzeilen geheel verboden ').
Op het platteland en in de landprovinciën schijnt dit alles minder verbittering te hebben gewekt dan in Noord- en ZuidHolland, waarschijnlijk omdat daar gedurende de Fransche
') Correspondance du prince Lebrun. No. 1406. Mai 1811.
II y a dans le Zuiderzee et surtout dans la partie du Texel une quantité prodigieuse de inarsouins. Les Hollandais ne s'en sont jamais occupés. La pêche de la baleine les intéressait seule au temps de leur prospérité. Les gens riches qui arinaient pour cette pêche restent tranquilles et dédaignent le marsouin. II pourrait tenter peut-être la classe pauvre, si Votre Majesté daignait otfrir quelques encouragements. Le marsouin donnerait de 1'huile et il importerait a la pêche du Zuiderzee que ces eaux fussent purgées de eet animal.
2) Correspondance de 1'intendant d'Alphonce. No. 3958. 20 Novembre 1811.
Je demeure convaincu comme je le suis depuis longtemps que la pêche ne peut subsister avec toutes les entraves que 1'on a cru devoir y mettre et qu'elle sera bientót anéantie si le reglement n'est pas modifié.
3) Correspondance du prince Lebrun. Xo. 1249. 2 Avril 1811.
Les Anglais sont toujours sur les cótes .... Je crois bien qu'ils ne font qu'observer et empêcher les vaisseaux de sortir.. • On prend le parti de mettre 1'embargo sur les vaisseaux pêcheurs pour qu'ils ne coininuniquent avec 1'ennemi.


overheersching de algemeene verarming niet in die mate werd gevoeld '). Eenerzijds stond de nering er niet in zulk onmiddellijk verband met den groothandel als in de Hollandsche koopsteden; anderzijds werd door de hooge graanprijzen en door de nederzetting van talrijke Hollandsche gezinnen in de provinciesteden de druk der tijden daar iets verlicht2). Het was daarentegen mede door het vertrek der kapitalisten, die zich op het land gingen vestigen, dat de groote steden vervielen met den dag. Overal stonden tal van huizen ledig of werden voor gewone huurprijzen van de hand gedaan. Dikwijls heten de eigenaars ze sloopen, liever dan de grondbelasting te betalen. In den Haag, reeds achteruitgegaan door het vertrek van het Hof, werden binnen den tijd van weinige maanden meer dan zeshonderd, te Haarlem ruim vijfhonderd huizen verkocht3). Zoo ging het te Leiden, te Delft en elders, waar het afbreken van huizen eene bepaalde broodwinning werd. \ an de talrijke lusthoven, die langs de trekvaart op Haarlem, langs den Amstel, of onder Amstelveen, Sloten en Diemen sinds anderhalve eeuw door vermogende Amsterdammers waren aangelegd, werd het een na het ander aan sloopers verkocht en in weiland of moesgrond veranderd *). Soms ook werden de huizen van staatswege gesloopt om met de opbrengst
') Uit de Gedenkschriften van een aanzienlijk Nederlandsch beambte.
-) Jhr. Mr. J. de Bosch Kemper. Geschiedkundig onderzoek naar de armoede in ons vaderland.
3) ^ ■ P- Sautyn Kluit. Geschiedenis van het Continentaal Stelsel, pag. 221.
C. W. Chad. Verhaal der jongstleden Omwenteling, pag. 15.
4) Correspondance du prince Lebrun. No. 1299. Mars 1811.
On démolit a Harlem des maisons qui n'ont pas payé 1'impöt pour en vendre les debris. Autour d'Amsterdam les propriétaires abattent volontairement les maisons de campagne pour échapper a la contribution foncière. II n'y a guère de jour qu'on n'en voyetomberquelqu'une.


der afbraak de verschuldige belastingen te dekken, wanneer zich bij den gedwongen verkoop geen kooper opdeed. Te Amsterdam alleen werden deswege, volgens opgave van prins Lebrun van Januari 1811, niet minder dan 2900 panden in openbare veiling gebracht ').
Het was de algemeene verarming, die de betaling der grondlasten zoo moeilijk maakte, niet de zwaarte van dit onderdeel der directe belastingen op zich zelf. Het bedroeg voor de Hollandsche departementen één vierde der netto opbrengst, na aftrek, wat de huur van huizen en gebouwen betrof, van één derde voor onderhoud. In Frankrijk bedroeg het wel is waar slechts één vijfde, maar terwijl in Holland de departementale uitgaven vooralsnog uit de schatkist werden betaald, kwamen in Frankrijk voor dit doel bij die '20°/„ nog opcenten, waardoor dit percentage werd opgevoerd tot 233/4 °/0. Het verschil zoude dus eerst van aanbelang worden, zoodra ook hier de opcenten ten behoeve van verarmde gemeentebesturen werden ingevoerd •i). Voor de schatkist was het een nadeel, dat er weinig eenheid was tusschen het Hollandsche stelsel van finantiën en het nieuw ingevoerde justitiewezen. „Er was
1) Correspondance du prince Lebrun. No. 1174. Janvier 1811.
Depuis que les tribunaux sont organisés on sent plus vivement que
le système des iinances hollandais n'est point en accord avec nos lois.
Rien n'était plus sommaire que la procédure hollandaise en matière d'impöts; on exécutait le débiteur, ou 1'expropriait de ses immeubles presque sans forinalité. Point de créance priviligióe qui arrêtat, point de dot ni douaire de femme, point de légitime d'enfants. De la une quantité d'immeubles sur le marché. A Amsterdam seul 2900 maisons.
Avec nos formes, nos tribunaux, notre code civil 1'expropriation ne finira point; ie débiteur se défendra par la chicane et le trésor public ne recevra point. Aussi j'aper^ois une manière de découragement jusque dans M. Gogel.
2) Mr. J. A. Sillem. De politieke en staathuishoudkundige werk¬
zaamheid van I. J. A. Gogel, pag. 81.


„niets afdoender en strenger," schreef prins Lebrun den Keizer, „dan de Hollandsche procedure bij nietbetaling der belastingen. „Men executeerde den schuldenaar, men onteigende zijne vaste „goederen bijna zonder vorm van proces. Er waren geene bevoorrechte schulden, men ontzag noch bruidschat, noch weduw„goed, nog kinderlijk erfdeel. Maar met onze rechtsvormen, „onze rechtbanken, ons burgerlijk wetboek, komt er nooit een „einde aan de onteigening. De schuldenaar verschuilt zich „achter tal van chicanes en de schatkist ontvangt liet hare „niet. Ik bemerk dan ook, dat zelfs de Heer Gogel moedeloos „wordt "
Deze werd dagelijks meer overtuigd van de volstrekte noodzakelijkheid van eenheid van belasting en administratie door het geheele Rijk. In een uitvoerig schrijven wendde hij zich daarover den 13den Mei 1811 tot den Franschen minister van finantiën, den hertog van Gaëta. „Uwe Excellentie," heet het daarin '), „Uwe Excellentie zal uit bijgaande staten zien, dat, ( „niettegenstaande de dagelijks toenemende verarming bij alle „rangen der bevolking en niettegenstaande den achteruitgang „der middelen van bestaan, de belastingen goed worden opgebracht. Alleen de belastingen op de waag en de ronde „maat en het tonnengeld blijven beneden de raming door den „stilstand van handel en vervoer, zoowel van inlandsche als „van vreemde goederen. De andere hebben mijne verwachting „nog overtroffen. Op de heffingen van het vorig jaar is slechts „weinig achterstand en de betalingen worden gewillig voldaan. „Er zijn ook geene klachten tegen de beambten en in al die „opzichten levert de administratie geene moeilijkheden op. „Maar het groote kwaad schuilt in de zwaarte zelve der belastingen en die zal steeds meer worden gevoeld, naarmate
') Mr. J. A. Sillem. De politieke en staathuishoudkundige werkzaamheid van I. J. A. Gogel, pag. 88.


„het volk van de verlichting, die verandering van stelsel zou „aanbrengen, meer bekendheid verkrijgt; eene bekendheid, die „dagelijks algemeener wordt door de in omloop komende vertalingen van de belastingwetten, door den omgang met inwoners „der andere departementen en door den tegenzin, die deze, „als zij hier in betrekking komen, voor het Hollandsche belastingstelsel aan den dag leggen. Het verschil zal nog „scherper worden gevoeld, als er voor deze departementen „geene wijziging wordt gebracht in sommige heffingen, die „geregeld worden naar de opbrengst der directe belastingen, „(zooals de betaling voor vrijgestelde en geremplaceerde lote„lingen en dergelijke) en die, naar dien maatstaf aangelegd, „hier zwaarder zullen drukken dan elders.
„Maar hoe wenschelijk het voor Zijner Majesteits onderdanen „in deze departementen ook moge zijn, om te worden onderworpen aan het Fransche stelsel, wat betreft de opbrengst „of den tax der belastingen, even waar is het ook, dat in dat „geval het verlies voor de schatkist aanzienlijk zoude zijn. „Daartoe behoeft men slechts eenen blik te slaan op de onder„linge verhouding van beide stelsels zooals die indertijd zijn „opgemaakt in de rapporten der sectie voor finantiën van den „Raad van Reünie. Daaruit blijkt, dat de Fransche belasting „op deuren en vensters veel lager is dan de Hollandsche „directe belastingen; dat de Fransche patentbelasting niet ten „volle zoo hoog is als de tegenwoordige patentbelasting in „Holland, die in 1810 alleen te Amsterdam ongeveer een half „millioen francs heeft opgebracht; de belastingen op het zegel „en de successierechten zijn in Holland hooger, evenals die „op den wijn en op het gedistilleerd ; het zout is over en weder „gelijk bezwaard. Daar staat tegenover, dat het bier en de „tabak in Frankrijk wel maar in deze departementen niet zijn „belast. Wat het eerste betreft, de opbrengst zal niet noemens„waard zijn, zooals de ondervinding vroeger reeds heeft geleerd.
8


„Met de tabak is dat geheel iets anders Voor het oogenblik,
„nu er geen uitvoerhandel bestaat, is het jaarlijksch eigen „verbruik op vier millioen pond te schatten .... Maar het „is te voorzien, dat het gebruik door de heffing van éen franc „per kilo met één achtste, en door de heffing van twee francs „per kilo met de helft zal verminderen; zoo al niet dadelijk „dan toch geleidelijk, naarmate men het zonder zal leeren „stellen. En dit zal vooral het geval zijn bij de uitsluiting van „buitenlandsch blad, want het inlandsche blad wordt tot de „minste soorten gerekend. Voor mij is het boven allen twijfel „verheven, dat de invoering der tabaksbelasting aan de alge„meene schatkist slechts eene onbeduidende vergoeding zal „schenken voor de heffingen, die daartegenover zouden wegvallen." Dat de tabaksbelasting zwaar zoude drukken op de tabaksnijverheid, ontveinsde Gogel zich allerminst. „Maar," verklaarde hij, „als men liet belang van alle inwoners bij den „ruil der tegenwoordige belastingen met die van liet overige „Keizerrijk in de weegschaal legt met het belang uer fabrikanten en kooplieden van tabak en met het gemis van één „enkel genotmiddel, - dan geloof ik, dat het algemeen belang „het zwaarst moet wegen.
„De rente der schuld," ging hij voort, „of liever het evenwicht van het aandeel dezer departementen in de Algemeene „Schuld, is de eenige beweegreden voor eene zwaardere belasting van de inwoners dezer departementen. Uwe Excellentie „wenscht van mij te weten, of eene meerdere opbrengst niet „kan worden vereenigd met zoodanige wijzigingen van het „belastingstelsel, dat daardoor grooter éénvormigheid met „Fransche toestanden wordt verkregen. Ik moet daarop antwoorden, dat ik het onmogelijk acht om bij de invoering „der Fransche heffingen, zelfs door middel van opcenten, „dezelfde opbrengst der belastingen te verzekeren. De directe „belastingen zouden dan zeer zeker minder opbrengen en het


„oogenblik van definitieve samensmelting zoude daardoor nog „verder worden verschoven. Eenige Hollandsche vormen van „belasting te willen behouden naast de Fransche, heeft het „nadeel, dat de administratie eener kleine en minderwaardige „zaak eigenlijk even kostbaar is als het beheer over twee, „drie, of zelfs tienmaal grooter belangen. De belasting op het „gemaal zoude, op zich zelf genomen, alleen even veel kosten „als de inning van alle zoogenaamde Vereenigde Rechten te „samen. Zoo is het ook met de directe belastingen; het zoude „eene vermeerdering van kosten zijn, waardoor de druk op „het volk nog werd verzwaard."
Het eenige middel, waarvan Gogel heil verwachtte, was dan ook, naar hij schreef, dat „het den Keizer mocht belïagen, „om in deze departementen het Fransche belastingstelsel in „te voeren, met algeheele ter zijde stelling van het thans nog „in zwang zijnde en om de getierceerde schuld te doen „inschrijven op het Fransche Grootboek onder gelijke voorgaarden als de Keizerlijke Schuld en zonder rekening te „houden met het feit, dat die Hollandsche Schuld (tot op „één derde verminderd, zooals dit ook met de Fransche was „geschied) in die vereenigde schuld een naar verhouding „overmatig groot aandeel had; .... dat in allen gevalle „Zijne Majesteit de verzekering wilde geven, dat de getiërceerde „schuld aan geene nieuwe vermindering zoude worden blootgesteld." Dit laatste hoopte Gogel vooral in het belang der houders van Hollandsche fondsen, „welke thans," naar hij zeide, „de speelbal zijn van de tallooze speculanten, die mis„bruik maken van de ongegronde vrees door eene voorgerende onzekerheid gewekt. Zij worden daardoor genoopt „om hun bezit te verkoopen tot eenen prijs, die den kooper „het genot van 8 a 10°/0 rente laat. Een enkel geruststellend „woord kan aan dezen staat van zaken een einde maken en „het groote verschil in prijs doen verdwijnen tusschen inschrij-


•
„vroeger placht, te helpen en te steunen. De gemeentebesturen „zijn genoodzaakt er aan tegemoet te komen en hun eigen „nood wordt er door verzwaard. Op drie millioen te schatten „is het bedrag der toelagen, die de verschillende gestichten „van gemeentewege ontvangen. Om hunne uitgaven te kunnen „bestrijden hebben de gemeentebesturen verschillende heffingen „ingesteld, die de Fransche wetten niet toelaten en die on„vereenigbaar zijn met het Fransche belastingstelsel. Sommige „hebben hunne opcenten opgevoerd tot 14 stuivers per gulden „of 70 centimes per franc. Deze tax gaat dien, welke door „de wet als maximum is vastgesteld, te ver te boven, dan dat „hij mag blijven bestaan. Bovendien bestaan er voor de heffing „op verbruiksmiddelen andere bepalingen dan die welke in „Frankrijk worden opgevolgd; de tarieven wisselen naar ge„lang der plaatselijke behoeften, zoodat er geen samenhang „of eenheid is. Ik heb reeds dadelijk gevoeld, dat zulk een „stand van zaken niet duren kon en dat het volstrekt noodzakelijk was om in Holland, zoodra het slechts doenlijk was, „met het Fransche belastingstelsel de stedelijke octrooien in
Pour faire face a leurs dépenses les villes et communes ont établi des droits que les lois franfaises ne permettent pas d'admettre; des perceptions sur les objets de consommation qui ne pourront se coneilier avec les contributions fran^aises et elles ont élevé leurs sous additionnels jusqu'a 14 sous par florin ou 70 centimes par franc. Ce taux excède trop celui déterminé par les lois pour qu'il puisse être inaintenu. De plus il existe pour la perception sur les objets de consommation d'autres règlements que ceux d'usage; et les tarifs varient suivant les besoins des localités, de manière qu'ils n'ont entre eux aucune corrélation. Je n'ai pas tardé a prévoir qu'uti tel état de choses ne pourrait subsister longtemps et qu'il serait indispensable d'introduire en Hollande aussitót que le système des contributions pourrait le permettre des octrois inunicipaux suivant les régies prescrites par le décret du 17 Mai 1809 et les instructions qui ont óté donnée.< a sa auite.


„te voeren volgens de bepalingen van het dekreet van 17 „Mei 1809".
Gogel en d'Alphonse bereikten hun doel. De Fransche minister van finantiën verleende machtiging om de invoering van het Fransche belastingstelsel voor te bereiden tegen 1°. Januari 1812. Bij keizerlijk dekreet van 21 October 1811 werd dit officieel vastgesteld.
Eene samensmelting der Hollandsche en Fransche schuld heeft echter nimmer plaats gehad '). Het door Gogel aangewezen kwaad bleef dan ook bestaan. Nog in liet eind van het jaar 1812 heette het in eenen brief van den prefect de Celles aan den minister van binnenlandsche zaken: „er heerscht „onrust en aarzeling in de behandeling der zaken. Men be„ weert, dat de stemming van de Beurs gegrond is op briefwisselingen met Parijsche huizen, die vrees toonen aangaande „de uitbetaling van de rente der Hollandsche Schuld" a).
Intusschen had de reorganisatie der rechterlijke macht een geregeld verloop gehad. In de plaats der verschillende uiteenloopende gewestelijke en stedelijke rechtsbepalingen was eenheid van rechtsbedeeling gekomen door de invoering der Napoleontische Wetboeken, die, om dezen tijd voltooid, thans ook in Frankrijk in hun geheel in werking werden gesteld. In het overzicht van den toestand des Rijks door den graaf de Montalivet, den minister van binnenlandsche zaken, in de
i) Mr. J. G. Kist. Het Grootboek der Openbare Schuld, pag. 5.
Mr. J. F. Neeb. De Grootboeken der Nationale Schuld, pag. 5.
i) Le préfet de Celles au ministre. 19 Novembre 1812.
II y a toujours de 1'inquiétude et beaucoup d'hésitation dans les affaires. On prétend que 1'opinion de la bourse est fondée sur la correspondance avec les maisons de Paris qui laissent entrevoir des craintes sur le payement de la dette publique et des rentes en Hollande.
F. 1 C. III. Zuiderzee. II. Archives Nationales.


zitting van 29 Juni 1811 aan het wetgevend lichaam aangeboden , verklaarde deze van de rechterlijke macht: „men had „de burgerlijke en de lijfstraffelijke rechtspraak gescheiden; het „gerecht vervolgde de misdaden niet, dan wanneer die door de „politie aan hetzelve werden aangewezen. Het laatste wetboek, „dat gij hebt aangenomen, heeft de burgerlijke en lijfstraffelijke „rechtspraak vereenigd: bij hetzelve zijn Keizerlijke Gerechts„ hoven opgericht met het recht bekleed om de misdaden te „vervolgen en de daders te beschuldigen. De instandhouding „en de volmaking der jury, de confrontatie der getuigen en „het openlijk instrueeren hebben hetgeen er in het oud, zoo„wel als in het nieuw stelsel goed was, bijeenverzameld ).
De nieuwe indeeling van het land in departementen, arrondissementen en kantons was hier in ons land, even als in Frankrijk, de grondslag geworden der rechterlijke indeeling. In ieder kanton, dus steeds in de onmiddellijke nabijheid van belanghebbenden werd een vrederechter geplaatst en in ieder arrondissement een rechtbank van eersten aanleg, tribunal de première instance, opgericht voor de behandeling van civiele en correctioneele zaken. In crimineele zaken moest worden geoordeeld door eene jury, die op bepaalde tijden in de hoofdsteden der departementen zitting hield, zoogenaamde assises, onder leiding van eenige leden van het Keizerlijk Gerechtshof, waaronder het departement ressorteerde. Ook de rechtbanken van eersten aanleg stonden onder toezicht van een der Keizerlijke Gerechtshoven, die in enkele der voornaamste steden des Rijks gevestigd waren. Deze Keizerlijke Gerechtshoven konden nalatige of ongeschikte rechters vermanen , schorsen of ontslaan. Bij hen kon men in beroep komen over een vonnis door een der rechtbanken van eersten aanleg of door een der rechtbanken van koophandel
') Coerier van Amsterdam. 9 Juli 1811.


gewezen ; en van lien weder bij het Hof van Cassatie te Parijs. Dit laatste vernietigde een vonnis echter alleen in geval van strijdigheid met de wet. Door zijne uitspraak werd eenheid van interpretatie door het geheele Rijk gewaarborgd. De gezamenlijke rechterlijke macht was gesteld onder den Groot-rechter, Claude Antoine Regnier, hertog van Massa, tevens minister van justitie.
Met de organisatie van dit alles in de Hollandsche departementen was belast de oud-minister van koning Lodewijk, Mr. C. F. Van Maanen, Eerste President van het Keizerlijk Gerechtshof, dat de Keizer in Holland vestigde en dat daar te 's Gravenhage in het voorjaar van 1811 met groote plechtigheid werd geopend. „Op Vrijdag 1 Maart," heet het in de aanteekeningen van Van Maanen '), „is het Keizerlijk Gerechtshof geïnstalleerd door den Heer Staatsraad Gogel, Intendant-generaal van finantiën, daartoe door Zijne Majesteit „gecommitteerd.
„De installatie is geschied in de groote audiëntie-zaal op
„het Hof, welke daartoe behoorlijk was gereed gemaakt 
„Alle leden van het Hof waren in het zwart gekleed met den „degen op zijde, vermits de costumes nog niet gereed waren.
„Het Canon het aannaderen van den Heer Staatsraad aankondigende, is de commissie van ontvangst afgegaan om „denzelven af te halen en te begeleiden, en is Z. E. daarna( „gekleed in het groot plechtgewaad van Staatsraad in de
„zaal verschenen De prefect de Stassart, de fungeerende
„maire van Hees, en andere genoodigde personen gezeten „zijnde, heeft de Heer Staatsraad den deurwaarder gelast „de deuren van de zaal voor het publiek open te zetten en „voorts aan den griffier ter hand gesteld de keizerlijke decreten „om daarvan voorlezing te doen De Heer Staatsraad
l) Verzameling Van Maanen. No. 42. Rijksarchief.


„heeft vervolgens na het houden van een toepasselijk discours „van de tegenwoordig zijnde leden hoofd voor hoofd den eed „van gehoorzaamheid aan de constitutie van het Keizerrijk „en van getrouwheid aan den Keizer afgenomen, hebbende „ieder der leden met het uitsteken van de hand op het „voorgelezen formulier de woorden uitgesproken: oui, monsieur, „ainsi je le jure et le promets. Waarna de Heer Staatsraad verklaard heeft, dat het Keizerlijk Gerechtshof was geconstitueerd". Van de nieuw benoemde leden waren de eerste president, de vier vice-presidenten, de 35 raadsheeren, de 8 raden-auditeurs, de 4 advocaten-generaal, de 9 substituten voor het parket en den dienst der assises allen Hollanders. Alleen de procureur-generaal, Mr. F. Beyts, en de griffier en chef, Mr. S. F. Putseys, waren vreemdelingen, Belgen.
De openingsrede van den eersten president, Mr. C. F. \ an Maanen, werd in het Fransch gehouden. In de eerste vergadering , daags daaraanvolgende, Zaterdag 2 Maart, waarin werd overgegaan tot de benoeming van commissiën tot nadere regeling der werkzaamheden, werd aan de zesde daarvan opgedragen : „het onderzoek, of niet voortaan alle acten, arresten, „en andere stukken, als deliberatiën, memoriën, vertogen, „die naar buiten moeten werken, zouden behooren gesteld te „worden in de Fransche taal".
Namens die commissie werd Maandag, 11 Maart, dienaangaande rapport uitgebracht door den vice-president Donker Curtius, „tendeerende dit rapport prout in scnptis om in „crimineele zaken niets in het Fransch te doen; maar wel in „civiele zaken, waarin de eind-vonnissen niet alleen maar ook „de qualité's door de avoués te presenteeren zelfs in die taal
„moeten worden geredigeerd".
De zaak werd echter „na lange discussiën gehouden in „advies voor onbepaalden tijd", terwijl van de vrede-gerechten, die reeds op 27 Februari, en van de vierscharen van


eersten aanleg, die op 28 Februari waren geconstitueerd, velen in gebreke bleven om hunne stukken in het Fransch in te leveren, onder voorgeven, dat geene gelden voor dergelijk vertaalwerk te hunner beschikking waren gesteld. Volgens den hoogleeraar Johan Melchior Kemper was het de president Van Maanen zelf, „wiens onwrikbare standvastigheid op dit punt, niet alleen tegen den drang der zendelingen van het geweld, maar helaas! ook tegen de voorkomende „dienstvaardigheid van sommige onzer eigene landgenooten, „het gebruik der Hollandsche taal voor de rechtbanken heeft „weten staande te houden" ').
Misschien was dit wel de aanleiding , die den Keizer deed besluiten, om terwijl in den aanvang slechts Hollanders waren benoemd, verder bij de rechtbanken van eersten aanleg, behoorende tot het ressort van het Keizerlijk Gerechtshof te 's Gravenhage, enkel Franschen aan te stellen tot president en keizerlijk procureur 2).
. De wetboeken, die Napoleons naam ook op juridisch gebied zouden bewaren, kwamen nu in de plaats der ontworpen of nauw ingevoerde wetboeken van koning Lodewijk. Met den code d'instruction criminelle werd de rechtspraak door gezworenen ingevoerd. Geen instituut is hier minder populair geweest dan de jury: met de conscriptie vormde zij eene der meest gehate instellingen van het Fransch bestuur. Bilderdijk spreekt van „God tergende verklaringen te zullen doen
1) Jhr. Mr. J. M. Kemper. Verhandelingen, Redevoeringen en Staatkundige Geschriften. Deel II, pag. 102.
2) Le duc de Massa a Van Maanen. 6 Juin 1812.
Sa Majesté n'a pas révoqué 1'ordre de ne proposer a sanomination pour les places de président et procureur impérial des tribunaux de première instance dans le ressort de la Coür Impériale de la Haye que des sujets francais.
Verzameling Van Maanen No. 159. Rijksarchief.


„voor de scliuld of de onscliuld van een beschuldigde, wan„neer men mij als gezworene roepen wil." En velen dachten er te dien tijde eveneens over '). Roëll, Bosscha drongen er bij Van Maanen op aan, toch al zijnen invloed aan te wenden, opdat zij niet tot gezworenen mochten worden benoemd2). Van Hogendorp oordeelde minder ongunstig. Afgaande op het voorbeeld in Engeland gegeven meende hij, „dat de werkzaamheid van de jury den ingezeten' meer bekend kon „•naken met publieke zaken en hem meer belang inboezemen „voor de maatschappij." „De voornaamste hinderpaal in ons „land", schrijft hij, „schijnt wel te zijn, dat de zaak vreemd en „lastig is, alsmede dat vele ingezetenen er niet zeer geschikt „toe zijn" 3).
Dat tijdens de inlijving bij het Keizerrijk de rechtspleging geheel openbaar was, werd weinig gewaardeerd. De commissie tot het ontwerpen der Grondwet, welke in December 1813 samenkwam, heeft die publiciteit dadelijk weder aanmerkelijk besnoeid4). In die commissie getuigde Mr. C. F. Van Maanen: „wij hebben gezien, dat de zaken met één Hof en weinig „rechters goed gaan en dat de justitie nimmer beter is geadministreerd geworden dan thans" 5).
1) A. J. Moll Sehnitzler. De tegenwoordige bestrijding der jury, p. 171.
2) Verzameling Van Maanen. No. 159. Rijksarchief.
3) Gr. K. Van Hogendorp. Bijdragen tot de huishouding van Staat in het koninkrijk der Nederlanden, pag. 76.
4) Mr. B. D. H. Teilegen. De Wedergeboorte van Nederland, pag. 201.
5) Idem idem, pag. 85.


VII.
HET BEZOEK DES KEIZERS. .
In het jaar 1811 bereikte Napoleon het toppunt zijner macht. Van de Pyreneëen tot aan den Tiber en van de Adriatische zee tot aan de Oostzee strekte zijne heerschappij zich uit, als of de dagen der heerschappij van Keizer Karei den Grooten waren wedergekeerd. Het was echter waar, dat Pruisen zijne vernedering diep gevoelde, dat Rusland wantrouwend en naijverig den gang der dingen gadesloeg, dat men in Italië heftig was verbitterd door de opheffing van het wereldlijk gebied van den Heiligen Stoel, dat de oorlog in Spanje bij voortduring veel kracht verteerde en dat bij de onverzoenlijke vijandschap van Engeland het einde van den krijg niet was te voorzien. Het was ook waar, dat de verdediging van het onmetelijke Rijk eene onafzienbare troepenmacht eischte, wier aanvulling door altijd nieuwe lichtingen een bron was van leed en ellende in de gezinnen, waarover de stille, verbeten woede met den dag steeg; 'en het was niet minder waar, dat het verlangen naar vrede, naar rust na zooveel triomfen tot in 's Keizers naaste omgeving luide werd uitgesproken. Voor het scherpziend oog van menigen tegenstander toonde dit alles het op den duur onhoudbare van den toestand duidelijk aan. „Hoe meer Buona„parte landen veroverde, hoe nader ik zijnen val zag," teekent


v
Van Hogendorp aan in zijne Gedenkschriften '); „ik schreef eene „verhandeling over de vraag of Frankrijk sterker of zwakker „werd door zijne veroveringen en besloot ontkennenderwijze. „Ik schreef de Discours sur Vhistoire des Provinces-Unies en „rigtte dezelve aan onzen tegenwoordigen Prins van Oranje „tot zijn onderwijs, als hij wedergekeerd zoude zijn .... Ik „ontwierp de Grondwet . . ." En terwijl een man als Gijsbert Karei Van Hogendorp juist in die dagen van ongekenden glans van het Keizerrijk in gedachten reeds „de oude kluisters afwierp," zong een Willem Bilderdijk, in den aanvang van het jaar 1811, in zijne Ode aan Napoleon:
Wat Fenix rijst na duizend jaren Uit groote Kareis heilige asch!
Stijgt eerbiedvol, ja stijgt mijn klanken!
Herrijs met Hem, o throon der Franken,
Maar grooter dan oit zetel was!
Gebergten, boort door lucht en wolken!
Beschanst uw kruin met eeuwig ijs!
Verheft u, saamgespannen volken!
En gij, 6 vlam des afgronds rijs!
Vergeefs 't heelal in bloed gedompeld,
Met dood en slachting overrompeld!
Vergeefs! De ontembre Held houdt stand.
Hij spreekt, en de aarde schokt haar throonen!
Hij spreekt, en 't regent Vorstenkroonen!
En 't Nootlot vliegt hem van de hand.
De Nijlgod rolt bebloede stroomen:
De Kison wentelt bloedig zand:
De Donau lekt bebloede zoomen:
De Po,,de Tiber ligt in band.
i) O. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel I\ , p. 187.


Zal de Oder thans den loop bepalen Dier meer dan dertig zegepralen? —
Dier vlam, die alles overmag? —
\ loeit sneller, vloeit, ja vloeit, mijn zangen!
Reeds heeft hij 't Frankisch juk ontvangen,
En de Oostzee draagt de Keizersvlag!
Maar om nog als in eenen zelfden ademtocht, in het volgende couplet, te profeteeren:
Zie, aardrijk, zie uw scepters duiken!
De ontzachlijke Aadlaar is niet meer:
Een nieuwe tijdkring gaat ontluiken:
Reeds daalt hij uit de wolken neer!
Bij de groote menigte echter was 's Keizers prestige nog onverzwakt en deze zag met hem in de geboorte van zijnen zoon, 19 Maart 1811, de bezegeling zijner grootsche ontwerpen.
Het was een Hollandsche page, de jonge Gevers van Endegeest, die door den Keizer werd aangewezen om aan de stad Parijs bericht te doen van de geboorte van den Koning van Rome en die door het gemeentebestuur van de hoofdstad des Rijks daarvoor werd beloond met de toelage van een jaargeld van 10.000 francs '). Het feit werd ook hier in Holland luisterrijk gevierd. De verschillende gemeenten ontvingen verlof eene aanzienlijke som te bestemmen voor openbare feestelijkheden, waarvan de programma's blijkens in de Archives Nationales berustende bescheiden door de prefecten zorgvuldig werden nagegaan. Naar de Haagsche Courant van 25 Maart 1811 vermeldt, hield dien dag in de laan van het Voorhout, toen Cours Napoléon genaamd, gelijk de Vijverberg Cours de
•) Dit jaargeld werd geregeld uitbetaald tot het eind van 1813; en in 1856 op verzoek van den Heer Gevers opnieuw op de stedelijke begrooting van Parijs gebracht.
Mr Gr. W. Yreede. Anti-Napoleontische Yertoogen, pag. 66,


Vlmpératrice heette , „de menigte zich op om eene krijgsmuziek „te hooren, die een liefkoozig concert uitmaakte". De maires van Amsterdam en van Rotterdam' werden genoodigd tot den plechtigen doop in de Notre-Dame. De burchtkronen hunner steden behoorden tot de eersten in rang op de keerzijde van den fraaien gedenkpenning, naar het ontwerp van Andrieux, den Keizer voorstellende bij den doopvont zijnen zoon in de armen houdende, en dezen door zijne „goede steden" gezamenlijk aangeboden.
Weinig tijds daarna besloot de Keizer tot een bezoek aan de nieuw ingelijfde departementen, waartoe hij reeds in Augustus van het vorige jaar het voornemen had opgevat '). Hij bedoelde hiermede vooral de bevolking voor zich te winnen, het bittere zijner overheersching zoo veel mogelijk te vergulden 2). Het was hem niet onverschillig of men zich willig of onwillig leende tot zijne plannen om van Holland uit, met behulp van het van oudslier beroemde Hollandsche zeevolk Engeland ten onder te brengen. De officieele pers moest daarom al het mogelijke doen om de gemoederen gunstig voor den Keizer te stemmen, om bij voorbeeld door de openbaarmaking juist thans van de onderhandelingen nog onder koning Lodewijk gevoerd door tusschenkomst van den Heer Labouchère, te doen gelooven, dat het de schuld van Engeland was, dat de oorlog bleef voortduren. Daarenboven wenschte de Keizer een persoonlijk onderzoek in te stellen naar den staat der voorbereidingen voor den dreigend nader komenden oorlog met Rusland en zich te verzekeren, dat hij aan de oevers van den
1) Correspondance de Napoléon I. No. 16801.
Au prince Lebrun. 16 Aoüt 1810.
Je ne sais pas si j'irai ou si je n'irai pas en Hollande. L'important est qu'on ne se ruine pas en dépenses inutiles et de n'exiger que ce qui est de tres bonne volonté.
2) A Thiers. Histoire du Consnlat et de 1'Empire. Tomé IV, pag. 61.


Dnieper of van den Wolga niet zoude worden verontrust door eene Engelsche landing op Walcheren of op Texel. Voor aanval en tegenweer moest aan de zeezijde alles worden geregeld, als ware het geen veldtocht naar Rusland, maar een zeetocht naar Engeland, die hem bezig hield.
Den 19den September 1811 met keizerin Marie Louise uit Compiègne vertrokken '), gold 's Keizers eerste bezoek dan ook de verdedigingswerken aan de Schelde. Te Vlissingen begaf hij zich aan boord van het schip van den admiraal Missiessy en deed het in zee steken, waar hij, door zwaar weder overvallen, zes en dertig uren buiten gaats moest blijven, zonder verbinding met den vasten wal en niet zonder gevaar van Engelsch krijgsgevangen te worden gemaakt. Te Vlissingen, zoowel als later te Den Helder, betuigde hij zijne groote tevredenheid. Overal trouwens verklaarde hij zich over wat hij zag en hoorde ten hoogste voldaan. „Ik ben ten zeerste met Holland „ingenomen", schreef hij uit Rotterdam aan prins Eugène, den onderkoning van Italië; „de lieden hier hebben nog „juist genoeg herinnering aan den tijd hunner onafhankelijkheid om de voordeelen hunner inlijving diep te gevoelen. Zij waardeeren de eenheid onzer wetgeving, het ge„ matigde systeem onzer belastingen en onze regelmaat van ^bestuur. De bevolking hier is meer werkelijk Fransch geworden dan de bevolking van eenige andere ingelijfde streek 
„Nergens heb ik zooveel geestdrift en bedrijvigheid gevonden Ik beken, dat mijne verwachting alleszins is overtroffen. Het is een bijzonder belangwekkend land" 4).
1) Gr. F. (lijsberti Hodenpijl. Napoleon in Nederland.
i) Correspondance de Napoléon I. No. 18210.
Au prince Eugène, vice-roi d Italië,
J'ai été extrêmement content de la Hollande: les gens n'ont conservé de souvenir de leur indépendance que pour sentir les avantages de la réunion et y trouver 1'uniformité des lois, un système modéré de con-


De invoering van dit systeem in de zeven Hollandsche departementen, zooal niet uitgelokt, dan toch verbaast door Gogels correspondentie met den minister van finantiën, den hertog van Gaëta, was een maatregel, die ontwijfelbaar als eene verlichting was bedoeld. Dat was hij ook , in zooverre als Titel II., Artikel 6 van het nieuwe dekreet luidde: ') „de „verponding (contribution foncière) der zeven Hollandsche „departementen, op het budget van het jaar 1811 gebracht „voor 19.200.000 francs, wordt in derzelver hoofdsom over „den jare 1812 bepaald op 15.400.000 francs". De totale opbrengst, die bij Artikel 126 van het dekreet van 18 October 1810 voor den dienst van het jaar 1811 was geraamd op 61 millioen francs, daalde nu voor 1812 tot 55 millioen. Op de rijksbegrooting voor 1812, waarop de inkomsten stegen tot 950 millioen door de inlijving van den Kerkelijken Staat, Illyrië, Holland en de Hanzesteden waren alleen de Hollandsche departementen een schadepost. Zij kostten aan onderhoud meer dan zij opbrachten, daar reeds enkel voor de rente der schuld ruim 31 millioen van de 55 werd vereischt2).
Het dekreet van 21 October 1811 miste echter zijn doelen wekte algemeen wrok en verbittering vooral om de thans ook hier te lande in te voeren belasting op de tabak. Noch de fabrikanten en winkeliers, die hun middel van bestaan bedreigd zagen, noch de verbruikers , voor wie deze druk op een dagelijksch genotmiddel eene ontbering te meer werd bij de algemeene verarming, hadden vrede met Gogels bewering, dat in deze de bijzondere belangen voor het algemeen belang moesten wijken.
Daar kwam bij, dat Holland met zijnen uitgebreiden tabakshandel (de kunst om rooktabak goed te kiezen en goed toe
1) Mr. J. M. Kemper. Jaarboeken van het Fransche Recht, pag. 32.
2) A. Thiers. Histoire du Consulat et de 1'Empire. Torne IV, pag. 140.


te bereiden was in liet bijzonder den Hollanders eigen en zij waren de leveranciers van geheel Europa geweest, tot de belemmering van den handel dezen geheel tot eigen verbruik beperkte) veel zwaarder dan Frankrijk werd getroffen door het juist om dezen tijd ingestelde monopolie van de tabak. Volgens den Keizer was het in het belang van den tabaksbouw zelf, dat de tabaksfabricage door de regie zoude worden bestuurd ten bate der schatkist: dat de cultuur voldoende gewaarborgd en beschermd werd door de verplichting aan de regie opgelegd, om alleen toe te staan het gebruik van inlandsch blad op Franschen grond geteeld: dat het verbruik hetzelfde zoude blijven en de verbouwer dus geenerlei schade lijden. Zonder het volk zwaarder te belasten hoopte de Keizer dientengevolge op eene opbrengst van 80 millioen francs 's jaars, welke opbrengst zoude moeten dienen om de directe belastingen en die op het personeel met een gelijk bedrag te verlagen en toch aan de schatkist het behoud te verzekeren van een inkomen altijd in verhouding van de omstandigheden en de behoeften ').
Dit tabaksmonopolie, eene heffing bij den oorsprong, dat wil zeggen bij de eerste voortbrenging van het belaste voorwerp, had het voordeel van eenvoudiger en minder kostbaar te zijn, wat betreft de administratie, dan eene zoogenaamde heffing bij den uitslag. De administratie heeft in een dergelijk geval slechts met enkele weinige personen te doen; ontduiking en bedrog is daardoor gemakkelijker tegen te gaan. Daar staat tegen over, dat eene belasting op deze wijze geheven, al te zwaar drukt op den voortbrenger, daar deze wordt gedwongen belasting te betalen van nog onverkochte goederen, terwijl de ambtenaren der regie op de plaats en op de wijze van voortbrenging ten strengste toezicht moeten oefenen, wat vaak eene
') Correspondance de Napoléon I No. 17250.
Préambule du décret établissant la régie des tabacs. 29 Décembre 1810.


belemmering wordt voor de ontwikkeling en verbetering der productie ').
Het monopolie op de tabak en de nu eveneens ingevoerde registratie-rechten werden dan ook eene nationale ramp, die te dieper werd gevoeld door de inmenging van beambten in particuliere zaken. Men achtte dit te ondraaglijker, omdat thans een groot aantal Fransche belastinggaarders overkwam, juist wat Gogel in het eerst door langer uitstel van de invoering van het Fransche belastingstelsel had gehoopt te kunnen voorkomen. Onbekendheid met de landstaal gaf nu herhaaldelijk aanleiding tot misverstand, wat bij veler prikkelbaren gemoedstoestand ernstige verbittering wekte; terwijl onrechtmatige afpersingen, als de willekeurige gelijkstelling van den franc met den gulden eene dagelijksche zaak werden2). De hoogere beambten waren wel goed, berichtte Lebrun den Keizer, maar de lagere, waaronder ook Hollanders, waren zeer gemengd en eene zuivering van het personeel achtte hij dringend noodig. Hun eigendunkelijk optreden werd volgens hem zelfs door de politie en door de militaire macht met leede oogen aangezien '). Het kwaad schuilde grootendeels daarin dat deze
1) J. A. Sillem. De politieke en staathuishoudkundige werkzaamheid van I. J. A. Grogel, pag. 231.
2) Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 4436. 24 Novembre 1812.
Le sieur. Picart .... controleur principal des droits réunis dans l'arrondissement de Groningue .... ayant re^u sur un bordereau mensuel les traitements des préposés de 1'octroi de la ville de (rroningue en a retenu la moitié en ne leur donnant que des francs au lieu de florins qu'ils devaient recevoir.
3) Correspondance du prince Lebrun. No. 1142.
Voila encore que deux employés hollandais des douanes qui dans Amsterdam ont arrêté une fille, lui ont enlevé le paquet qu'elle portait, lui ont arraché deux ducats pour lui en rendre la moitié, ont gardé 1'autre jusqu'a ce qu'on leur ait payé deux autres ducats. Le fait est


beambten onafhankelijk waren van de prefecten, wat aan den prefect de Celles een heftig protest ontlokte. „De directeuren „der verschillende regieën, als de douane, de vereenigde rechten, „de registratie", schreef hij aan den minister van binnenlandsche zaken, „nemen vaak nieuwe maatregelen zonder het „administratief gezag daarvan vooraf kennis te geven; of wel „zij hernieuwen reeds vervallen bepalingen zonder de belanghebbenden vooraf te waarschuwen. Het ware te wenschen, „dat die Heeren wat meer ondergeschikt waren aan de prefecten „en dat hun wat minder vrije hand gelaten werd. Die Heeren „denken aan niets anders dan aan de grootte hunner remises „zonder zich in het minst te bekommeren om de publieke „opinie of om de omstandigheden" '). Hun eigenmachtige
constant. On me dit qu'on ne peut livrer ces voleurs a la justice sans un décret de Votre Majesté
Idem idem. No. 1198.
Les employés des douanes supérieurs sont généralement bons, mais les subalternes sont bien mêlés et ont besoin d'une épuration.
') Le préfet de Celles au ministre 5 Eévrier 1812.
Les directeurs des différentes régies, telles que douanes, droits réunis, et enregistrement se permettent souvent des mewures nouvelles sans prévenir 1'autorité administrative, ou bien renouvellent d'anciens ordres a leurs agents sans publier et avertir lesredevables. II serait bien utile que ces directeurs fussent plus soumis aux préfets et qu'en général ils eussent moins de pouvoir. Ces messieurs ne voient que le produit de leur remises et ne s'inquiètent ni de 1'opinion publique ni des circonstanc-es.
Idem idem. 21 Janvier 1813.
La régie de 1'enregistrement excite quelques plaintes dans certaines villes oü on a fait des distributions de soupe aux indi'gens Les employés du timbre voulaient exiger que les cartes fussent timbrées. S. A 8 , le prince Gouv. Grénl. a laquelle j'avai" 1'honneur de rendre compte de cette prétention, a prescrit de inodérer ce zèle pour la perception. On aurait tari la source de la charité publique et mécontenté tous les habitants. Ce sont les sulbalterues qui causent souvent des plaintes,
F. 1 3 III. Zuiderzee II. Archives Nationale».


willekeur ging zelfs zoover, klaagde hij, van te eischen, dat de kaartjes van soepuitdeelingen aan behoeftigen zouden worden geregistreerd. Hij verontwaardigde zich over de gestrengheid, waarmede men te Amersfoort voor de tabak was opgetreden.
Algemeen en op verschillende toonaarden werd deze klacht herhaald. „Door de ligging dezer stad", schreef men uit Deventer aan Van Maanen, „hebben een vrij groot aantal „van deszelfs ingezetenen geld geschoten op de landerijen in „de Veluwe gelegen. Alle deze hypotheken moeten thans bij „den griffier van het tribunal geregistreerd worden. Maar deze „Heer maakt dit zeer moeilijk, vooreerst door voor de registratie „vier maal zooveel leges te vorderen, als hier betaald wordt, „en vooral door te eischen, dat de borderellen mede door de „débiteuren geteekend worden, eene vordering, welke geheel „geen grond heeft in eenige wet en verbazend moeilijk is, „deels om die boeren in de stad te krijgen, of hun die acten „ter teekening per expresse toe te zenden, deels omdat velen „niet schrijven kunnen" '). Drukkend ook was de thans eveneens in Holland ingevoerde belasting van één centime van elk blad druks per exemplaar van elk vel van eenig boekwerk of nieuwspapier; eene heffing te zwaarder, omdat die niet alleen moest worden opgebracht van wat verkocht en dus te gelde werd gemaakt, maar ook van wat onverkoopbaar bleek en waardeloos bleef liggen op de zolders van den uitgever.
Tot de besluiten door Napoleon tijdens zijn verblijf in Holland genomen, behoort ook het keizerlijk dekreet van 22 October 1811 aangaande de regeling van het openbaar onderwijs. Bij Artikel 8 van dit dekreet werden de bestaande inrichtingen van het openbaar lager onderwijs gehandhaafd; terwijl krachtens Artikel 12 al wat bij de Hollandsche wet op het onder-
l) A. (t. Besier aan Van Maanen. 14 November 1811.
Verzameling Van Maanen. No. 15. Rijksarchief.


wijs van 3 April 1806 was vastgesteld, voortgang hebben moest. Het gunstige getuigenis door Cuvier en Noël over bet openbaar lager onderwijs in Holland afgelegd en sedert door den intendant d'Alphonse volmondig beaamd '), weerhield den Keizer van het aanbrengen van eenige wijzigingen. Alleen werd aan Artikel 51 van het organiek dekreet van 18 0ctober 1810 luidende: „in alle scholen zonder onderscheid zullen „Fransche taalmeesters worden aangesteld, naar evenredigheid „van het getal der leerlingen", nog toegevoegd de bepaling, dat binnen één jaar na afkondiging van het dekreet tot regeling van het onderwijs, niemand een certificaat zoude mogen ontvangen of eene school houden, tenzij bewezen was, dat hij in staat was ten minste de beginselen der Fransche taal te kunnen onderwijzen. Een verplicht leervak op de lagere school werd het Fransch echter niet. Op de Stads Armen Scholen te Amsterdam, onmiddellijk onder het wakend oog van den prefect de Celles, is met het onderwijs in die taal zelfs nimmer een begin gemaakt. De intendant d'Alphonse protesteerde enkel met eene beleefde weigering om het Openbaar Verslag, het glanspunt van het schooljaar, bij te wonen, tegen het uitsluitend gebruik der Hollandsere taal"). De Amsterdamsche burgerij, die zelfs in die dagen van zwaren druk hare belangstelling in het openbaar onderwijs niet ver-
1) Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 1719 15 Avril 1812.
Pendant la tournée que j'ai faite dans les sept départements de la Hollande ce ne sont pas les écoles municipale» qui ont le inoins fixé mon attention ni même mon admiration, et j'ai fait des voeux pour que celles de 1'intérieur de 1'Empire puissent devenir semblables a celles de la Hollande.
») Idem idem No. 968. 18 Mars 1813
A. M. M. les directeurs des écoles des pauvres a Amsterdam.
J'aurais été fort aise d'assister aux examen», mais ces examens ne devant se faire qu'en langue hollandaise et cette langue m'ótant absolumeat étrangère ma prcsence serait sans aucune utilitó.


loor en zich verdrong op de galerijen der Groote Walen Kerk bij het jaarlijksch Openbaar Verslag aangaande den staat harer Armenscholen, zag juist in dit onderwijs:
Een borg, dat Hollands achtbre taal,
Schoon Hollands naam ten grave daal',
Nooit wordt met wnften voet vertreden,
zooals de dichter Loots bij een dier verslagen in vervoering zong ').
Evenmin als bij het onderwijs was het Fransch bij de acten van den burgerlijken stand verplicht; die mochten, als men dat wilde, in het Hollandsch worden gehouden. De intendant d'Alphonse besliste in tegenspraak met de meening door den prefect de Stassart voorgestaan, dat het strijdig was met den geest van Artikel 21 van het organiek dekreet van 18 October 1810, waarbij was bepaald, dat de Hollandsche taal tegelijk met de Fransche zoude kunnen worden gebezigd in de rechtbanken, in de acten van administratie en in de notarieele acten, om te eischen, zooals de .prefect de Stassart het wilde doen, dat de ambtenaren van den burgerlijken stand de registers in de twee talen zouden houden, op die wijze, dat de Fransche tekst als de origineele zoude gelden en de Hollandsche enkel als de gewaarborgde gelijkluidende verklaring 2).
») Johanna W. A. Naber. Het eollege van Curatoren der Stads Armen Scholen te Amsterdam. Amsterdamsch Jaarboekje, 1903.
2) Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 4392.16 Décembre
1811.
A. M. Ie préfet du département des Bouchos de la Meuse.
L'article 21 du décret du 18 Octobre 1810 veut que la languehollandaise puisse être employee concurremment avec la langue franyaise dans les tribunaux, dans les actes d'administration, dans ceux des notaires et dans ceux sous signature privée. II me semble, M. que ce serait contrevenir a cette disposition que d'ordonner comme vous le pvoposez, aux officiers de 1'état civil de tenir les registres dans les deux langues de manière que le texte francais fut toujours regardc


Wat betreft het hooger onderwijs werd bij het dekreet van 22 October 1811 bepaald, dat de universiteiten te Leiden en te Groningen zouden zijn academiin van de Keizerlijke Universiteit. De universiteiten van Franeker en Harderwijk werden opgeheven , terwijl de hoogeschool te Utrecht, evenals het athenaeum te Amsterdam en dat te Deventer den naam van secondaire school moest dragen. Dank aan den invloed van den bij den Keizer persoonlijk hoog aangeschreven hoogleeraar Brugmans werden de Nederlandsche instellingen in zooverre onveranderd gelaten, dat het onderricht in de vijf faculteiten aan iedere academie vereenigd bleef en niet volgens Fransch gebruik werd verdeeld over verschillende hoogescholen '). Dat te Leiden een leerstoel voor de Nederlandsche letterkunde behouden bleef, was mede te danken aan professor Brugmans. Het was ook aan dezen, dat, als Rector, werd opgedragen het bestuur over dat rechtsgebied der Keizerlijke Universiteit, dat thans werd ingesteld onder den naam van rechtsgebied der Leidsche Academie, en waartoe ook Amsterdam en Utrecht behoorden. De Amsterdamsche hoogleeraar Van Swinden en een Fransch geleerde, de Heer Flament, werden hem toegevoegd als inspecteurs.
Matthias Siegenbeek spreekt liet in zijne Geschiedenis der Leidsche Hoogeschool onbewimpeld uit, dat de hooge waardigheid, waarin de Hoogleeraar Brugmans, als vertegenwoordiger in Holland van den Grootmeester der Keizerlijke Universiteit, thans boven zijne ambtgenooten werd geplaatst, den meesten hunner weinig naar den zin was. „De nieuwe waardigheid
comme 1'original de 1'acte et que le texte hollandais en fut la tradnction qui serait certifiée conforme. Par la M. les deux langues ne seraient plus comme Sa Majesté 1'a voulu, employees concurremment puisque la préfórence serait donnée a la langue fran^aise.
*) M. Siegenbeek. Geschiedenis der Leidsche hoogeschool. Deel II, pag. 35(5 en vgg.


„toch", schrijft hij, „had met die der dus genoemde Rcctores „Magnifici niets dan den naam gemeen en omvatte, voor het „grootste, gedeelte althans, ook die deelen van het academisch „bestuur, welke te voren aan Curatoren waren opgedragen. „Een zoo uitgestrekt gezag, aan eenen vreemdeling opgedragen, „zou voorzeker op allen, die aan hetzelve ondergeschikt waren, „zeer zwaar hebben gedrukt. Misschien echter zou het juk „daarvan door enkelen met minder onwil zijn getorscht geworden, dan dien zij gevoelden , nu hetzelfde gezag in handen „van eenen Nederlander was".
Den 3den November 1812 werd de opening van de nieuwe academie te Leiden in de Pieterskerk plechtig gevierd. Op uitdrukkelijk bevel van den Grootmeester der Keizerlijke Universiteit Louis , graaf de Fontanes, verschenen de hoogleeraren daarbij in de bonte plechtgewaden voor de verschillende faculteiten vastgesteld, „het livrei hunner dienstbaarheid", gelijk de verontwaardigde Siegenbeek het noemt, „terwijl het alleen „aan twee afgevaardigden der Utrechtsche school vergund „was, daarbij den eerbiedwaardigen tabbert te dragen, waar„mede de Nederlandsche hoogleeraren van oudsher bekleed „waren en nog heden zijn." Dat de Latijnsche rede van den Rector Brugmans over : „de voordeelen uit de inéénsmelting „van het Fransche en Nederlandsche volkskarakter in de „beoefening der letteren en wetenschappen voor deze te wachten", eene uiteenzetting, „waarbij het Nederlandsche volkskarakter „in het schoonste licht werd geplaatst", niet voldeed, is te begrijpen. De nieuwe inrichting was voor de meesten te grievend. „Ik zag eene inrichting sloopen", had de hoogleeraar Johan Melchior Kemper weinige maanden te voren, (September 1812) bij de opening der algemeene vergadering der Hollandsche Maatschappij voor Kunsten en Wetenschappen getuigd, „ik zag eene inrichting sloopen, die, gelijk zij de „eerste letterkundige vrucht der Hollandsche onafhankelijk-


„beid was geweest, ook in alle hare instellingen dienzelfden „geest van onafhankelijkheid ademde. Ik zag haar, ondanks „den roem van meer dan tweè eeuwen sloopen, om plaats te „maken voor eene inrigting, waarvan de ondergeschiktheid „en eene bijna krijgshaftige tucht de hoofdleuzen zijn, en welke „bij alle hare mogelijke voortreffelijkheden voor zicli, echter „altijd het onzekere der nieuwheid tegen zich heeft" '). Volgens hem lag er een groot gevaar in het feit, dat de nieuwe onderwijswetten vooral de strekking hadden om de onmiddellijk practisch bruikbare wetenschappen en kundigheden te bevoordeelen. Al gevoelde ook hij zich verplicht om het openbare en strengere onderzoek bij het verleenen van academische graden toe te juichen 2), zoo meende hij toch, „dat de vrijheidsgeest der Hollanders, welke meer dan iets anders de „wetenschappen en kunsten schraagt, de bepalingen een er „half kloosterachtige, half krijgsmatige ondergeschiktheid reeds „lang ontwassen was" 3).
De Leidsche hoogleeraren namen bovendien grooten aanstoot aan de opheffing der eigene vierschaar voor de leden der hoogeschool, die, sedert de oprichting, tot hare voornaamste privilegiën had behoord en zelfs bij de staatshervorming van 1795 was gehandhaafd. Voor de hoogleeraren der opgeheven universiteiten was het eene groote teleurstelling, dat slechts enkelen hunner naar Leiden en Groningen werden overgeplaatst en dan nog op de helft der jaarwedden vroeger genoten ; terwijl zij, die in hun ambt waren bevestigd, hun inkomen met één vierde zagen verminderen. Bovendien werd allen zonder onderscheid de verplichting opgelegd om voor huune openbare lessen geenerlei vergoeding te vragen. Het
') Jhr. Mr. J. M. Kemper Verhandelingen, Eedevoeringen en Staatkundige Geschriften. Deel II, pag 48.
*) Idem idem. Deel II, pag. 124.
-1) Idem idem. Deel II, pag. 111.


stond hun wel vrij om bij hunne openbare ook bijzondere lessen te voegen en daarvoor de gewone collegiegelden te vorderen ; maar de algemeene verarming was oorzaak , dat die bijzondere lessen slechts door weinigen werden begeerd en deze bron van inkomsten voor de meeste hoogleeraren ophield te bestaan ').
„Ik moet u ernstig over onze academies onderhouden", schreef Lebrun in Mei 1813 aan den Grootmeester der Keizerlijke Universiteit. „Het gaat hun niet zoo goed, als ik zoude „wenschen Het onderricht kwijnt. Men koestert er voor onze „wetten niet die liefde, die het hart der jeugd moet bezielen. „De leerstoel voor de Fransche letterkunde, die te Leiden ten „minste zulk een goed begin had, is thans geheel verlaten „en de hoogleeraar spreekt er slechts tegen de vier muren". Volgens hem was dit enkel en alleen te wijten aan de finantieele omstandigheden. „De hoogleeraren worden niet betaald", klaagt hij, „velen kunnen zelfs hunne huishuur niet vol„doen en moeten liunne bezittingen verpanden om te leven. „Hoe kunnen zij dan genegenheid wekken voor nieuwe instellingen, wier eerste resultaat is, dat zij van honger moeten „omkomen ? Ik weet wel, dat overgangstoestanden onvermijdelijk moeilijkheden met zich brengen; dat het den inspecteur-
i) Correspondance du prince Lebrun. No. 1440.
Les Boerhave, les Musschenbroeck, tous professeurs célèbres de Leyde, donnaient des Iet-ons particulières indépendamment des le<jons publiques et par la ils se faisaient des revenus considérables L'ambition de la fortune se mêlait a l'ambition de la gloire et leur faisait redoubler de zèle et de travail. Je crains que nos professeurs qui ont des traitements fixes, qui ne peuvent point exercer leurs talents hors de leur éeole et dont les succes ne peuvent avoir qu'un résultat dont ils partagent le fruit avec des collègues qui souvent ne font pas grand'chose pour la réputation de 1'académie ou du lycée, ne tombent dans le dócouragemeiit et 1'inertie.


„generaal niet mogelijk was zijne maatregelep zoo snel te „treffen, als het belang der zaak eischte; dat hij zijne plannen „heeft moeten overdenken en dat die plannen nog altijd aan „uwe eindbeslissing onderworpen blijven. Maar Zijne Majesteit „heeft aan de universiteit te Leiden eene toelage geschonken „van 100.000 francs; men heeft rechten geheven van de ge„neesheeren, van de heelmeesters, van de artsenijbereiders. „De inspecteur-generaal zelf heeft in de openbare schatkist „gelden gestort, die bestemd waren voor het onderwijs. Maar „die posten zijn slechts bewaargevingen en dit geld moet „op uw bevel even gemakkelijk beschikbaar blijven als het „werd aangenomen. Het is hoog noodzakelijk, dat aan dezen „stand van zaken een einde kome. Al ons streven is vergeefs, „als de liefde voor het gouvernement niet in de eerste plaats „wordt aangekweekt bij de jeugd " De algemeene
M Correspondance du prince Lebrun. No. 2289. 31 Mai 1813.
Au Grand-inaitre de 1'Université.
Monsieur le (rrand-maitre. 11 faut que je vous parle de nos academies. Elles ne vont pas aussi bien que je le désire. L'instruction languit. II n'y règne pas pour nos lois eet amour qui doit échauft'er le coeur de la jeunesse. La ehaire de littérature fran^aise qui avait bien commencé, du tnoins a Leyde, est aujourd'hui presque désertée et le professeur est róduit a parler aux murailles.
La cause, 1'unique cause de eet état de choses, est la partie des finances. lies professeurs ne sont pas payés, beaucoup ne peuvent plus payer leurs loyers, plusieurs sont réduits a mettre en gage leurs eft'ets pour subsister. Quel courage pourraient-ils avoir, quel attachement pourraient-ils inspirer pour des institutions nouvelles dont le premier résultat est de les laisser mourir de faim?
Je sais qu'il y a eu, qu'il y aura toujours des difficultés de première organisation. L'inspecteur-général n'a pas pu mettre dans toutes ses opérations toute la célérité que les circonstances exigeaient. 11 lui a fallu móditer ses plans et ses plans sont eneore soumis a votre décision.
Mais Sa Majesté a assuré a 1'académie de Leyde une dotation de cent-mille francs. Mais on a per^i des droits sur les médecins, sur
10


uitputting cn de snelle ondergang van het Keizerrijk na den Russischen veldtocht waren oorzaak, dat deze zaak nimmer geregeld werd. Gelukkiger was prins Lebruji geweest in zijn pleidooi tot behoud van het Instituut, „een fakkeltje, „dat men dit land toch laten moest" ')• Bij keizerlijk besluit van 21 October 1811 werd daaraan van rijkswege eene jaarlijksche toelage verzekerd van 20.000 francs. Bovendien ontving het Instituut ten gebruike het zoogenaamde Trippenhuis, waarheen te zijnen behoeve de meubelen van het gewezen Wetgevend Lichaam werden overgebracht.
Heftiger dan door de wetten op het onderwijs kwam het nieuwe regeeringsstelsel om dezen tijd met onze zeden in botsing door de censuur. Algeheele vrijheid van drukpers had in de Republiek nimmer bestaan; maar feitelijk had men hier toch kunnen drukken wat men wilde, dank zij vooral den ouderlingen naijver van steden en gewesten, al was latere veroordeeling volstrekt niet uitgesloten. De revolutie van 1795 had het recht der drukpers erkend; maar na de reactie, die sedert 180 i was ingetreden, was dit recht herhaaldelijk uit naam der openbare orde en der zedelijkheid geschonden. Drukpersvervolgingen waren in de laatste jaren geene zeldzaamheid geweest. In zoo verre echter was men vrij gele» pharmaciens, sur les chirurgiens; mais 1'inspecteur-général a fait verser dans les caisses publiques des sommes destinéesal'instruction. Ces fonds sont un dépot et ils doivent sortir d'après vos ordres avec la rnême facilité qu'ils sont entrés.
II est nécessaire, M. Ie G-rand-inaitre, que eet état de choses finisse. Tons nos efforts sont inutiles si 1'amour du gouvernement ne coinmence par la jeunesse.
I/abandon de 1'instruction publique est la chose la plus ettrayante pour un peuple ami de 1'ordre et qui a toujours mis cette part en première ligne dans les dépenses de 1'état.
i) Correspondance du prince Lebrun. No. 911.
II faut bien laisser a ce pays ce petit ttambeau.


bleven, dat men niet reeds bij voorbaat verlof tot eenige uitgave behoefde. Na de inlijving werd het dekreet van 5 Februari 1810, waarbij in Frankrijk de censuur was ingevoerd, ook hier van kracht. Die wet met al haren nasleep was van zoo ingrijpenden aard, dat zij als een der vlijmendste dwangmiddelen van het Keizerrijk inderdaad niet kan worden overschat. Voor Frankrijk was zij een ijzeren boei, zij was daarop aangelegd, met voordacht berekend, met wikken en wegen bepaald: voor ons land was zij eene marteling, schrijft de Heer A. C. Kruseman "). In den aanvang was haar invloed weinig voelbaar. De Hollandsche tijdschriften en boeken kwamen uit als vroeger en in het jaar 1810 kon men aan die uitgaven nauwelijks zien, dat wij Fransch geworden waren. Maar naarmate in Frankrijk, sedert het ongelukkig verloop van den krijg in het Spaansche schiereiland, de publieke opinie langzaam maar zeker kenterde en hier te lande in April 1811 de eerste gedwongen lichtingen de gemoederen met verbittering vervulden, werd het toezicht strenger. Van de 73 dagbladen, die te Parijs verschenen, had Napoleon er reeds als consul 60 doen opheffen ; terwijl hij de 132 groote politieke bladen, die elders in het rijk verschenen, tot op 44 terugbracht. Het was een maatregel, die geheel in overeenstemming was met zijn doel, om een land, dat door partijschappen was verscheurd, onder een absoluut gezag tot eenheid te brengen. Op dezen weg voortgaande werden in October 1811 van de 13 nog te Parijs bestaande bladen wederom 9 opgeheven. De vier gespaarde bladen waren: de Moniteur, het Journal de VEmpire, de Gazette de France en het Journal de Paris, die alle vier door den staat werden overgenomen. Tegelijkertijd werd bepaald, dat alle provinciale bladen, waarvan
•) A. C. Kruseman. De Fransche wetten op de Hollandsche drukpers, 1806—1814.


elk departement er slechts één mocht bezitten, liunne politieke tijdingen woordelijk moesten overnemen uit den Momteur. Aan kleine plaatselijke advertentiebladen, zoogenaamde feuillcs d" affiches, werd het leven gegund onder voorbehoud, dat de minister van binnenlandsche zaken daarvan het aantal en de keus bepaalde, en dat daarin niets werd opgenomen dan rechterlijke aankondigingen, handelstijdingen en familieberichten. In het departement der Zuiderzee werd nu verder geen dagblad toegelaten dan de Courier van Amsterdam, die van 1 December 1811 verscheen als Staatkundig Dagblad van het Departement der Zuiderzee en vier kleine advertentiebladen te Amsterdam, te Alkmaar, te Utrecht en te Haarlem, waar zelfs de oude, deftige Oprechte Haarlemmer Courant niet meer mocht zijn dan een feuille d'affiches van klein formaat en onbeduidenden, alledaagschen inhoud. Reeds van te voren, bij dekreet van 26 September 1811, was bepaald, dat in alle departementen , waar twee talen werden gebezigd, de tekst in twee gelijkluidende kolommen moest worden gedrukt; de eene in het Fransch, de andere in het Duitsch, Hollandsch of ltaliaansch.
Alle bladen, groot en klein , werden gesteld onder toezicht van den prefect. Zorgvuldig waakte deze, dat geen andere dan de officieele, geijkte toon werd aangeslagen. Alleen wat de regeering goed vond, dat men weten zou, mocht worden geweten. Toch leest men in de brieven van prins Lebrunen in die van den prefect de Celles herhaaldelijk de klacht, dat de Amsterdamsche kooplieden zoo veel sneller en zoo veel betrouwbaarder tijding hadden dan zij zeiven.
Van het twintigtal zuiver letterkundige en wetenschappelijke bladen, dat nog onder koning Lodewijk verscheen, mochten onder Franschen titel slechts drie blijven bestaan: de Boekzaal der geleerde Wereld, de Vaderlandsche Letteroefeningen en de Kunst- en Letterbode. De opheffing der overige ontnam menig-


een zijn middel van bestaan. Bovendien leidde bij de uitgave van boekwerken de verplichting om ieder manuscript, eer het ter perse ging, aan den censor toe te zenden, tot tal van kostbare en afmattende formaliteiten. Het algemeen bestuur van den boekhandel gaf te Parijs een dagblad uit, waarin alle uit te geven werken werden gepubliceerd. Geen boekhandelaar mocht een werk uitgeven, dat daarin niet was aangekondigd. Naarmate de ontevredenheid toenam, werden censuur en politie voortdurend achterdochtiger en vond eene valsche scherpzinnigheid overal toespelingen op dwingelandij en overheersching. Tot zelfs bijbelteksten werden verdacht. De Roomsch-Katholieke geestelijke, J. M. Schrant, later hoogleeraar te Leiden, werd in hechtenis genomen, wegens de vertaling van een Duitsch werkje over de Opperhoofdigheid van Petrus, waarin men eenen aanval op de vrijheden der Gallicaansche Kerk meende te moeten zien, wat ten slotte slechts op eene misvatting van den Hollandschen tekst bleek te berusten. Drie dagen later werd hij trouwens weder vrij gelaten ').
De koloniën waren verloren gegaan. Toen de generaal Daendels, wien door koning Lodewijk de taak was opgedragen om Java in staat van tegenweer te brengen tegen eenen. dreigenden aanval van Engelsche zijde, op 17 Januari 1811 de tijding ontving, dat het Koninkrijk Holland bij het Fransche Keizerrijk was ingelijfd, erkende hij den Keizer ook als souverein over Java en onderhoorigheden. De handhaving van de onafhankelijkheid der Indische bezittingen was ondoenlijk ook voor dezen energieken, krachtigen man, staande, als hij stond, zonder eenigen steun, aan het hoofd eener uitgeputte kolonie, met een leger en met een kader ambtenaren,
') Nederlandsche Maatschappij voor Letterkunde. Levensberichten, 1866.


die wegsmolten zonder versterking te bekomen. Als middel om Engelands handel te fnuiken, was het bezit van Java voor Napoleon van groot gewicht. Evenals Isle de France en Bourbon het waren, moest Java een schuilplaats worden voorde Fransche kruisers, die den Engelschen handel op Indië en China bestookten. Aan het Fransche ministerie van koloniën werden derhalve dadelijk krachtige maatregelen genomen om de nieuwe bezittingen tegemoet te komen in hare behoefte aan geld, troepen en ambtenaren. Drie Fransche oorlogsschepen, met den meesten spoed uitgerust, bereikten Java reeds in April 1811. Zij voerden ook den generaal Janssens aan, die door Napoleon was benoemd tot opvolger van den generaal Daendels. In eenen droevigen toestand liet deze de kolonie achter. De Molukken waren in het vorige jaar door de Engelschen veroverd; Borneo was door de onzen geheel verlaten; in Palembang bestond ons gezag nog slechts in naam. Op Javaleetde men in gespannen verwachting van eenen aanval der Engelschen , door sommigen bijna begeerd in hunne verbittering over geleden krenking van individueele rechten, daar onder Daendels' bestuur alles had moeten achterstaan bij het algemeen belang. De inlandsche hoofden waren bezield met feilen wrok tegen een gouvernement, dat hen als raderen in het centraliseerend bestuur had opgenomen. Het slechtst was het nog met de financiën gesteld. Gedeprecieerd papieren geld was het voornaamst, welhaast eenige betaalmiddel; de ophooping van producten jn de magazijnen nam voortdurend toe, terwijl het onmogelijk was den overvloedigen voorraad van de hand te zetten, daar de havens van Java niet meer door Amerikaansche koopvaarders werden aangedaan.
De generaal Janssens ontveinsde zich het hopelooze van den toestand niet. „Java", schreef hij den 21s,pn Juli 1811, „Java „is diep ongelukkig. Ontevredenheid en moedeloosheid zijn „ten toppunt gestegen. De Europeanen wenschen de kolonie


„in de handen van den vijand te zien, opdat een einde kome „aan een bestuur, dat allen tegen zich verbitterd heeft". Hij bracht warme hulde aan de militaire werken door Daendels tot stand gebracht en hoopte nog, dat het mogelijk zoude zijn met behulp van Fransche soldaten, ruimer fondsen en een gematigd bestuur het ergste te voorkomen. Maar daartoe was allereerst noodig tijd te winnen, „en de Javaansche troepen", schrijft hij, „zijn zeer misnoegd en de desertie neemt toe. De „schatkist is ledig, terwijl de uitgaven steeds toenemen. De „koers van het papieren geld is tot op een zevende van de „nominale waarde gedaald. Een papier van 30 rijksdaalders „is slechts 20 franken waard. Men kan geen nieuw papieren „geld meer uitgeven zonder den volslagen ondergang der ko„lonie te bewerken. De vijand bestookt de kust en belet zelfs „de kustvaart. Eene Engelsche expeditie is zoo goed als zeker, „zoodra de mousson het zal toelaten" '). Twee maanden later reeds moest de generaal Janssens het eiland Java na dapperen tegenstand aan de Engelschen overgeven (18 September 1811).
De verovering van Java en van alle Hollandsche bezittingen in Indië, het verdwijnen van een zelfstandig Nederland in Europa, moesten naar de plannen van den nieuwen Engelschen luitenant-gouverneur op Java, Raffles, den handel van Engeland nu verder den weg banen naar Japan, waar sedert 1639 alle natiën, behalve de Hollanders en de Chineezen, van het handelsverkeer waren uitgesloten. Het moest thans eene kleinigheid zijn, meende Raffles, om de onbeduidende Hollandsche factorij op het eilandje Decima te winnen en in het voorjaar van 1813 werden twee schepen met dit doel naar de Japansche kust gezonden. Sedert den oorlog van 1795 was de vaart voor de Nederlandsche schepen zeer bemoeilijkt, zoodat het ver-
>) N. Levyssohn Norman De Britsche heerschappij over .Tava en onderhoorigheden.


keer met Decima werd onderhouden door Amerikaansclie schepen , die voor dit doel werden ingehuurd en dit geschiedde dan nog op ongeregelde, spaarzame wijze. Sedert 1809 had ook dit opgehouden en tot de aankomst der Engelsche schepen , door Raffles afgezonden, had de kleine factorij, buiten alle gemeenschap met eenig ander volk der wereld, vier bange jaren doorgeworsteld, zonder dat het bericht der inlijving van het Koninkrijk Holland en zelfs van de verovering van Java ook maar bij geruchte tot haar was doorgedrongen. Alle aanbiedingen en vertoogen tot overgave der factorij aan Engeland stuitten echter af op de trouw van den bevelhebber, Hendrik Doeff, die weigerde geloof te slaan aan de tijding der vernietiging van de vrijheid van het vaderland. Vrees voor de wraak der Japanners, zoodra dezen, die de Engelsche schepen voor de gewone Amerikaansche vrachtschepen hadden aangezien, bemerkten, dat zij bedrogen waren, was een machtig wapen, waarvan Doeff zich meesterlijk bediende om de Engelsche schepen onverrichter zake te doen afzeilen. Nog eens hervatte Raffles zijne poging; nog eens werd hetzelfde spel gespeeld en moest Engeland wijken voor de trouw van eenen Hollandschen ambtenaar, die de Hollandsche vlag wilde handhaven, terwijl Holland niet meer bestond. Op Decima, op een handbreeds gronds, is de Nederlandsche vlag blijven waaien, terwijl zij overal elders door Frankrijk of Engeland was neergehaald.


VIII.
DE VELDTOCHT VAN 1812.
De droge, heete zomer van het jaar 1811 was den wijnoogst gunstig geweest, de beroemde wijn van de komeet werd toen gekelderd. Maar het graan, de aardappelen, waren mislukt. De winter van 1811 op 1812 viel met ongewone gestrengheid in, terwijl de stremming van het handelsverkeer, die duizenden bef roofde van hun middel van bestaan, bij toenemende schaarschte toevoer van elders verhinderde en de prijzen der eerste levensmiddelen tot ongehoorde hoogte deed stijgen. De koffie, waarvoor men in 1810 nog ƒ1.05 per half kilo had betaald, kostte in 1812 f 2.— om in 1813 nog te stijgen tot/2.50 '). Suiker, f 3.— per pond, en tabak werden onbereikbare zaken voor de groote menigte. De opbrengst der belastingen werd door die hooge prijzen niet gebaat. „Sire, het gaat, zooals ik voor„zien heb, dat het gaan zoude en het Uwe Majesteit ook heb „voorgehouden", schreef prins Lebrun den Keizer. „De Verlenigde Rechten verliezen bij de verhooging van het tarief „op de tabak en op het gedistilleerd. De opbrengst daalt, „zonder dat daarbij aan ontduiking moet worden gedaclit.
>) W. P. Sautijn Kluit. De Geschiedenis van het Continentaal Stelsel, pag. 221.


Men rookt minder; men schaft het gebruik van wijn en likeuren af' '). Terwijl alles overigens duurder werd, daalde de prijs van de boter, een groote schadepost voor den landbouwer. In Friesland had een kwart vat lang nog f 20 opgebracht; tlians daalde die prijs tengevolge van gebrek aan uitvoer tot ƒ 14. Vandaar eene verminderende waarde der vaste goederen, inzonderheid der weilanden, wier huurders de pacht niet konden voldoen a).
De algemeene verarming nam schrikbarend toe, terwijl de gestichten van liefdadigheid hunne inkomsten voor twee derden hadden verloren en de particuliere weldadigheid dagelijks machteloozer werd. De burgerlijke armbesturen zagen met de opbrengst hunner fondsen ook de stedelijke subsidiën slinken. De beide Huiszitten Armhuizen te Amsterdam konden hunnen bedeelden, ten getale van 25.715 personen, gemiddeld niet meer dan 7 francs per jaar en per hoofd toeleggen3). Het openbare volksonderwijs, toen veelal nog eene zaak van armenzorg , leed daaronder mede. Curatoren der Stads Armen Scholen te Amsterdam moesten de traktementen der onderwijzers met één tiende, hunne toelage aan turf en kaarsen met de helft verminderen. De avondscholen deden zij gedeeltelijk sluiten, daar de noodige gelden voor verlichting ontbraken 4). Elders
i) Correspondance du prince Lebrun. No. 2281. 24 Mai 1813.
Sire, j'avais prévu et j'avais fait présenter a Votre Majesté que les droits réunis perdraient par 1'exagération du tarif des tabacs de qualitó inférieure, par 1'impöt trop fort sur les boissons. Cela se vérifie en eft'et et j'observe que les recettes diminuent sans qu'on puisse en accuser la fraude. On prend moins de tabac, on se déshabitue de la bière, des liqueurs; on substitue quelques herbes a 1'un, et le laitage aux autres.
ï) Eekhoft'. Friesland in 1813, pag. 38.
3) Délibérations du Conseil Municipal d'Amsterdam. 26 Mai 1813. Gemeentearchief te Amsterdam.
4) Johanna W. A. Naber. Curatoren der Stads Armen Scholen te Amsterdam. Amsterdamsch Jaarboekje 1903.


moesten de onderwijzers geheel hun traktement uit de gemeentekas derven omdat een schoolfonds, door de regeering te hunnen behoeve ingesteld, onvoldoende was om in de bestaande behoefte te voorzien. Artikel 50 van het onderwijsdekreet van 21 October 1811 had bepaald, dat voortaan de kosten van het openbaar lager onderwijs zouden komen ten laste van de keizerlijke schatkist en had voor dit doel eene som van 400.Ü00 francs gesteld ter beschikking van den minister van binnenlandsche zaken; maar daarmede werden nauwelijks twee derden gedekt van het benoodigde, dat over het jaar 1811 eene som van 629.261 francs bedroeg ').
De gevangenissen waren overvol; daar werd vreeselijk geleden door gebrek aan ruimte, aan reinheid, aan voldoend voedsel en kleeding, terwijl de aanbouw van nieuwe en de verbetering van bestaande huizen van bewaring, die door den intendant d'Alphonse en door de prefecten met grooten ijver werden ter hand genomen, onvoldoende bleken bij wat er werd vereischt. Deels was dit het gevolg van Engelands taktiek om zijne overvolle gevangenissen te ledigen door de gevangenen , waaronder ook vrouwen en kinderen, waar zich slechts de gelegenheid bood, op het vasteland aan wal te zetten. Van alles ontbloot, zonder eenig middel van bestaan, ziek en uitgeput en besmettelijke ziekten verspreidend waar zij langs kwamen, werden deze ongelukkigen bij troepen naar Amsterdam gevoerd. De lijsten hunner namen vulden lange kolommen
>) Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 3948. Décembre 1811.
Aux termes de 1'article 50 du décret les dépenses de l'instruction publique qui en 1810 ont été acquittées par le trésor public de la Hollande ont dü 1'être en 1811 par le trésor impórial. Ce» dépenses *e sont élevées pour 1811 a la somme de 629.261 francs et le décret de 21 Octobre 1811 n'a mis a la disposition du ministre de 1'intérieur pour l'instruction publique que la somme de 400.000 francs.


in den Courier van Amsterdam, waar de prefect de Celles ze liet bekend maken met de bedoeling om de verbittering tegen Engeland gaande te houden. De gevangenisbesturen trachtten de zorg voor deze zwervelingen af te schuiven op het Werkhuis , eene groote vermeerdering van onkosten voor het stedelijk bestuur. Dit was te drukkender, omdat sedert de invoering van het Fransche belastingstelsel niet meer dan 5#/0 aan opcenten mocht worden geheven van de rijksbelastingen, daarbij moest van de bruto-inkomsten 1 °/0 worden afgestaan aan het Hótel des Invalides en moesten alle gemeenten in de zeven Hollandsche departementen voor den dienst van het jaar 1811 één vijftiende harer inkomsten storten in een fonds voorden openbaren eeredienst. Het recht om octrooi te heffen, dat den stadsbesturen thans wettelijk was verzekerd, kon, althans te Amsterdam, het onvoldoende der inkomsten niet aanvullen; en verhooging der tarieven van den stedelijken accijns kon slechts dienen, meende prins Lebrun, om het vertrek der rijke ingezetenen naar het platteland te verhaasten ). In de dorpen was het zoo mogelijk nog erger gesteld dan in de groote steden. De bevolking was er vaak te verspreid om de heffing van eenig recht van octrooi mogelijk te maken. De eigen vaste inkomsten der kleine gemeenten en de opcenten van 5"/n op
de rijksbelastingen reikten daar te minder uit, omdat het onderhoud van bruggen, wegen en kanalen in Holland zoo buiten alle verhouding veel zwaarder drukte dan in de departementen van het oude Frankrijk 2). Overal dreigde stilstand van admi-
i) Correspondance du prince Lebrun. No. 1860. 14 Janvier 1812.
Sire, nous commen5onS a sentir que 1'octroi d'Amsterdam nerendra pas ce qui est nécessaire a ses beaoins. D'un autre cóte un tarif plus fort ne ferait que précipiter 1'émigration des gens riches dans les campagnes.
i) D'Alphonse. Aper<ju sur la Hollande, pag. 59.
Chaque département a a supporter pour 1'entretien de son etat
hydraulique des sommes très-fortes. Elles se sont élevées en 1'annee 1811


nistratie. De beambten, die hunne bezoldiging niet ontvingen, bleven weg. Niemand wilde den gemeentebesturen op bet land leveren, daar men zich niet zeker van de betaling achtte. „De maires zijn geheel radeloos", schreef de intendant d'Alphonse aan den minister. „Overal dienen zij ontslag in. Erger „kan het niet worden" ').
Onomwonden hield prins Lebrun den Keizer den algemeenen nood voor oogen. Voortdurend klonk de noodkreet der gestichten hem in de ooren, verklaarde hij 2) Voor hem was er zelfs iets angstwekkends in de rustige, waardige wijze, waarop de predikanten aan het hoofd hunner consistoriën hem de belangen hunner noodlijdende gemeenten kwamen voordragen 3).
au total de la somme de 7.249.306 francs, par conséquence presqu'a la moitié de la contribution foncière de 1'année 1812.
i) Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 2312.
Au duc de G-aëte, ministre des finances. 29 Mai 1812. .... Cette mesure (1'octroi) n'avait pu être appliquée aux communes rurales, a raison de leur étendue, de la dissémination der habitants, et de rimpossibilité de la perception, puisque la voie de 1'abonnement est interdite; que cependant les revenus des propriétés de ces communes et leurs centimes additionnels étaient insuffisants pour faire face a leur* dépenses d'autant plus considérables que 1'entretien des canaux, des ponts, si multiples en Hollande, est plus coüteux et les rend sans proportion avec celles auxquelles les communes de 1'intérieur sont assujetties .... L'on m'annonce que partout le service administratif est au moment d'être suspendu, que les employés a défaut de payement quittent les administrations municipales, que personne ne veut faire aux maires des fournitures parceque l'on n'aper^oit aucun moyen d'être payé et que les maires, entièrement découragés de eet état de choses, offrent partout leur démission et veulent abandonner . . . . Le mal est a son comble. i) Correspondance du prince Lebrun. No. 664.
Sire, j'entends le cri des hospices. a) Idem idem. No. 1075.
II m'arrive dans ce moment beaucoup de pétitions pour être présentées a Yotre Majesté relativement aux besoins des pauvres des églises


En die predikanten waren zeiven tot het uiterste gebracht door het gemis van hun traktement, dat hun over 1811 slechts voor één derde en in 1812 in het geheel niet werd uitbetaald ').
„Ontbloot van alle ondersteuning wenschten die ongelukkige „predikanten telken morgen, dat het avond ware, en eiken „avond, dat het weder morgen zijn mogt", schrijven Ypey en Dermout in hunne Geschiedenis der Nederlandsche Hervormde Kerk. „Alle redbronnen waren uitgeput. Het krediet was ver„minderd, en hield eindelijk op, palen stellende aan hunne „benoodigdheden. Ontbrak het hun nog al niet gebeel aan „brood , het ontbrak hun aan zuivel. De onkostbaarste, soberste „spijs uit het plantenrijk moest hun tot voedsel strekken, ter„wijl het rijk der dieren hun niets verschaffen kon. Zich tevreden willende houden met eene geringe hoeveelheid van „de gemeenste verkwikkingen, moesten- zij zich van middelen
réformées. C'est toujours les pasteur» avec leurs consistoires qui me les apportent ou. me les envoyent. Toutes font un tableau bieii noir de la situation des églises et des diaconies qui sont les comités de bien-
faisance de ce pays-ci.
Sans doute les malheurs sont grands et le sort des pauvres bien digne de pitié mais ce concert de plaintes, tous ces Ministres agissant a la fois, doivent inspirer quelque inquiétude.
i) Correspondance du prince Lebrun. No 1296.
Les pasteurs réformés sont aux abois; on m'assure qu il y en a qui mendient leur pain. lis n'ont point comme les catholiques de ressources dans le zèle de leur fidèles et d'ailleurs les biens des églises ont été rendus ii 1 Ct&t.
Les villes et les communes de Hollande n'ont point un culte commun. Tout ce qui n'était pas de la religion dominante (la protestante réforinee) n'était pas payó par elles.
Idem idem. No. 2080. 24 Décembre 1812.
Le traitement des ministres des cultes n'est pas payó; ils n ont re?u que le tiers a peu pres de ce qui leur est du pour 1811 et rien de ce qui est dü pour 1812.


„bedienen, die, hoe betamelijk ook, nogthans hunnen stand „anders onwaardig waren, of daarvoor zouden gehouden „zijn Sommigen zelfs waren reeds in de noodzakelijkheid gebragt, om tot de armekassen hunne toevlugt te nemen, „of om aalmoezen te bedelen. In één woord, zij die de hoofden „en bestuurders der gemeenten behoorden te zijn, zagen zich „als verlaagd tot den stand van den laagsten lidmaat (pag. „541). Hier was een predikant, wiens kinderen aan de open„bare wegen hadden moeten bedelen, om voor de schamele „ouderen iets tot verlenging van hun leven in te gaderen; „daar een, die zich aan de armbezorgers der gemeente had „overgegeven, en bij zijn overlijden weinig meerderen voorraad van eetbare spijs voor zijne kinderen had kunnen achter„laten dan eenige gemeene aardvruchten; ginds een, die door „kiesche beginselen van eer of fatsoen gedreven, na alles, „wat hij bezat, verkocht te hebben, liever leed en zweeg, „dan hulp bij magen, vrienden of vreemden zocht, maar „letterlijk van honger was gestorven" (pag. 609).
Volgens de staatsregeling van 1798 en die van 1801 waren de publieke kassen belast met de uitbetaling der traktementen van de leeraren der Hervormde Kerk. Koning Lodewijk had bij liet organiek dekreet van 2 Augustus 1808 niet alleen aan de Hervormde predikanten het behoud hunner traktementen verzekerd; maar daar de heerschappij der Napoleons uit den aard der zaak eene herleving der Hervormde kerk als Staatskerk uitsloot, werd bij dit dekreet naarmate de finantiën het zouden toelaten ook aan de geestelijken der andere gezindheden bezoldiging van staatswege beloofd. Met behoud van de gelijkheid der kerkgenootschappen was de godsdienst in het algemeen sedert een voorwerp van staatszorg geworden; en het beginsel om de eerediensten van staatswege te bezoldigen bleef in Holland ook onder het Keizerrijk van kracht (Dekreet van 18 October 1810; Art. 206 — 207.) Maar geldgebrek maakte, dat


er weinig of niets werd betaald. Bij dekreet van 29 October 1811 was bepaald, dat in den loop van 1812 alle zaken van eeredienst in Holland op denzelfden voet als in Frankrijk zouden worden geregeld. In den dienst van het jaar 1811 moest in afwachting worden voorzien door middel van een fonds, waarin alle gemeentebesturen zonder onderscheid één vijftiende hunner inkomsten moesten storten. Maar al kwamen die stortingen geregeld in, dan nog zoude de opbrengst slechts ten halve in het benoodigde voorzien, meende de intendant d'Alphonse '). De commissie, bestaande uit geestelijken der verschillende kerkgenootschappen, die te Amsterdam moest samenkomen om te beslissen over de verdeeling van goederen en gebouwen en over de kerkelijke indeeling van het land, was den 24ste" Januari 18.12 door den Keizer benoemd 2). Onder presidium van den intendant d'Alphonse hadden daarin zitting de predikanten Delprat, Hervormd, Ebersbach, Luthersch, Koopmans, Doopsgezind, en de aarts-priester Cramer, Roomsch-Katholiek. Eene eindregeling, die den kerkgenootschappen, naar het zeggen van den intendant d'Alphonse, eindelijk de reeds sedert 1795 beloofde, maar nog altijd niet verwezenlijkte gelijkstelling brengen zoude, bleef echter uit;l).
De Roomsch-Katholieke geestelijkheid leed minder dan de Hervormde, daar in haar onderhoud thans evenals vroeger, nagenoeg in zijn geheel door de gemeenteleden werd voorzien. Zij zag zich echter ernstig bedreigd door de bepalingen van
') Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 2573. 20 Juin 1812.
.... la mesure ordonnée par le décret du 29 Octobre 1811 est de beaueoup insuffisante; le 15ième des revenus des communes lors même qu'il serait versé en' totalité, s'élèverait a peine a la moitié de la somme qui est due.
2) Ypey en Dermout. Geschiedenis der Nederlandsche Hervormde Kerk. Deel IV, pag. 508.
3) D'Alphonse, Aper<('u sur la Hollande, pag. 158.


het concordaat van 1802, waarbij de vicarissen door den Keizer moesten worden benoemd. „Er zijn nog altijd apostolische „vicarissen in sommige deelen des Rijks en met name te 's Hertogen bosch", schreef de Keizer den 16'ien Augustus 1811 aan zijnen minister van eeredienst, van wien hij daarom een ontwerp-dekreet verlangde om die vicarissen op staanden voet te ontslaan, te verwijderen zelfs, ten einde ze te vervangen door vicarissen, die door hem zei ven waren benoemd. „Ik zoude „eerder de kerken te Amsterdam en in Hollandsch Brabant „sluiten, dan er apostolische vicarissen toelaten. Liever geen „eeredienst in die landen dan zulk een, die bestuurd wordt „door handlangers van den paus buiten het bisdom om" ').
Met zeer gemengde gevoelens werd bij dit alles het tot stand komen van het concordaat met den paus van 25 Februari 1813 vernomen. „Het heeft de Katholieken gerustgesteld", schreef prins Lebrun den Keizer; „maar ik moet Uwe Majesteit toch ook mededeelen, dat het dien indruk niet op de „Protestanten heeft gemaakt en dat het denkbeeld van bis-
') Correspondance de Napoléon 1. No. 18036.
Au comte Bigot de Préameneu. 16 Aoüt 1811.
.... Des vicaires exercent dans différentes parties de 1'Einpire, notamment a Bois-le-Duc. Présentez-moi un projet de décret a rendre au Conseil d'État pour que ces vicaires aient a cesser sur le chainp toutes fonctions et même a s'éloigner. Ils seront remplacés dans le gouvernement des catholiques de ces pays par des vicaires nommés par moi. Consultez la-dessus les évêques du concile; voyez quelle est la manière légale d'arranger cette affaire et posez bien la question. Je ferais plutót fermer les églises d'Amsterdain et du Brabant Hollandais que de souffrir des vicaires apostoliques. II me paraïtrait en effet préférable de n'avoir pas de culte en ces pays a en avoir un dirigé par des agents du pape, sans l'intetnédiaire de 1'évêché. Faites comprendre en même temps aux évêques de quel scandale serait cette allaire dans des dóparteinents protestants, oü tout récemment encore le culte n'avait qu'un exercice toléré.
11


„(lommen in Holland te zien oprichten, hen pijnlijk aandoet. „Ik moet het Uwe Majesteit blijven betuigen, dat de Katholieken niet eigenlijk verlangend waren naar verandering in „den bestaanden toestand; dat zij, in het bezit van vrijheid „van eeredienst en van burgerschapsrechten, tevreden waren „met wat zij hadden. Er bestaat dus gevaar, dat het misnoegen „der Protestanten wordt opgewekt zonder dat de Katholieken „meer worden bevredigd" ').
Ontstemd door de inhechtenisneming op 14 April 1810 van den apostolischen vicaris te 's Hertogenbosch, Anthonius van Alphen, omdat deze had geweigerd de gemeente voor te gaan in een openlijk dankgebed voor de inlijving der Noord-Brabantsche landen, lieten de Roomsch-Katholieken zich niet verzoenen door de toekenning van de St. Janskerk te 's Hertogenbosch, een der grootste en fraaiste kathedralen in Nederland, noch door de oprichting van een bisdom te 's Hertogenbosch. De nieuw benoemde bisschop kon de pauselijke goedkeuring niet verwerven; meerendeels weigerde men daarom hem in zijne hooge geestelijke waardigheid te erkennen. Slechts enkele weinigen namen den openbaren godsdienst waar in het kerkgebouw om welks bezit men vroeger zoo had geijverd, en die weinigen werden door de anderen verketterd als afvalligen van den paus J).
i) Correspondance du prince Lebrun. No. 2130 7 Mars 1813.
J'ai dit a Votre Majesté que le concordat avec le pape fait une heureuse impression sur les catholiques. Je dois lui dire aussi qu elle n'a pas fait la même impression sur les protestants et que 1'idée de voir des évêchés en Hollande les a péniblement affectés. Je lui dirai toujours que les catholiques ne desirent point veritablement un changement dans leur situation actuelle; que contents de la liberte de leur culte et de leurs droits civils ils se trouvent assez bien comme ils sont. 11 y a donc danger a mécontenter les protestants sans rendre plus heureux les catholiques.
i) Ypey en Dermout. Geschiedenis van de Nederlaudsche Hervormde Kerk in Nederland, pag. 552.


Dat Is apoleon ons land zoude hebben beschouwd als een • wingewest, dat hij meedoogenloos meende te mogen uitputten, is eene mythe, die geen stand houdt bij nauwkeurig historisch onderzoek. Integendeel hij achtte den bloei van dit onderdeel onmisbaar voor den bloei van het groote geheel. Maar de inlijving dezer landen had plaats in de nadagen van het Keizerrijk, toen Napoleons hand tegen allen en aller hand tegen hem was gekeerd en zijne grootsche schepping reeds wankelde op hare grondvesten. De glans der eerste schoone dagen van het jonge Keizerrijk, de tijd, waarin de aanleg van kanalen , die de Oost-Zee met de Seine en van wegen, die Zwitserland met Italië moesten verbinden, waarin de bouw van grootsche stichtingen en monumentale zegeteekenen, de be\ ordering van inlandsche industrieën, de invoering van nieuwe, verbeterde wetboeken Napoleons bestuur tot eenen zegen maakten ook voor de aan Frankrijk onderworpen landen: die tijd was voorbijgegaan en was voorbijgegaan voor goed. Niemand , die het beter gevoelde dan Napoleon zelf; niemand, die scherper dan hij het hachelijke zijner kansen waarnam. Want de altijddurende oorlog met Engeland, die den Keizer in het Spaansche schiereiland zulke zware verliezen deed lijden, kon alleen worden geëindigd, wanneer Rusland werd gedwongen om naast Frankrijk tegen het Britsche Rijk te strijden. Eerst wanneer Engeland met medewerking van Rusland tot den vrede werd gedwongen, verviel de aanleiding tot dat vreeselijk middel van verweer, het Continentaal Stelsel, dat bij vriend en vijand beiden de bron van aller welvaart aantastte; in ons land misschien daarom nog meer dan in Frankrijk, omdat landbouw en fabriekswezen er zooveel minder waren ontwikkeld. De Hollandsche departementen werden echter niet zwaarder dan de Fransche getroffen door de talrijke lichtingen, die de voorbereiding tot den krijg met het machtige Rusland eischte. In Frankrijk zoo goed als in Holland leden nijverheid en


landbouw door gebrek aan arbeiders, nu de natie telken jarc bet beste deel liarer jonge mannen moest afstaan aan bet leger. In Frankrijk zoo goed als in Holland nam het verzet tegen den krijgsdienst met den dag toe Zelfs bet leger, bet Groote Leger, dat wonderbare werktuig in 'sKeizers hand, was naar diens eigen zeggen: „vermoeid en afgemat en slechts „met ijver en strijdlust te bezielen door de hoop, dat de slag, „die aanstaande was, het einde zoude zijn van den krijg en „het sein tot den terugkeer naar huis en haard, naar dat „Frankrijk, waarvan het zich slechts onwillig ver en lang „verwijderde". Dat oordeel had Napoleon uitgesproken aan den vooravond van den slag bij Austerlitz '), en sedert was het verlangen naar vrede steeds stijgende geweest en toenemende de geest van verzet tegen den man, die allen dwong met hem eenen weg te gaan, die nauwelijks kan worden gezegd de weg zijner keuze te zijn geweest. Hij greep naar het zwaard voor den vrede, den vrede, dien zijne onderdanen zoo dringend behoefden, en die hem, wilde hij staande blijven, nog noodiger was dan hun.
Èn in Holland, èn in Frankrijk bleef men nog lijdelijk, toen in de eerste dagen van het jaar 1812 de lichtingen over de klassen van 1809 en 1810 werden bevolen. Algemeen echter was de uitbarsting van verzet, toen twee maanden later de oprichting der gardes nationales werd gelast. Nu de Keizer zich zoo ver in het Oosten ging wagen en het geheele Rijk van troepen moest ontblooten, wilde hij aan de gewapende burgerwacht de verdediging der kusten en grenzen opdragen. Daartoe wenschte hij de beschikking over een hulpleger van 120.000
volwassen mannen van 20 tot 26 jaar, onder de benaming van premier ban de la garde nationale bestemd tot bewaking
i) a. Sorel. De Boulogne a Austerlitz. Eevue des deux mondes. 15 Septembre 1908.


der grenzen, de handhaving der inwendige rust, de verdediging der groote marine-dépots, arsenalen en vestingen. De vier klassen van 1809 tot 1812 (voor de zeven Hollandsche departementen zouden alleen de klassen van 1809 en van 1810 in aanmerking komen, daar de volgende klassen hier nog niet waren geformeerd) ') moesten daartoe ieder 30.000 man leveren, die in cohorten zouden worden verdeeld. In geval van uitersten nood konden dan in de meest bedreigde streken de deuxïème ban, mannen van 26 tot 40, en eindelijk de arrièrc ban, mannen van 40 tot 60 jaar worden opgeroepen. De eigenlijke rustbewaring in de groote steden werd tegelijkertijd opgedragen aan eene bezoldigde garde, garde soldée, terwijl te Amsterdam de oude nachtwacht werd afgeschaft. Tot dien dienst zoude de nationale garde alleen ingeval van ongenoegzaamheid der bezoldigde garde worden opgeroepen.
Tot dekking zijner grenzen was 's Keizers maatregel alleszins gewettigd; maar die wettigheid werd niet erkend. Allerwege wekte de oprichting der nationale garde wrevel en verbittering. Tevergeefs werd uitdrukkelijk verzekerd, dat de. qardes nationale« uitsluitend dienst zouden doen binnen de grenzen van ieders departement. Men weigerde aan die verzekering geloof te schenken. De burgerwachten meenden in hetzelfde geval te verkeeren als de andere lotelingen. Zij achtten zich door de vorige lichtingen over de klassen der verloopen jaren van allen dienstplicht vrij en nu werden zij toch opgeëischt om te dienen als kanonnenvleesch, zooals men placht te zeggen. In verschillende groote steden van het oude Frankrijk braken onlusten uit en zelfs te Parijs klonken oproerige kreten tegen de mouchards, zooals men daar de politiespionnen begon te noemen. Heftiger nog uitteraard was het verzet in het zoo
i) Correspondance de 1'intendant d' Alphonse. No. 1774.18 Avril 1812.


nauw met Frankrijk verbonden Italië en vooral in de pas ingelijfde streken: in de Illyrische provinciën, in de Hanzesteden, in.Holland. Toen in de departementen van de Monden van de Maas en van de Zuiderzee bovendien nog eene aanvullende lichting werd bevolen om de bezoldigde garden te Amsterdam en te Rotterdam, waar zich geen voldoend aantal vrijwilligers daartoe aanbood, op de volle sterkte te brengen '), en 3500 zeelieden van 24 tot 49 jaar werden opgeroepen om onmiddellijk in actieven dienst te komen2), barstten te Amsterdam, te Rotterdam en vooral te 's Gravenhage oproerige bewegingen uit. De zeelieden van Katwijk en Scheveningen weigerden op te komen, en de vrouwen en moeders, wanhopig om het dreigend verlies van echtgenooten en zonen, togen in optocht naar 's Gravenhage. Voor het huis van den prefect liep men te hoop en wilde diens persoon met messen te lijf. Door het beleid van den commissaris Ampt, die de menigte wist te bewegen uitéén te gaan, werd daar eene bloedige botsing met de gewapende macht voorkomen 3). In Oost-Friesland, te Staphorst en te Oude-Pekela moest het verzet met geweld worden bedwongen.
Het was dan ook niet weinig, wat er van de bevolking werd gevraagd. Het laatste contingent van 3500 ingeschrevenen voor den zeedienst, dat Katwijk en Scheveningen tot rade-
1) Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 643. 8 Février 1812. Le décret du 23 Janvier ordonne une levée supplementaire de con-
scrits des classes de 1808 et 1809 dans les départements du Zuiderzee et de la Meuse pour compléter les gardes soldées d'Amsterdam et de Rotterdam.
2) Idem idem. No. 865. 22 Février 1812.
3E00 marins de 24 a 49 ans sont ordonnés et la mise en activité de la réserve des marins.
s) Memorie van den Heer Ampt. Theod. Jorissen. Bijdragen tot de Geschiedenis der Revolutie. Peel II. 2de Stuk, pag. 44.


loosheid had gedreven, werd tot op de helft, tot op 1700 man teruggebracht. Maar volgens de bevolkingstabel in baron d'Alphonse's Aperru, sur la Hollande over het jaar 1811 waren toen op eene mannelijke bevolking van 821.995 man 14.627 man onder de wapenen; dat wil zeggen 1 op 57 van de volwassen mannen of 1 op iedere 118 zielen van de totale bevolking. Als totaal geleverd door de zeven Hollandsche departementen van 1 Januari 1811 tot Juli 1812, dus binnen den tijd van anderhalf jaar, verstrekt de intendant den minister de volgende opgave:
conscrits over de klassen van 1808—1810:
ingedeeld bij het leger 6000
ingedeeld op de vloot 3000
9000
gardes soldées te Amsterdam 1076 gardes soldées te Rotterdam 183
1259
voor de cohorten van den eersten ban van de nationale garde .... 2320
Totaal aan conscrits 12579
ingeschrevenen bij de marine van 24 tot 49 jaar: volgens dekreet van 10 Febr. 1811. 1500 volgens dekreet van 8 Febr. 1812 . 1700
3200
kinderen uit gestichten:
op de vloot 150
bij de keizerlijke garde 889
1039
vrij willigers: 505
Totaal . . . 17.323i).
De verbittering tegen deze lichtingen werd nog geprikkeld door den eindeloozen doortocht van bataillons de rêfractaires,
') Correspondance de 1'intendaut d'Alphonse, No. 3903- 29 Juillet 1812.


bestaande uit opgevangen deserteurs en onwillige lotelingen. De Keizer had van dezen op verschillende eilanden in zijn Rijk instructie-regimenten gevormd, onder anderen ook een op het eiland Walcheren. Zij werden daar gekleed, gevoed, geoefend en vervolgens naar het front gezonden, deels over zee en over de eilanden van de noorderkust, deels te voet en streng bewaakt, door Friesland of over de Geldersche heidevelden. De verschijning dezer door koortsen ondermijnde, door heimwee verteerde mannen, eene bonte mengeling van Italianen , Spanjaarden, Portugeezen, Franschen, Hollanders en Duitschers, wekte overal het medelijden der bevolking op. Allerwege was men hun behulpzaam bij ontvluchting ').
Niet alleen de aanhoudende desertie, die later een der ernstige plagen van het Groote Leger bleek -), werd bedenkelijk geacht; maar ook de stemming van de troepen. Vooral op de Hollandsche regimenten meende men weinig staat te kunnen maken 3). Reeds in Februari 1811 had prins Lebrun de vraag geopperd, of het wel wijs was, om de bewaking der kustkanonnen aan Hollanders toe te vertrouwen4). In April 181*2 met een kort verlof te Parijs vertoevende, berichtte hij den Keizer, dat al de rapporten, die zijne ambtenaren hem uit Holland toezonden, op de noodzakelijkheid wezen om in de departementen der Zuiderzee en der Monden van de Maas twee regimenten gelegerd te houden 5).
') A. Thiers. Histoire du Consulat et de 1'Empire. Tome IV, pag. 58.
2) Idem idem. Tome IV, pag. 185.
-1) Idem idem. Tome IV, pag. 138.
4) Correspondance du prince Lebrun. No. 1142. Fevrier 1811.
Je ne sais s'il est bien sage de confier les canons des cótes a des Hollandais.
s) Idem idem. Paris. 7 Avril 1812.
Toutes les lettres que je reijois de la Hollande me parient de la nécessité d'avoir dans les départements du Zuiderzee et des Houches ^e la Meuse au moins deux régiments,


Bij het organiek dekreet van 18 October 1811 waren de zeven Hollandsche departementen verdeeld in twee militaire divisies met de nummers 17 en 31. De laatste omvatte, met Groningen als hoofdplaats, de departementen der Monden van den IJsel, van Friesland, van den Wester- en Ooster-Eems, en stond onder bevel van den generaal Durutte. De eerste bevatte, met Amsterdam als hoofdplaats, de departementen der Zuiderzee, der Monden van de Maas en van den BovenIJsel. Commandant dier 17'le divisie was sedert liet begin van 1811 graaf Molitor, een van Napoleons oudste generaals. In 1792 had hij zich onderscheiden aan de Moezel, aan den Rijn, aan den Donau; later in Italië, vanwaar hij veel had toegebracht tot de overwinning bij Austerlitz. In 1806 had hij de Russen uit Dalmatië verdreven. Sedert was hij belast geweest eerst met het gouvernement in Zweedsch Pommeren, daarna met het bestuur der Hanzesteden, tot hij in 1811 werd overgeplaatst naar Holland; een post van groot vertrouwen, daar het gold de verdediging der noordergrens '). Van den beginne beschouwde graaf Molitor den toestand als bedenkelijk, onhoudbaar zelfs ingeval van gelijktijdigen aanval van zeeen landzijde. De zwakke verdedigingslinie langs den IJsel kon al wat boven Rijn en Waal was gelegen slechts dekken met behulp van onderwaterzettingen, van Gorcum tot Naarden, een uiterste redmiddel, dat voor hem, die een gematigd, welwillend man was, gelijkstond met de opoffering dier streken en waartoe hij nimmer heeft kunnen besluiten.
Zelf had Napoleon reeds in September 1810 aan zijnen minister van oorlog geschreven, dat naar zijne meening een
') Correspondance de Napoléon I. No. 18501.
Au génóral Clarke, duc de Feltre. 13 Février 1812.
Faites connaitre au généraal Molitor qu'en lui donnant ee commandement je lui donne une marqué de grande confiance. II faut que sa présenee active tout,


ongelukkige veldtocht aan den Rijn allicht het verlies van Holland met zich sleepen kon. Aan Amsterdam en aan andere plaatsen moest daarom reeds dadelijk slechts het allernoodzakelijkste ter verdediging worden gelaten, opdat, ingeval Frankrijk eene nederlaag leed of de vijand het land binnenrukte of wel in geval van eenen opstand, het land over de minst mogelijke hulpmiddelen mocht beschikken '). De kanongieterij te 's Gravenhage, de constructiewinkel te Delft moesten worden opgeheven. De arsenalen te Straatsburg, te Metz, te Mainz, te Antwerpen en te Doornik, die alle langs waterwegen met Holland in verbinding stonden, waren nabij genoeg; „en bovendien", besloot de Keizer, „bij de minste omtrekkende beweging van den vijand over Bonn en Keulen naar „Brussel, ware ik toch van alle stapelplaatsen in Holland „afgesneden 2)".
*) Correspondance de Napoléon I. No. 16901.
Au même. 13 Septembre 1810.
Ma pensee est qu'aprèa une campagne malheureuse sur le Rhin on pourrait perdre la Hollande. II ne faut donc laisser a Amsterdam et dans les au tres places de la Hollande que 1'indispensablement nécessaire pour leur défense.
l) Idem idem. No. 16923.
Au même. 19 Septembre 1810.
Je désire que Delft soit suppritné par la suite; il me semble que les arsenaux de Strasbourg, Metz, Mayence, Anvers, Douai sont suffisants; ils peuvent tous conmuniquer avec la Hollande par eau. Ma politique doit être d'óter a la Hollande tous les moyens de guerre pour lui öter toute envie de se révolter un jour. D'ailleurs a la moindre trouée que 1'ennemi opérerait par Bonn et Cologne sur Bruxelles, je me trouverais coupé de tous les établissements de la Hollande.
No. 16988.
Au même. 4 Octobre 1810.
Vous verrez qu'il entre dans mes principes de détvuire la fonderie de la Haye.


In October 1811 herhaalde bij het nog eens uitdrukkelijk, dat ammunitie en wapenen nergens elders in bewaring mochten blijven dan te Naarden, welke stad hij om hare ligging den sleutel van den Rijn en van Amsterdam noemde. Hij achtte eenen' voorraad van 20.000 geweren noodig om desnoods de bevolking te kunnen wapenen; maar die voorraad moest te Naarden in dépót blijven. Al het overige, kanonnen of wat ook, dat niet voor de vestingwerken te Den Helder, Naarden, Goeree, Helvoetsluis, Brielle ofjGorcum werd vereischt, moest zonder verwijl worden overgebracht naar Antwerpen.
's Keizers instructie aan graaf Molitor hield in om Gorcum te beschouwen als het vaste punt van gemeenschap met Frankrijk: die plaats steeds goed bezet te houden en te Dordrecht een dépot op te richten. Hij verweet den generaal zijne bezorgdheid l); maar deed hem toch ook zijne tevredenheid betuigen voor de moeite, die hij zich gaf om de Hollandsche departementen in goeden staat van tegenweer te brengen. Voor het oogenblik echter, verklaarde hij, was er niets te vreezen, daar de Engelsche troepen in Spanje en in Portugal werden vastgehouden. Hij achtte het voldoende, dat generaal Molitor eene kanonneerboot in het Haarlemmer meer deed leggen; dat er overigens maatregelen waren genomen om dezen zoo
i) Correspondance de Napoléon I. No 17449.
Au général Clarke, duc de Feltre. 10 Mars 1811.
La lettre du général Molitor me parait ridicule. Témoigne/.-lui ma surprise de ses craintes; écrivez-lui, qu'il n'y a point de fleuves qui le sóparent de la France et qu'il n'a rien a craindre des Anglais; que les troupes hollandaises sont trés-bonnes; que ce n'est pas en déclamant contre les troupes hollandaises qu'on avance la besogne; mais en faisant connaitre des mauvais officiers pour les déplacer que sa communication avec la France est par (iorcum, qui doit toujours être occupé; que la place de Dordrecht est une place de dépót.


noodig binnen weinige dagen 50 tl 60.000 man te hulp te zenden '). Van overwegend belang daarbij achtte de Keizer de versterking van het eiland Walcheren. „Frankrijk moet het thans aanvatten met eenen ijzeren „vuist", had hij reeds dadelijk na de inlijving aan zijnen minister van oorlog geschreven2). Met grooten ijver liet hij sedert aan de verdedigingswerken aan de Schelde arbeiden. Eene som van 4 millioen werd over den dienst van het jaar 1811 daarvoor uitgetrokken3). Tegen de herhaling van eenen Engelschen inval was de versterking van ATlissingen den Keizer echter niet genoeg. Ook de ligging van Willemstad scheen hem
') Oorrespondance de Napoléon I. No. 18666.
Au même. 25 Avril 1812.
Monsieur le duc de Feltre, répondez au général Molitor que je vois avec plaisir le mouvement qu'il se donne pour pourvoir a la défense de la Hollande; qu'il n'a rien a craindre dans ce moment; que les Anglais ont toutes leurs troupes en Espagne et en Portugal, qu'il suffit de tenir dans le lac de Harlem une canonnière, afin que les officiers du génie, de 1'artillerie, de 1'état-major puissent se servir de eette chaloupe et parcourir le lac pour apprendre a le bien connaitre; que j'attache une grande importance a ce que le petit corps de garde voüté, que j'ai ordonné sur 1'écluse soit terminé pour qu'une cinquantaine d'hommes qui s'y renfermeraient puissent maitriser ce point important; que toutes les prócautions d'ailleurs sont tellement prises en France qu'il aurait en peu de jours 50 ou 60.000 hommes marchant a son secours.
2) Idem idem. No. 16655.
Au mème. 15 Juillet 1810.
T>a possession de la Hollande fait de nouveau sentir 1'importance de 1'ile de Walcheren: il faut que la France la saisisse avec des mains de fer.
3) Idem idem. No. 17054.
Au même. 4 Aoüt 1810.
Man intention est d'employer au moins quatre millions 1'année prochaine aux seules fortifications des places de 1'Escaut.


van belang. Antwerpen niet alleen werd er door gedekt, maar ook de toegangen door het Hollandse!) Diep en het Volkerak. Het bezit van Willemstad verzekerde het bezit van Overflakkee en Goeree en daarmede dat van Helvoetsluis. Willemstad moest daarom worden versterkt, deels door den bouw van een fort op Ooltgensplaat, deels door inundatiemaatregelen. Eene compagnie veteranen moest er in vast garnizoen worden gelegd ').
Door de verdedigingswerken op het eiland Goeree en aan Den Helder gedekt, verklaarde de Keizer Holland voor onneembaar aan de zeezijde. Aan de landzijde liep de verdedigingslinie langs den Rijn en verder van Wezel over Koevorden en Groningen naar Delfzijl; maar om hare lengte achtte de Keizer deze linie slechts zwak. In de tweede plaats kwam de Ysellinie. Doch Napoleon oordeelde ook deze onvoldoende zonder eene linie, die, links op Naarden en rechts op Gorcum rustende, over Nijmegen en Grave met Wezel in verbinding stond. Die derde linie dekte Amsterdam, Texel met zijne eskaders, den Haag, Leiden, Rotterdam, de Monden van de Maas, Helvoetsluis, dat wil zeggen geheel Holland. Zij was de eigenlijke verdedigingslinie van het Rijk, verklaarde de Keizer. Men moest haar zeer zorgvuldig doen opnemen, de
•) Correspondance de Napoléon I. No. 16757.
Au général Clarke, duc de Feltre. 4 Aoüt 1810.
Willemstad est une place de la plus grande importance; d'abord elle couvre Anvers, c'est le premier obstacle que 1'ennemi, maitre de Goeree, trouverait sur le continent; du cóté de la mer, elle défend encore les passes d'Hollandsch Diep et le Volkerak, par lesqnelles 1'ennemi pourrait tenter d'attaquer la Hollande ou les lies de Beveland; enfin cette place protégé Overflakkee et Goeree qui ne sont
séparées du continent que par une passé de six cents toises Si
1'ennemi s'emparait de cette ile, les raden de Helvoetsluis seraient perdues .... Faites venir du Brabant une compagnie de vétérans pour tenir constamment garnison a Willemstad.


onderwaterzettingen voorbereiden en een vijftigtal wachthuizen, ieder voor vijftig man, op de dijken bouwen om die linie goed te bevestigen ').
De zorgvuldigheid , waarmede Napoleon reeds lang te voren voor eenen mogelijken ongunstigen afloop zijner plannen waakte, geeft aan zijne laatste machtsontplooiing eene diep tragische beteekenis. De Keizer was zich ten volle bewust, dat hij bij het overtrekken van den Niemen gevaar liep van te worden teruggeworpen op den Rijn *).
Het aantal Nederlanders, dat aan den opmarsch van het Groote Leger deel nam, wordt geschat op 15.000 man3). „Niemand zal beweren", schrijft d'Auzon de Boisminart in zijne Gedenkschriften, „dat de Hollanders met geestdrift te velde „trokken; maar zij hebben toch getoond, dat de Hollander, „als hij eenmaal zijne hem ingeschapen afkeer van den krijgsdienst vrijwillig of met dwang te boven is gekomen, zich „tot den besten militair vormt". Menig Hollandsch officier, als de officier van gezondheid Zinckgraeff, de luitenants Bouwens, van der Roijen, Martinus Nolet, Keizer, van Aalst en anderen met hen 4), verwierf tijdens den Russischen veldtocht op het slagveld zelf het ridderkruis van het Legioen van Eer. Het derde regiment der Oude Garde, bestaande uit Hollandsche manschappen, de oude lijfwacht van koning Lodewijk, die door Napoleon la gloire de la Hollande werd genoemd, versmolt op den terugtocht van Moscou, waarbij dit regiment met de verdediging van de artillerie der Oude Garde was belast, tot op 500 man. Den 17de» November, bij het overtrekken
i) Correspondance de Napoléon I. No. 18194.
Note sur la défense de la Hollande.
'■*) C. H. D. Schneider. Het 126ste Regiment Hollandsche Infanterie in 1812, pag. 4.
3) J. Bosscha. Neerlands heldendaden te land. Deel III, pag. 269.
4) Idem idem. Deel III, pag. 287 en vgg.


vim den Dnieper, de eerste nmal, dat Napoleon zijne beroemde keurbende in een hoofdtreffen waagde, werd het corps geheel vernietigd. Slechts een 40 tal dier Hollandsche grenadiers keerde weder uit den strijd. Het waren twee honderd Hollandsche pontonniers, meest kloeke varensgasten, die onder bevel van den Hollandschen kapitein Benthien een werkzaam aandeel hadden aan den bruggenbouw over de Beresina bij Studianka, het moordende werk, dat met ware doodsverachting werd verricht. Drie etmalen lang werd daaraan gearbeid, tot aan de borst in het ijzige water staande, zonder rust, bijkans zonder voedsel, zonder eenigen verwarmenden of opwekkenden drank. Slechts zes dier moedige pontonniers zijn met kapitein Benthien in het vaderland wedergekeerd. Het 125stu en het 12Gste Hollandsche regiment van linie behoorden beiden tot de divisie van den generaal Partonneaux, wien de opdracht gewerd om de met zoo groote krachtsinspanning gebouwde bruggen, en daarmede den eenigen uitweg voor het vluchtende leger te dekken. Het was eene opdracht, die, in de gegeVen omstandigheden, gelijk stond met eenen zekeren ondergang. Die opdracht .eischte niet alleen moed en volharding van troepen, die door honger, koude en uitputting schier tot vertwijfeling waren gebracht; zij eischte ook eene onvoorwaardelijke zelfverloochening. De heldhaftige strijders, Hollanders, zoo goed als Franschen, wisten, dat het aftrekkende leger alleen was te redden door hunnen dood. Toch hebben zij onwrikbaar stand gehouden. Het 126ste regiment, dat zes weken te voren bij het vertrek uit Smolensko reeds van 1887 tot 346 man was gedaald, verloor bij de verdediging der bruggen over de Beresina, op 27 November 1812, nog 206 man aan gesneuvelden en gewonden, waarna de overigen den 28ste» November met de wapenen in de hand krijgsgevangen werden gemaakt.
Het 124ste (Hollandsche) regiment, dat, toen het in opdracht kreeg den linkeroever van de Beresina te verdedigen, nog tachtig


geweerdragenden telde, versmolt in dien strijd tot op achttien man. Maar het hoofddoel was bereikt '). Het overschot van het Groote Leger had intusschen den overtocht van de Beresina bij Studianka volbracht. De langdurige tegenstand, door de opgeofferde divisie geboden, had de Russen in den waan gebracht, dat de strijdkrachten, welke zij hier tegenover zich zagen, tamelijk talrijk waren, terwijl zij in werkelijkheid slechts een liandvol strijdbare mannen hadden ingesloten. Vandaar de aarzeling der Russische generaals om te besluiten tot den aanval op het Groote Leger, dat zij toen zoo gemakkelijk geheel hadden kunnen vernietigen.
•) F. H. A. Sabron. Geschiedenis van het 124ste regiment, pag. 78.


IX.
DE MOBILISATIE DER NATIONALE G'ARDE.
„De held van Europa, wiens onoverwinnelijke legioenen, „dood gevroren en dood gehongerd, slechts eene schaduw „overlieten van hetgeen zij waren, kwam in zijne hoofdstad „terug als een vluchteling, nauwelijks herkend aai) de poorten „van zijn paleis"! schrijft van der Palm in zijn Gedenkschrift. Maar waar ieder ander zich overwonnen zoude achten, was Napoleons zelfvertrouwen onverzwakt; en zijne getrouwen zeiden het hem na, dat hij immers geene enkele nederlaag had geleden, dat alleen honger en koude hem tot den terugtocht hadden gedwongen '). Als door den slag eener tooverroede wist hij een nieuw leger in liet veld te brengen.
Nog in September 1812, eer hij op Moskou aantrok, had de Keizer eene nieuwe lichting uitgeschreven. De Hollandsche departementen hadden daarvoor over de klasse van 1811 als contingent geleverd: voor de linietroepen 3071, voor de natio-
') Mr. J. A. Nillem. Dirk Van Hogendorp, pag. 278.
Dirk Van Hogendorp a Charles Van Hogendorp. 17 December 1812.
Le moment est désolant; mais le génie de Napoléon et Dieu qui protégé la France répareront tout. Nous n'avons été battus en aucune occasion. C'est le climat et la faim seuls qui uous ont fait la guerre.
12


nale garde 707, totaal 3778 man '). De lotelingen voor de cohorten der nationale garde behoefden eerst in Januari 1813 op te komen , was toen bepaald; die voor het leger waren dadelijk naar de bataillons de dépot gezonden. 'N andaar werden de lotelingen, die nu reeds drie maanden oefening hadden, onverwijld tot dekking der grens naar de Rijnprovinciën gestuurd. Honderd cohorten nationale garden vormden eveneens eene reeds zeer goed geoefende reserve. Men mocht ze wel is waar de grenzen hunner departementen niet doen overschrijden ; maar als men door tusschenkomst der prefecten eenige dezer bataillons kon overhalen uit eigen beweging den wensch te uiten om te worden ingedeeld bij het leger te velde, kon men dien wensch door een senaatsbesluit voor allen zonder onderscheid doen bekrachtigen, wat eene aanwinst ware van 100.000 mannen van 21 tot 24 jaar, sterker dus en meer ontwikkeld dan de gewone lotelingen en daarenboven reeds goed geoefend. De Keizer besloot hun aantal nog te verdubbelen door, bij dekreet van 11 Januari 1813, eene lichting te bevelen van 100.000 man over de klassen van 1809—1812, die nu voor de derde maal een contingent moesten leveren. De ernst van het gevaar, de noodzakelijkheid om de vaderlandsche grens te verdedigen tegen den vreemden indringer, rechtvaardigden, naar de Keizer verklaarde, dezen zwaren eisch aan de natie gesteld. Om de noodige gelden te bekomen, zonder door eene verhooging der belastingen te verbitteren, werd de verkoop bevolen van alle gemeentegoederen ten behoeve van 's Rijks schatkist. De Senaat maakte geen bezwaar om al deze besluiten goed te keuren. Dit weinig invloedrijke regeeringslichaam begeerde evenals de geheele natie den vrede, en kwam te
') Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 4484. 28 Novembre 1812.
Les conscrits de la garde nationale ne doivent partir que le 8 Janvier 1813.


minder tegen 's Keizers wil in verzet, omdat het meende, dat in de gegeven omstandigheden een eervolle vrede alleen door een beslist machtsvertoon kon worden bedongen.
De zeven Hollandsche departementen zouden alleen over de klassen van 1809 en van 1810 een contingent hebben te leveren en niet als in het oude Frankrijk ook over de klassen van 1811 en 1812. Maar daar de Keizer besloot de lichting in de 17de en 31ste militaire divisie voorloopig niet te doen doorgaan, bleëf ons land voor ditmaal geheel gespaard Toen bij een volgend dekreet van *20 Januari eene lichting van 90.000 man over de klasse van 1814 werd uitgeschreven, behoefden de Hollandsche departementen slechts hun contingent over 1812 te leveren en mochten de contingenten van de klassen van 1813 en van 1814 alsnog in reserve blijven 2). Ook de lichting van 80.000 lotelingen, die bij dekreet van 4 April over de klassen van 1807—1812 werd bevolen, gold niet voor de 17<le en de 31s,e militaire divisie 3).
1) Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 270. 22 Janvier 1813.
La levée de 100.000 hommes ordonnée par le décret du 11 de ce
mois porte sur les classes de 1809, 1810, 1811 et 1812; les départements de la Hollande ne sont compris dans cette levée que pour les classes de i809 et 1810; inais Sa Majesté 1'ayant suspendue dans la 17ième et 31ième division militaire, M. M. les préfets n'ont point a s'en occuper dans ce moment.
2) Idem idem. No. 423. 3 Février 1813.
L'appel de la classe de 1814 est ordonné par le décret du 20 Janvier; les départeinents de la Hollande doivent fournir immédiatement les contingents qui leurs sont assignés sur la classe de 1812 et les contingents qu'ils ont a fournir pour 1813 et 1814 sont laissés en réserve.
3) Idem idem. No. 1290. 13 Avril 1813.
Un décret du 4 Avril a ordonné une levée de 80.000 conscrits sulles classes de 18Ö7—1812 et a suspendu cette levée dans la 17ième et 31ième division militaire.


Het stuk, waarbij het heette, dat de nationale gardes van het departement der Zuiderzee hun verlangen te kennen gaven om te worden gemobiliseerd en dat de prefect de Celles zich haastte om in het Staatkundig Dagblad van zijn departement bekend te maken, was van den volgenden inhoud:
„Sire,
„De oorlog, die Uwe Majesteit tegen de onverzoenlijke „vijanden van Europa voert, wordt door hei natuurlijk „streven voor de rust der volken geboden. Uw genie heeft „het onvermijdelijk geoordeeld, om een staatkundigen dijk „tegen de veroveringen dier mogendheid te stellen, die, „na Polen vernietigd en Duitschland ten onder gebragt „te hebben, tegen Frankrijk heeft durven aanrukken om „hetzelve te verdeelen.
„Deze oorlog, Sire, die door den vinger des Almach„tigen aangewezen werd, is een nationale oorlog, die al „Uw volk en bondgenooten ten koste van hun bloed en „geluk zullen ondersteunen, dewijl dezelve den laatsten „bondgenoot van het Engelsch gouvernement, onzen on„ verzettelijken vijand, moet vernietigen en Uwe Majesteit „tot het toekomende herstel van de vrijheid der zee en „des koophandels moet geleiden.
„Van alle kanten bevlijtigt zich de bloem der jeugd „om zich bij Uwe overwinnende adelaars te voegen, om „in de vermoeienissen en den roem van het Groote Leger „te deelen; dat het ons vergund zij, Sire, dezelfde gunst „te hopen; wij brengen den formelen en eenstemmi„gen wensch daartoe aan den voet van Uwer Majesteits „troon.
„Reeds is de 87ste cohorte, die een deel van onze bri„gade uitmaakt, ons voorgegaan; gelief, Sire, ons dezelfde
o-unst toe te staan en Uwe Majesteit zal welhaast den
» O


„ijver, den moed en de liefde zijner getrouwe onderdanen „beginnen te kennen".
Volgden de handteekeningen van officieren, onderofficieren en soldaten van de 3'le, 76ste, 77ste, 78*te en 88ste cohorte van de nationale garde van den eersten ban ').
Maar niet alleen in de behoefte aan manschappen moest worden voorzien. Napoleons ruiterij was in de Russische steppen als weggemaaid. Om aan dit verlies tegemoet te komen deed de Keizer 2) door tusschenkomst der prefecten de gemeentebesturen, departementale raden, corporaties en regeeringsbureaux opwekken tot zoogenaamde vrijwillige giften aan paarden en ruiters 3). De groote Fransche steden gaven het voorbeeld; maar
*) Staatkundig Dagblad van het Departement der Zuiderzee. 9 Januari 1813.
2) L. Lecestre. Lettres inédites de Napoléon I. Tome II, pag. 205. Mon intention est de me faire oft'rir 12.000 chasseurs a cheval tout montés, agés de plus de 22 ans, par les communes etcantons.
3) fxogel aan Van Maanen. 26 Januari 1813.
Wat doet men te Amsterdam, vraagt misschien mijn waarde Collega Van Maanen, met aanbiedingen van ruiters, paarden, geld etc.? en ik zal die vraag beantwoorden, eer die tot mij komt.
De Staatsraad G-ogel en de Kekwestmeesters Six, Voute en d'Alphonse en de prefect de Celles, zich als leden van den Staatsraad blijvend beschouwen, adresseeren zich aan den Prins-Cancelier en verzoeken begreepen te worden in de maatregelen bij de Staatsraad reeds genomen of noch te neemen en daarin te deelen. Dit denkbeeld, door den Hr. d'Alphonse geopperd, heeft ook de bijval van Z. D. H. gehad en de brief zal heden vertrekken. De secretaris G-nl. en verdere bureaux bieden 5500 francs aan, zijnde 20°/0 van de belooningen van degeene welke kans hebben zes maanden of langer te blijven fungeeren. Van de massa, die voor dien tijd successief wordt afgedankt, heb ik niets aangenomen want de meesten zouden zelf de gift aannemen. De bureaux van binnenl. zaken, schuld en schatkist geven ook 20°/o, die van de prefecture een ruiter, die ook 20%


de gemeentebesturen in de ingelijfde departementen bleven niet achter. Amsterdam bood 100 '), Rotterdam 50, den Haag 40, Leiden 24 en Utrecht 20 ruiters aan. Het departement Friesland schonk 300 opgetuigde en gezadelde paarden a). Alleen in het departement van den Wester-Eems verklaarde het gemeentebestuur van het kleine stadje Wildervank beslist en vast, „dat het geene paarden aan Zijne Majesteit zoude „aanbieden en eenstemmig de daartoe strekkende aanvrage „van den onderprefect van Winschoten verwierp" 3).
Zoo de gemeentebesturen der groote steden al meegaander waren, geschiedde dit niet uit onvermengde beweegredenen. De Amsterdamsche koopman Willink sprak slechts uit, wat alle leden van den departementalen raad met hem dachten, toen hij weigerde de vergadering, waarin over deze zaak moest worden beslist, bij te wonen, zeggende, „dat men niets verschuldigd was; dat het voldoende was om zich te onderwerpen aan „wat werd geëischt, maar zonder aanbiedingen te doen"4).
kosten zal. Wij hebben ons gehaast om dezen dag al de offerten te doen. Het geven van geld kwam ons verkieslijker voor als de bemoeiing om Paarden of Ruiters op te sporen op ons te neemen. Het wordt aan den Prefect aangeboden en ik heb er kennis van gegeven aan Z. D. H. en aan den minister van financiën.
Verzameling Van Maanen. Rijksarchief.
1) Zie bijlage VII.
2) Correspondance du prince Lebrun. 5 Eévrier. 1813.
La Frise oft're plus de 300 chevaux équipes.
3) Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. Secrete brieven. Port. No. 1221.
Rapport confidentiel du sous-préfet de l'arrondissement de Winschoten. Le conseil municipal de Wildervank .... déclare qu'il n'offrira point de chevaux a .Sa Majesté; mais rejetteaTunanimitélademande du sous-préfet.
4) Le préfet de Celles au ministre.
Willem Willink a refusé de se rendre au conseil général du département; invité deux fois par ses collègues sur la question de savoir


Hier en elders werd de vrijwillige gift echter geschonken met te meer ijver, naarmate men meer onvoorzichtigheden wenschte te doen vergeten, nu de man, dien men een oogenblik verslagen en vernietigd had gewaand, zich met de oude kracht scheen op te maken om de geschonden eer zijner wapenen bloedig te wreken. Men wist zeer goed, dat er eene gisting heerschte, die tot eenen algemeenen opstand leiden kon ; maar er was geen aangewezen leider, men was nog niet gereed. „Vergiffenis zat er nooit op", zooals Van Hogendorp schrijft, „en was het zwaard eenmaal getrokken, zoo moest de schede „worden weggeworpen" ').
Men wilde het daarom vooralsnog bedekken, dat de geest van verzet tegen de nieuw uitgeschreven lichtingen met den dag steeg. De verhalen van den brand van Moskou, van den terugtocht over de Beresina, van de vreeselijke ellende, die het Groote Leger had geteisterd, wekten eenen sterken afkeer van den militairen dienst. Huiverend luisterde men naar allerlei geheimzinnige geruchten en voelde zich beklemmen door onbestemde angsten, door de vrees voor gruwzame onheilen, waarvan de verschijning van de komeet van het jaar 1811 nu de voorbode heette te zijn geweest. Met stomme ontzetting staarde het landvolk in Oost-Friesland op het ongewone verschijnsel van bloedig rood gekleurd ijs, dat zich om dezen tijd in die streken vertoonde2). Men verhaalde elkander van gevechten tusschen de keizerlijke garde en het Groote Leger. De voornaamste maarschalken, verzekerde men, waren gevangen,
ce que le commerce d'Amsterdam offrirait a Sa Majesté dans la circonstance, il a déelaré qu'on ne devait rien et que c'était assez, d'obéir a ce que 1'on exigeait sans aller faire des offres.
F. 1 c III. Zuiderzee II. Archives nationales.
i) G. K. Yan Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 187.
J) Wiarda. Neue Ost-Friesische Geschichte. Theil II, pag. 839.


krankzinnig of dood. Men meende wilde volksstammen aan de grenzen te hebben gezien. Aan den Rijn bracht de nadering der Russen sterke woelingen te weeg. Ernstige onlusten teisterden het Groothertogdom Berg, waar graaf Bentinck zich aan het hoofd der beweging stelde. De douaniers werden er verjaagd en de loting voor de conscriptie tegengehouden '). Prins Lebrun berichtte den Keizer, dat er twee maires waren vermoord en dat de beweging naar Brabant oversloeg 2). Te Hamburg wilde het volk het vertrek der gemobiliseerde nationale gardes met geweld beletten; de douaniers en de belastinggaarders werden er mishandeld en verjaagd onder het geroep van: Leve Alexander! Leven de Kozakken! De marine-soldaten, allen Hollanders, lieten twintig kaïTönneerbooten in de Elbe zinken en wierpen vier honderd vaten kruit te water, waarna zij deserteerden 3). Te Franeker werd den 8*ten Maart door eenige personen, die den ouden Prinsendag wilden vieren, eene samenscholing verwekt, waarvoor de douaniers op de vlucht gingen. Te Leeuwarden vond men den 9<len April bij de vischmarkt een papier aangeplakt met de woorden: „Groote Napoleon! „Uw Rijk is voorbij. Uwe legers zijn geslagen. Hamburg is „in handen der Russen. Antwerpen geblokkeerd door de Engel„schen! Leve de Prins van Oranje, Willem VI." 4)! In Noord-
1) Correspondance de 1'intendaut d'Alphonse. Secrete Brieven. Port. No. 1221.
2) Correspondance du prince Lebrun. 31 Janvier 1813.
Sire, depuis hier la police nous donne des bruits allarmants. Une insurrection de conscrits dans le grand-duché de Berg, deux uiaires assassinés, des mouvements dans le Brabant. Ici des propos et beaucoup des princes d'Orange. Tout cela n'est qu'affaire de quelques mauvais cabarets, car tout ce qui raisonne est tranquille et dans le peuple il n'y a aucun mouvement. II n'est pas étonnant que 1'absence absolue de forces donne de 1'insolence a quelques mauvaises têtes.
s) Mr. J. A. Sillein. Dirk Van Hogendorp, pag. 261.
♦) Eekhoft'. Friesland in 1813, pag. 55.


en Zuid-Holland en in Zeeland veroorzaakte het gezicht der Engelsche vloot op de kust eene sterke opwinding, nog verhoogd door de in het Hollandsch gestelde bulletins aangaande de Fransche nederlagen in Spanje, die de Engelschen op verschillende plaatsen op de kust wisten te werpen '). Te Amsterdam en te Rotterdam werden oproerige plakaten aangeplakt en klonk de kreet Oranje Boven 2)! Den 4'len Februari reeds had prins Lebrun geschreven, dat al zijne ambtenaren eene algemeene uitbarsting verwachtten in de dagen der loting en dat hij maatregelen nam om alle ammunitie uit Amsterdam in veiligheid te brengen binnen Naarden 3). Hij achtte het geen wonder bij de volstrekte afwezigheid van troepen om de heethoofden in bedwang te houden en op nieuw, gelijk hij het reeds zoo dikwijls had gedaan, wees hij den Keizer op de noodzakelijkheid om Fransche troepen over te zenden, daar liet eenige regiment, waarover men in Holland beschikte, bestond uit vreemdelingen, goed geoefend en goed gedrild, maar zonder eenige werkelijke gehechtheid aan het Fransche Rijk.. Op nieuw drong hij er op aan, toch bedacht te zijn op
') Correspondance du prince Lebrun. No. 2228. 21 Avril 1813.
J'adresse a Votre Majesté un bulletin hollandais que les Anglais jettent sur les cötes. II se rapporte aux affaires d'Espagne qu'Elle connait mieux que moi.
u) Idem idem. No. 2228. 21 Avril 1813.
Les placards ont recommencé a Rotterdam.
3) Idem idem. 4 Février 1813.
Si j'en croyais les inquiétudes de mes fonctionnaires nous aurions bientöt un mouvement a craindre; ils 1'attendent pour 1'époque de la conscription.... On va prendre des mesures pour que les armes, la poudre et les cartouches ne puissent pas être enlevés.
No. 2106 12 Février 1813.
On fait remettre a Naarden les arines et les munitions qui étaient inutiles ici. Elles y seront mieux gardées et on les aura quand on voudra.


het behoud van een land, dat nog wel geen weerstand bood aan het Fransche gouvernement, maar dit ook niet zoude doen aan den vijand; dat verdedigd moest worden, omdat het zich zelf niet verdedigen zoude '); welks bevolking wel in alle onzijdigheid het verder beloop van den krijg zoude afwachten, maar slechts om door den minsten tegenspoed op het vermoeden te worden gebracht, dat de staat der dingen veranderen kon en dan zonder vertoeven zich los te maken van een Rijk, dat men meende te zien uitéénvallen. En wat voor de bevolking en het landleger gold, dat gold ook voor de vloot, meldde prins Lebrun verder. Daar was de bemanning nog rustig en volgzaam; maar altijd terug verlangende naar vrouw en kinderen. Al behoefde men hier niet te vreezen voor verraad, toch bleef altijd het groote gevaar eener sterke desertie2).
M Correspondance du prince Lebrun. No. 2106. 12 Fevrier 1813.
11 faut des troupes pour défendre un pays qui ne se défendrait pas lui-même.
i) Idem idem. No. 2091. 21 Janvier 1813.
II faudrait ici un militaire composé de vieux Frat^ais et je ne puis que presser Votre Majesté de ne point perdre de vue un pays qui s'il n'offre pas de résistance a nos lois, n'en offrira pas non plusaux attaques de 1'ennemi.
Nous n'avons plus qu'un régiment d'étrangers bien discipline a la vérité et de bonne conduite, mais qui n'a aucun attachement véritable a la France.
L'habitant restera neutre et attendra le sort que lui fasse la guerre. Les moindres revers lui feront pressentir que la situation peut changer et alors il abandonnera sans peine un gouvernement qu'il croira prêt a se disjoindre.
Sur la flottille il y a en ce moment des hommes dociles qui font ce qu'on leur prescrit; mais ils soupirent toujours après leurs families , leurs femmes et leurs enfants. Si ces gens-la ne sont pas prêts a trahir, ils sont toujours prés de déserter.
lies canonniers gardes-cótes, tous Hollandais, ne seront pas plus empressés pour repousser 1'ennemi.


Zijn raad hield in, om ten snelste eenige kanonneerbooten met Fransche bemanning te doen afzakken naar Amsterdam ').
De correspondentie der prefecten met den minister van binnenlandsche zaken te Parijs was geheel in denzelfden toon gesteld. De prefect de Stassart deelde mede, dat hij overal wapenen en ammunitie in veilige bewaring deed brengen 2). Met denzelfden aandrang als prins Lebrun het den Keizer had gedaan, wees de prefect de Celles den minister op de noodzakelijkheid om onverwijld Fransche troepen over te zenden. Als eene Engelsche vloot zich thans op de kust vertoonde, schreef hij, zoude men niet zoo lijdelijk blijven als in 1809 bij de landing op Walcheren. Toen was men nog niet Fransch geworden. Toen was men nog een zelfstandig volk; nu niets meer dan ingelijfde departementen. Holland is nog slechts onderworpen in schijn, ging hij voort, en er is weinig noodig, of men schudt die onderwerping af. De geheele troepenmacht bestaat uit vreemdelingen of Hollanders en wij moeten volbloed Fransche troepen hebben en niets dan Fransche troepen. Een groot gevaar schuilde er zijns inziens ook in de opéénhooping van verscheidene duizenden krijgsgevangenen, die te den Helder voor den bouw der vestingwerken werden gebezigd. De verschillende beambten der douane en der vereenigde rechten hadden minder hard tegenover de
1l Correspondance du prince Lebrun. No. 2091. 2 Février 1813.
On pourra faire descendre jusqu'a Amsterdam des chaloupes canonnières avec leurs équipages composés de vieux Francais. II semble que cette mesure peut être utile.
9 Février 1813.
Je ne puis que supplier Votre Majesté de commencer a m'envoyer des troupes.
2) Le préfet de Stassart au ministre. 29 Avril 1813.
Averti par un danger qu'on ne pourrait taire, j'ai protité de 1'occasion pour faire déposer partout en lieu sur les armes et munitions dont on pouvait se servir contre nous.
F. 1 c III. Bouches de la Meuse. Archives nationales.


belastingschuldigen moeten zijn. „In het kort", zoo besloot hij zijn schrijven, „ik mag mij bedriegen ; maar ik geloof, dat men „van nu aan moet zinnen op de middelen om Holland in „staat van tegenweer te brengen, zoowel tegen den buitenland„schen vijand als tegen eenen binnenlandschen opstand. Ik durf „verzekeren, dat de aanstaande lichtingen in het departement „der Zuiderzee nog zonder moeite zullen doorgaan. Maar als „de schotschriften te Rotterdam in omloop blijven, of als men „op eenig ander punt in verzet komt, dan zal dit voorbeeld „al de andere departementen na zich sleepen" ').
') Le préfet de Celles au ministre. 29 Janvier 1813.
L'esprit public depuis 4 a 5 jours est fort mauvais. C'est dans le Zuiderzee que ces bruits se sont le moins répandus et c'est que inon. département renferme moins d?anciens orangigtes. Ceux-ci sont en ce moment le plus dangereux et je sais que 1'on dit qu'au cas oü une ttotte anglaise paraitrait, on ne serait pas aussi passif qu'alors de 1'aft'aire de Walcheren en 1809; alors on n'était pas encore francais, on faisait une nation; a présent on n'est plus rien que départeinents réuuis.... La Hollande est encore très-soumise, mais je pense qu'il faut peu de chose pour 1'exciter. Les troupes y sont ou étrangères ou hollandaises; il faudrait des trouppes tont a fait franfaises et rien que des trouppes fran^aises. II faudrait surtout éviter de réunir au Helder quelques milliers de prisonniers espagnols, dont on connait la haine pour la France. II faudrait que les employés des régies, des douanes, de 1'enregistrement fussent moins durs envers les redevables et usassent des moyens de douceur. II faudrait enfin selon moi, Monseigneur, que les Hollandais fussent ratt'ermis dans 1'idée que jamais ils ne seront séparés de 1'Empire.... En un mot, je me trompe peut-être, mais je suis d'avis qu'il faut dès a présent s'occuper des moyens de mettre la Hollande en état de défense contre 1'eunemi de dehors et de se prémunir contre toute tentative de 1'intérieur.... J'ose assurer que les prochaines levées se feront sans peine dans le Zuiderzee; mais si les pamphlets circulent a Rotterdam, si onrésiste sur un autre point de la Hollande, 1'exemple entrainera tous les départements.
F. lc III. Zuiderzee II. A.rchives nationales.


Juist zoo kwam het ook: in het Overmaassche begon het verzet. Den 2CMen Februari weigerden de conscrits van OudBeierland te loten. Gewapend met stokken en hooivorken liepen zij te hoop, totdat op last van den prefect de Stassart, die onmiddellijk in persoon op de plaats des oproers was verschenen, door de gendarmerie eene charge werd gedaan, waarbij negen gewonden en twee dooden vielen, terwijl later nog twee personen aan de bekomen wonden overleden. De loting ging daarna ongehinderd door.
Dit gewelddadig optreden werd desniettemin door prins Lebrun in zijn schrijven aan den Keizer ten sterkste afgekeurd. Volgens hem had de prefect de Stassart met overijling gehandeld en was het onnoodig geweest om op de muiters te laten schieten. Het ware voldoende geweest, verklaarde hij, van het gebeurde proces-verbaal te doen opmaken en de loting te doen doorgaan bij afwezigheid der conscrits, voor wie de onderprefecten en maires, die van goeden wille waren gebleken. hadden kunnen trekken. In den nacht had men dan hen, op wie een laag nummer was gevallen, kunnen laten vatten, en vervolgens de eigenlijke oproermakers voor eenen krijgsraad doen terecht staan. Zoo zoude de zaak minder opzien hebben gebaard en eenen minder pijnlijken indruk hebben gemaakt in een kanton van 10.000 zielen, eenen indruk, die zich uitteraard moest voortplanten in de naburige kantons ').
i) Correspondance du prince Lebrun. 23 Février 1813.
Les conscrits d'Oud-Beyerland s'étaient refuscs au tirage Les
jeunes gens étaient armes de batons et de fourches .... La genddimerie a chargé. Deux tués, neuf blessés; et des blessés deux sont morts depuis. Après le tirage s'est fait avec tranquillité.
J'ai pensé que le zèle de M. le préfet avait été un peu précipité et qu'il pouvait se dispenser de faire tirer sur les mutins.
II n'avait qu'a constater la désobéissance par un proces-verbal et opérer le tirage en 1'absence des conscrits révoltés avec les sous-pré-


Prins Lebrun had reeds meermalen aanleiding gehad om zich te beklagen over het onredelijke optreden van den prefect de Stassart, „den jeugdigen prefect van de Monden van de Maas", zooals hij hem in zijne brieven wel eens had genoemd. Hij zond in allerijl den intendant d'Alplionse naar den Haag om tot kalmte en matiging aan te manen. Maar deze vermocht niets uit te richten '). De Stassart meende eenen coup d' état te hebben tot stand gebracht en de vrees van prins Lebrun voor toenemende verbittering werd maar al te zeer verwezenlijkt. Tot zijnen grooten spijt moest hij de weinige beschikbare troepen, die hij elders zoo noodig had, naar Oud-Beierland zenden en ernstig drong hij er bij den Keizer op arfn, naar het gedrag van den prefect een streng onderzoek te doen instellen, vasthoudende aan de meening, dat dit ongeluk had kunnen worden voorkomen en dat het optreden van den prefect de Stassart eene onverantwoordelijke schaamteloosheid was geweest2).
fets et maires qui se prêtaient de bonne volonté. On aurait arrêté pendant la nuit ceux qui dans 1'ordre de leur numéro devaient marcher les premiers et ensuite une commission militaire aurait jugé la rebellion. Cela n'aurait pas fait grand bruit et surtout n'aurait pas laissé dans un canton de 10.000 ames des souvenirs pénibles qui influeront peut-être sur les cantons voisins.
J'ai engagé M. Ie baron d'Alphonse a se transporter a la Haye, a vérifier les circonstances et a modérer la chaleur qui domine le préfet.
1) Correspondance du prince Lebrun. 24 Février 1813.
Le voyage de M. d'Alphonse n'a produit aucun effet. M. de Stassart croit avoir fait un coup d'état. Je crois bien qu'il enrésulteune irritation qui éclatera quand 1'ennemi paraitra sur les cötes.
*) Idem idem. 24 Février 1813.
Mes craintes se justifient. La conduite du préfet des Bouches de la Meuse au lieu d'établir la tranquillite dans 1'Oud-Beyerland y produit la plus grande irritation.... Je supplie Votre Majesté de vouloir faire examiner bien sévèrement la conduite du préfet. Nous


Voorloopig was het verzet bedwongen; maar Lebrun zag niet zonder zorg het oogenblik van den afmarsch der lotelingen naderen en bleef verlangend uitzien naar versterking der troepenmacht '). Uitwendig scheen alles wel rustig; maar hij ontwaarde meer dan enkel onrust in de gemoederen en zag er een teeken van in de zorgvuldigheid, waarmede iedereen, vriend en vijand, buiten aanraking met zijne ambtenaren zocht te blijven. Hij duchtte den indruk van het vervoerder zieken en gewonden van het Groote Leger tot ontruiming der overvulde hospitalen, welk vervoer over Holland was bevolen 2). De grensplaatsen, vooral het arrondissement Nijmegen, leden er zwaar onder 3).
Prins Lebrun maakte zich dan ook zeer bezorgd over de woelingen, die den April, bij gelegenheid van de in-
allons envover des forces a Oud-Beyerland; mais ils sont bien plus nécessaires ailleurs.
II est évident que de toutes manières un pareil malheur pouvait être évité et qu'il y a eu une souveraine impudence dans la conduite du préfet.
i) Correspondance du prince Lebrun. 2 Mars 1813.
Ce sera le départ des conscrits qui sera 1'époque critique. Je voudrais que quelques troupes fussent arrivés.
4) Idem idem. No. 2132. 7 Mars 1813.
La tranquillité règne au dehors; mais il y a plus que de 1'inquiétude dans les esprits. L'inquiétude se manifeste encore par le soin qu'ont nos amis et ceux qui ne le sont pas, de diminuer leurs rapports avec nos fonctionnaires. L'évacuation des hópitaux de la Grande Armée qui somble indiquée sur la Hollande y produirait un mauvais eti'et.
3) Le préfet du Département des Bouches du Khin au ministre. 13 Novembre 1813.
Nimègue est frappé de fortes réquisitions pour Wesel et pour Grrave. II est surchargé par le transport des malades évacués des hópitaux de 1'armée. H n'a pas été compris dans la liquidation hollandaise pour les fournitures faites aux armées en 1810. II est encore en régulation a eet égard pour une somme de plus de six cents mille florins.
F. 1 c III. Bouches du Khin.


schrijving voor de nationale garde, te Rotterdam uitbraken en die de prefect de Stassart voorgaf van weinig aanbelang te achten. Volgens dezen gold het slechts eene botsing tusschen den commissaris-generaal van politie, den Heer de Marivault, en de plaatselijke autoriteiten, waaraan de maire de meeste schuld had '). Maar het oproer breidde zich uit naar Maassluis, den Haag, Dordrecht; ook over de dorpen Bleiswijk, van Bergenshoek, Waddinxveen, Aarlanderveen , Oudshoorn en Woubrugge. Volgens den prefect de Stassart waren deze onlusten slechts samenscholingen van het laagste gemeen a), en waren de hoogere standen uit eigenbelang en uit vrees voor plundering alleszins bereid om mede te werken tot behoud der rust;l). Op 19, 20 en 21 April, drie dagen sedert bekend gebleven als „Drie Schoft Oranje Boven!", woei in de dorpen van Rijnland de Oranjevlag van den toren en Leiden zelf kwam in opstand, tot graaf Molitor met 20.000 man voor de stad verscheen en de studenten de poorten,
>) Le préfet de Stassart au ministre.
Je vous dois la vérité, Monseigneur la mésintelligence qui
règne entre le commissaire-général de police et les autorités locales est facheuse. M. le maire a eu de réels torts dans cette circonstance inais je sais par expérience combien il est difficile de s'entendre avec M. de Marivault et j'ai peine a croire qu'avec son caractère morose, son esprit inquiet et tracassier, ses emportements et ses vues étroites, il puisse obtenir les résultats désirables.
F. 1 c III. Bouches de la Meuse.
ï) en ») Idem idem. 20 Avril 1813.
J'ai vu de nouveau les autorités municipales et les principaux négociants; je leur ai fait sentir combien dans une ville oü les classes inférieures n'existent pour ainsi dire que par eux, leur influence devait être puissant et combien par conséquence ils seraient compromis, s'il y avait le plus léger désordre. (Rotterdam).
Les rassemblements qui se sont formés jusqu'ici ne se composaient que de la plus vile canaille.


welke het volk gesloten wilde houden, voor hem openden ').
Ook naar het departement der Zuiderzee, naar Zaandam, sloeg het oproer over. Met krachtige hand werd het door graaf Molitor bedwongen. Te Zaandam werden zes personen ter dood veroordeeld en op staanden voet gefusilleerd. Te Leiden werden vijf personen ter dood gebraclit, vijf gevankelijk weggevoerd en acht met opsluiting gestraft. „Het is meer, dan ik „had verwacht en meer, dan ik had gewild", klaagde prins Lebrun bij den Keizer 2).
Hij bezwaarde er zich ook ernstig over, dat hij de militaire macht slechts met moeite kon weerhouden van de streken, waar zij optrad, als vijandelijk land te beschouwen; dat men krijgsschatting hief in de gemeenten, waar de bevolking in opstand was gekomen. Even onrechtmatig achtte hij den eisch tot schadeloosstelling voor den troep: zes francs voor den soldaat, 100 francs per dag voor den kapitein en zoo verder. Dat de gewapende macht door de bevolking werd gevoed en gehuisvest, verklaarde hij voldoende. Maar hij kon niet beletten, dat men in bedekten vorm die oorlogsschatting toch hief, zooals te Leiden, waar als dankoffer voor het herstel der orde eene groote som geld was aangeboden, begeleid door een waardeerend schrijven van den maire. Hij achtte deze handelwijze te bedenkelijker, omdat zij de rijke klassen trof, die nog niet in verzet waren gekomen, en van wier steun in geval van oproer men, naar zijn zeggen, zich alsnog verzekerd had kunnen houden, daar het eerste werk van het gemeen toch was,
') W. Wttewaal. Drie Schoft Oranje Boven! Bijdragen Vaderlandsche Geschiedenis. 2de Keeks, Deel VII.
2) Correspondance du prince Lebrun. No. 2242. Avril 1813.
La commission militaire a jugé les rebelles a Saandam. Six ontété condamnfo a mort et exécutés. C'est plus que je n'attendais et plus que je n'aurais voulu.
13


den rijken geld af te persen en heil met plundering te bedreigen1). *) Correspondance du prince Lebrun.
Sire, j'aper^ois qu'il y a bien des difficultés a faire mouvoir le militaire. II a quelque penchant a croire qu'il faut traiter le pays
oü il agit en pays ennemi.
Ainsi on m'a parlé de contributions a lever sur les communes ou la populace s'était ameutée et ces contributions ce n'était pas peu
de chose, c'étaient des millions.
J'ai repoussc comme de raison cette idéé; on m'a demande ensuite indemnité pour le militaire: 6 francs par jour pour le soldat, 100 francs par jour pour le capitaine etc. Tout dans la proportion.
J'ai réaisté comme je le devais a cette demande. Le militaire est logé et nourri chez 1'habitant riche quand il est appelé dans une commune pour y établir 1'ordre et je crains bien que par quelques manoeuvres secrètes on ne trouve moyen de tirer une contribution que je ne connaitrai pas ou que je ne connaitrai que quand elle a été dóvorée.
II y a eu a Leyde pareille contribution masquée sous le nom de reconnaissance pour le bon ordre établi et observé et cela avec une
belle lettre du maire.
J'ai trouve néanmoins mauvais qu'on eüt re?u cette gratification. J'ai trouvé mauvais qu'elle eüt été faite sans le concours, du moins
connu, du préfet.
II y a eu des gratifieations a la gendarmerie et la gendarmerie
demande a être traitée comme la cavalerie de ligne en campagne quand elle fait quelque course extraordinaire.
Je crois, Sire, que toutes ces prétentions doivent être bannies de de pays-ci; elles accableraient la population riche qui assure la tranquillité, qui a intérêt a la maintenir, qui n'a point reinué et ne remuera point.
La première démarche de la population qui se soulève est de demander de 1'argent aux riches et de les menacer du pillage. <"est cela qui nous garantit non pas sans doute leur affection inais leur coöperation dans les mouvements populaires.
II serait utile, il est nécessaire, que Votre Majesté fas*e connaitre que dans un pays réuni et soumis comme la Hollande, il n'y a point de contribution a lever, point d'indemnité pour le


Daarbij kwam het gebrek aan geschikte bevelhebbers. „Wij „hebben niemand om graaf Molitor ter zijde te staan", schreef prins Lebrun den 24*** April. „Wij hadden generaal Ledru, „die uitstekend scheen; maar li ij is naar Italië overgeplaatst. „Generaal Annecy is ons beloofd; maar hij is nog altijd niet „aangekomen. Generaal Gency is aan Den Helder, generaal „Rostolland is aan Goeree verbonden. Generaal Lorcet, te »'s Gravenhage, is een doortastend man; maar zijne wonden „zijn nog niet gesloten, en hij kan noch te voet dienst „doen, noch de vermoeienissen van het paardrijden verdragen. „Als er groote troepenbewegingen zijn, rust alles op generaal „Molitor. \ an Utrecht is hij naar Leiden gesneld en is daar „drie dagen en nachten zonder te slapen geweest. Nu is hij in „Noord-Holland en als er intusschen iets gebeurt in het departement van den Boven-IJsel, is hij het weder, die er heen „moet. En hij kan krank, hij kan gewond worden" ').
militaire qui marolie pour comprimer des mouveinents de populace.
Je ne dernande point d'autorité pour moi; mais il serait bon que Votre Majesté fit dire aux généraux qui commandent dans ces départements, qu'ils doivent me prévenir des mesures qu'ils doivent prendre et me consuiter.
Jusqu'ici je n'ai pas a me plaindre d'eux; mais je sais qu'ils pourraient être entrainés par 1'intérêt que le soldat leur inspire, pour le prétendu avantage qu'on aurait a échauffer 1'ardeur du soldat, si on lui assurait un résultat utile des expéditions qu'on lui fait faire.
') Correspondance du prince Lebrun. No. 2236. 24 Avril 1813.
Sire, j ai dcja expose a Votre Majeste que nous n'avions point de généraux pour seconder le général Molitor.
Nous avions le général Ledru, qui paraissait excellent; il a été appelé en Italië.
Le général Annecy nous est promis, mais il n'arrive pas.
■ Le général Grency est attaché au Helder.
Le général Rostolland a Goeree.
Le général Lorcet est a la Haye, un homme actif, mais avec des


Inderdaad moest prins Lebrun reeds vijf dagen later bericht zenden, dat het gemeen te Groningen de gewapende macht had beleedigd; dat de generaal er wel dadelijk de orde had hersteld; maar dat deze zijne soldaten zeiven niet vertrouwde, omdat zij grootendeels Hollanders waren: dat hij meerdere en voor alles Fransche troepen wenschte ').
Verder was het in de Oostelijke departementen wel rustig; maar in het departement van de Monden van den IJsel kwamen bij den afmarsch van een contingent van 325 lotelingen slechts 239 op, waarvan nog 37 onderweg deserteerdenl). In het departement van de Wester-Eems deserteerden er 60 "), in dat van den Ooster-Eems ontbraken er 81, ruim één vierde van het te leveren aantal, op het appel4). In de hoop op meer be-
blessures encore ouvertes et ne pouvant marcher a pied ni soutenir
longtemps la fatigue du cheval _
Quand il faut de grand* momements tout roule sur le géneral Mohtor. D'Utrecht il a couru a Leyde et y a passé trois nuits sans dormir. Le voila en Nord-Hollande (Zaandam) et s'il nous^ amvait quelque chose dans 1'Ysel Supérieur, ce serait encore a lui d'y aller.
II peut être malade. II peut être blessé.
Je conjure Yotre Majesté de nous envoyer quelque général de brigade un peu jeune, un peu vigoureux.
1) Correspondance du prince Lebrun. No. 2245. 29 Avril 1813.
La populace de Groningue a insult.; quelques uns de nos militaires. L'ordre a été aussitót rétabli; mais le général se défte de ses militaires mé mes dont une grande partie sont Hollandais. II desirerait
en avoir plus et surtout de vieux Francais.
2) Correspondance de ïintendant d'Alphonse. No. 1331. Avril 1813. ....Dans le département des Bouches de 1'Ysel.... sur un contingent de 325 conscrits, il n'en est parti que 239 et sur ce nombre
37 ont déserté en route.
a) Idem idem. No. 1363. 15 Avril 1813.
Dans 1'Ems Occidental 60 ont déserté apres le départ.
4) Idem idem. Au préfet de 1'Ems Oriental.
Vous comptez 81 retardataires, par conséquent plus du quart du contingent assigné a votre département.


toon van ijver werd de prefect van het departement der Monden van den IJsel, de Heer Hofstede, vervangen door den Heer Hultman, die daartoe uit het departement van Vaucluse weder naar Holland werd overgeplaatst. De prefect van het departement van den Wester-Eems, de Heer Wichers, werd vervangen door den Heer Petit de Beaurenger.
In Parijs deed het gerucht de ronde, dat de dochters van prins Lebrun reeds Amsterdam verlieten en de Keizer schreef hem aan in geen geval toe te staan, dat eenige Franschman en ook geene Fransche vrouw uit Amsterdam vertrok, om geene ongerustheid, te verwekken '). Er was ook geene reden tot ongerustheid schreef hij nog nader den 7den April.
Den 7den April had de Keizer aan zijnen Luitenant-generaal geschreven, dat hjj niet ongerust behoefde te zijn; dat 1500 Zwitsers en acht bataillons naar Utrecht werden afgezonden, waardoor het observatiekorps op 12.000 man zoude worden gebracht; dat die troepen daar wel slechts tijdelijk zouden vertoeven , maar om in den loop van Mei te worden vervangen door 28 bataillons van de lichting van 1814, zoodat hij rekenen kon den ganschen zomer ten minste 20 bataillons van 800 man ieder te Utrecht gelegerd te hebben 2). Die troepen werden
M L. Lecestre. Lettres inédites de Napoléon I. Tome II, pag. 219.
Au prince Lebrun. 22 Mars 1813. Le bruit se répand iei que vos filles et vos nièces quittent Amsterdam et vont jeter 1'alarme dans toute la Hollande. Je ne puis croire a une pareille imprudence. Ayez soin qu'aucun Francais, ni aueune Fran^aise ne quittent Amsterdam, et que 1'on ne montre aucune inquiétude.
-) Correspondance de Napoléon I. No. 19820.
Au prinee Lebrun. 7 Avril 1813.
1500 Suisses se dirigent sur Utrecht, huit bataillons se dirigent également sur cette ville, ce qui portera le corps d'observation d'Utrecht a 12.000 hommes; mais ces troupes n'v seront que temporairement; elles seront relevées par 28 bataillons composés de la conscription de 1814 dans le courant de Mai. Ainsi vous pouvez compter que


echter grootendeels onder weg, in België, vastgehouden ). Maar in het begin van Mei verschenen toch de generaal Annecy2), en 1600 pupillen van de keizerlijke garde, die ingelegerd werden te Naarden, van waar nu 150 veteranen ter versterking van het garnizoen naar Amsterdam konden worden gezonden ).
Het strenge recht, dat de Keizer door maarschalk Davoust in het oproerige Hamburg liet oefenen, deed prins Lebrun echter weder verlangen , dat het hierbij blijven mocht, dat de Keizer toch niets veranderen zoude in het bestuur dezer landen en ze niet behandelen als de departementen der voormalige Hanzesteden, om de wille van de dwaasheid van eenige heethoofden. „Zooals het thans gesteld is", schreef hij, „kunnen wij den toestand meester blijven. Bijna iedereen hier „verlangt naar orde en rust en uw bestuur heeft hier \eel „meer vrienden, dan men gewoonlijk denkt" 4). Ook de inten-
pendant tout 1'été vous aurez au moins 20 bataillons de 800 hommes chacun en position a Utrecht. Soyez donc sans inquiétude.
i) CorreBpondance du prince Lebrun. No. 2224. 29 Avril 1813.
II nous faudrait des troupes; mais j'entends dire qu'on les arrete
dans la Belgique.
*) Idem idem. No. 2256. 4 Mai 1813.
Le général Annecy est arivé a Utrecht.
II nous en faudrait encore un qui eüt beaucoup d'activité et qui aimat a faire exercer les troupes.
s) Idem idem. No. 2261. 7. Mai 1813.
II nous arrivé 800 pupilles de la garde impériale a, Naarden; on en retire 150 vétérans qui viennent augmenter la garnisond'Amsterdam.
No. 2265. 9 Mai 1813.
II nous arrivé encore 7 a 800 pupilles de la garde impériale. On en dit beaucoup de bien. Ils vont se réunir aux autres a Naarden.
*) Idem idem. No. 2230. 22 Avril 1813.
Je supplie Votre Majesté de ne rien changer dans 1'ótat de ce pays-ci et de ne pas nous traiter comme le département hanseatique pour la
folie de quelques paysans égarés.
Tels que nous sommes- nous pouvons niaitriser les eveneinents de


dant d'Alphonse verklaarde, den 259ten April, aan den minister van binnenlandsche zaken, dat de woelingen in Holland waren gestild. Hij ontried het door den prefect de Stassart verlangde ontslag der burgemeesters van Leiden en Dordrecht. „Dat zoude „te sterken indruk maken", meende hij, „en nog meer af„keerig maken van den post van maire, die toch reeds zoo „moeilijk is te bezetten. Hier in dit land moet men met de „menschen met voorzichtigheid omgaan, en ze meer met zacht„heid voor het gouvernement winnen dan ze met vrees in „bedwang willen houden; en zooals ik het voortdurend pleeg „te herhalen, men kan alles van de Hollanders gedaan krijgen, „als men ze naar den eisch weet te leiden. Het doet veel kwaad, „dat M. de Stassart zich zoo onophoudelijk beklaagt over zijne „ondergeschikten, den een na den ander" ').
Aan het scherpziend oog van Gijsbert Karei van Hogendorp, die uit zijne afzondering den loop der dingen met gespannen aandacht volgde, was het intusschen niet ontgaan, „dat het
1'intérieur. Presque tout le monde veut 1'ordre et le repos et votre gouvernement y a beaucoup plus d'amis qu'on ne le croit communément.
Yotre Majesté a fait beaucoup de graces et donne de grandes espérances a la jeunesse; on est content de nos lois et en général de notre administration.
i) L'intendant d'Alphonse au ministre. 15 Juillet 1813.
Une destitution (des maires de Leyde et de Dordrecht) ferait sur les esprits une impression trop forte. Elle éloignerait surtout des fonctions de maire et ajouterait aux difficultés que 1'on aurait de trouver dans la ville des hommes pour remplacer ces maires ... Dans ce pays les esprits ont besoin d'être ménagés; il iinporte de les attacher au gouvernement plus que de les comprimer par la crainte et constamment je le répète, on peut tout obtenir des Hollandais lorsqu'on saura les diriger comme ils ont besoin de 1'être... II me parait toujours également facheux que M. de Stassart se plaigne sans cesse ainsi de ses subordonnés les uns après les autres.
F. 1 c 111. Bouches de la Meuse. Archives Nationale».


„Fransch bewind niet meer vast in zijn schoenen stond en „niet dorst door te tasten, hetzij dat de instructies te Parijs „flauw en dubbelzinnig waren, hetzij dat de bewindslieden voor „hun leven vreesden" '). Hij verklaarde den oorsprong van dezen „eersten onbekookten opstand", zooals hij dien noemde, niet te kunnen opgeven. Maar toen het verzet was bedwongen, „gevoelde hij toch in zijn hart, dat de goede zaak er veel bij „had gewonnen. Nu was het klaar, dat er kragt in de Natie „zat om op te staan", schrijft hij, „tegen de overheersching „en dat er gebruik van een gelukkig oogenblik zou kunnen „gemaakt worden. De geheele opstand was onder het geroep „van Oranje Boven! en met Oranjelinten aangeheven, zodat „geen mensch kon twijfelen aan het bestaan der oude Liefde „tot dat Huis". Lieden van aanzien hadden zich in dezen „boerenopstand" niet gemengd; maar Van Hogendorp had toch „het genoegen en de hoop van velen in hunne oogen „gelezen", en nu het verzet der volksklasse was bedwongen, werden de hoogere standen gevoelig getroffen door de organisatie , volgens keizerlijk dekreet van 5 April 1813, der nationale cohorten van den tweeden ban, de mannen van 24 tot 40 jaar, op volstrekt militairen voet; door de zekerheid, dat deze cohorten, waarbij vele aanzienlijke lieden zich in de laagste rangen zagen ingedeeld, tegen het einde van het jaar naar Duitschland zouden worden gezonden, om daar het voetspoor te drukken der reeds bijna versmolten cohorten van den eersten ban; en dan op hunne beurt te worden vervangen door de nationale garde van den derden ban, de mannen van 40tot 60 jaar. Maar allergevoeligst werden de hoogere standen getroffen door de oprichting van de garde d'honneur.
*) Gt. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 188.


X.
DE GARDE D'HONNEUR.
De oprichting der garde d'honneur was eene zaak, waarop Napoleon reeds sedert jaren was bedacht geweest. Van de eerste dagen van het Keizerrijk had het zijne opmerkzaamheid getrokken, dat de leden van Frankrijks ouden adel, de êmigrês, die toch aan hem, den Keizer, hunnen terugkeer in het vaderland hadden te danken, hunne zonen door plaatsvervanging aan den werkelijken dienst onttrokken en ze in eene zijns inziens schadelijke en schuldige ledigheid lieten opgroeien. Terwijl het in ieder opzicht zijn streven was de samensmelting der oude partijen te bevestigen, was dit hardnekkig ter zijde blijven der gewezen aanhangers van liet verdreven koningshuis eene zaak, die hij in het belang der bestendigheid zijner regeering niet dulden kon of mocht. Reeds in 1808, tijdens zijn verblijf in Spanje, had de Keizer lijsten laten opmaken van de voornaamste dier families en bevolen hunne zonen van den leeftijd tusschen 16 en 18 jaar naar de krijgsschool te Saint-Cyr te zenden, onder voorgeven, dat . het opgroeiende geslacht niet het slachtoffer mocht zijn vau


den partijstrijd van het vorige ')• In 1813, nu hij alles moest aanwenden om het verlorene te herwinnen, was het van belang om aan deze zaak eene groote uitbreiding te geven. Terwijl in Duitschland in dit oogenblik van algemeene geestdrift het gansche volk te wapen vloog om den vaderlandschen grond te bevrijden van den vreemden indringer, was het de jonge adel, die vooraan ging in den strijd. Waarom, vroeg de Keizer, zoude het in Frankrijk niet eveneens zijn? Daar werd het leger over het algemeen slechts door den lageren en door den middenstand gevormd. De hoogere onttrok zich door middel der plaatsvervanging, trots de hooge sommen, die daarvoor werden vereischt, nu de oorlog zulk een bloedig, moordend karakter had aangenomen. Ook weder bij de jongste, zoogenaamde vrijwillige giften van bereden manschappen had de adel slechts geldelijk bijgedragen. Thans wilde Napoleon hem dwingen om eindelijk in persoon op te komen. \ roeger was de krijgsdienst de hartstocht, de roem, de bestemming van Frankrijks edellieden geweest. Dat zij toen te velde trokken
i) Benavente. 31 Décembre 1808.
Au ministre de la police.
Je suis instruit que des families d'émigrés soustraient leurs enfants a la conscription et les retiennent dans une facheuse et coupable oisiveté. II est de fait que les families anciennes et riches, qui ne sont pas dans le systeme. sont évidemmeut contre. Je désire que vous fassiez dresser une liste de dix de ces principales families par département et de cinquante pour Paris, en faisant connaitre 1'age, la fortune et la qualité de chaque inembre Mon intention est de prendre un décret pour envoyer a 1'école de Saint-Cyr les jeunes gens appartenant a ces families, agés de plus de seize ans et de moins de dix-huit. Si 1'on fait quelque objection, il n'y a pas d'autre réponse a faire sinon quecela est mon bon plaisir. La génération future ne doit pomt souffrir des haines et des petites passions de la génération présente.
A. Thiers. Histoire du Consulat et de 1'Empire. Tome III, pag 13, note.
Deze brief is niet opgenomen in de Correspondance de Napoleon /.


in dienst eener dynastie, waaraan zij verkleefd waren en dat zij van de tegenwoordige eenen heimelijken afkeer hadden, mocht niet als verontschuldiging gelden, allerminst voor de jongeren. Zoo de vaders al konden berusten in een leven van werkeloosheid en eenzaamheid op hunne afgelegen kasteelen, voor de zonen was de jacht alleen toch geen aannemelijk levensdoel te achten. Als men deze jonge mannen wist te vereenigen in een keurkorps, eene garde d'honneur, waarvan de benaming hunne ijdelheid streelde en de fraaie uniform hunne lichtvaardigheid, dan moesten zij, eens bij het leger ingedeeld, wel door den krijgsgeest worden bezield. Was het geen blaam hun aangedaan, hen minder gevoelig te achten dan het ander deel der natie voor den donder van het geschut, voor de stem van den grooten veldheer? Bovendien was het bedenkelijk om zoo vele door niets gebonden, heimelijk vijandig gezinde personen in de provinciën achter te laten aan den vooravond van eenen kamp, van gebeurtenissen, die zich ernstig lieten aanzien.
Langs den gewonen weg der conscriptie kon men deze allen niet bereiken. Aan de loting hadden zij reeds voldaan door hunne plaatsvervangers. Men moest ze dus wel naar willekeur kiezen, den eenen om zijn fortuin, den anderen om zijnen naam. De Keizer besloot daarom ze in ieder departement te doen aanwijzen door den prefect. Dit was onwettig, want de conscriptie alleen was het wettige middel. Maar als verontschuldiging voor deze onwettige handelwijze moest de verklaring dienen, dat de oude adel zich door zijn geld bij voortduring aan den dienstplicht, den gewichtigsten van alle verplichtingen voor den staatsburger onttrok, en er nu eindelijk wel als alle andere ingezetenen toe moest worden gedwongen ').
De Keizer hoopte door dezen maatregel 10.000 ruiters in
l) A. Thiers, Histoire du Consulat et de 1'Empire. Tome IV, pag. 482.


het veld te brengen, allen zich onderscheidende door aanzien van geboorte, van fortuin en, naar hij vertrouwde, ook door dapperheid en moed. Hij besloot ze in te deelen in vier regimenten van 2500 man ieder, bestemd om als eene eerewacht
aan de zijde des Keizers dienst te doen. Zij, die in dit keurkorps
werden opgenomen, moesten van hunne ouders eene toelage ontvangen van 1000 francs en hunne kostbare uniform (donkergroene dolman met roode opslagen, roode rijbroek, hooge kaplaarzen en groene met wit flanel gevoerde pels) benevens verdere uitrusting zeiven bekostigen. De steden Versailles, Metz, Lyon en Tours waren voor de vorming dezer regimenten aangewezen. Het besluit van den „behoedenden Senaat , waarbij dit alles nader in bijzonderheden werd geregeld, liet den prefecten groote vrijheid in de samenstelling van het door hun departement te leveren contingent. Bleef het getal \an hen, die zich vrijwillig aanmeldden, beneden het opgegeven aantal, dan moesten de prefecten zei ven de jongelieden kiezen onder de zonen van rijke grondbezitters, die 'szomers op hunne landgoederen vertoefden en 's winters in de groote
steden woonden.
Geen van 's Keizers maatregelen heeft zooveel tegenstand gevonden, zooveel verbittering gewekt als deze, in Frankrijk zelf zoo goed als in de ingelijfde landen. „Frankrijk was reeds „volslagen uitgeput" , schrijft de hertogin van Reggio in hare Mémoires, „niet zoo zeer wat het geldelijke betrof, als wel wat „betrof de weerbare manschap. Dat gemis aan manschappen, „waarin men door altijd nieuwe lichtingen trachtte te voorzien, „bracht de gezinnen tot de uiterste wanhoop. Het was alsof II alle levensbloed hun werd afgetapt. De arme moest den laatst „overgebleven zoon en daarmede den laatsten steun afstaan. „Op het land gingen vrouwen en meisjes achter den ploeg. „De nijverheid leed er onder in de steden. Menige familie „ontzegde zich het noodige om eenen plaatsvervanger te kun-


„nen stellen voor den jongen man, dien men ten slotte toch „zag wegvoeren. Groote namen, aanzienlijke fortuinen, al wat „een waarborg van veiligheid scheen, moesten wijken bij de „oprichting der garde d'honneur" '). Reeds dadelijk ondervond men groote moeilijkheden. Slechts enkele weinigen, in de Hollandsche departementen een 15 tal, meldden zich vrijwillig aan, zoodat de prefecten zich haastten om door eigen keuze het voor hun departement aangewezen contingent te vormen 2).
Hier te lande was de tegenzin om als garde d'honneur dienst te doen wel het grootst te Amsterdam, te Utrecht en in den Haag, berichtte prins Lebrun; elders bleef men lijdelijker, deels omdat men er, althans in het Geldersche, van oudsher meer neiging voor den krijgsdienst had gevoeld, deels omdat de fortuinen er minder groot waren en men er niet zoozeer van jongsaf voor den handel was opgevoed, terwijl de prefecten er groote gematigdheid betoonden 3). In het departement van den Boven-IJsel, waarvoor het minimum van het te leveren contingent op 22 en het maximum op 44 was gesteld, had de prefect er slechts 38 opgeroepen onder
l) Le Maréchal duc de Reggio, d'après les souvenirs inédits de la maréchale, pag. 304.
a) Correspondance du prince Lebrun. No. 2213. 13 Avril 1813.
On s'occupe ici des gardes d'honneur .. . nous n'aurons pas autant de volontaires, que j'espérais.
II n'y a dans ce moment que 12 ou 15 qui se présentent.
3) Idem idem. No. 2308. 17 Juin 1813.
11 y aura d'Amsterdam, d'Utrecht, et des Bouches de la Meuse des róclamations qui iront jusqu'a Votre Majesté et il y aura sürement qu'EUe écoutera avec bonté.
Les autres Départements en fourniront moins puisque on y est plus disposé pour la carrière militaire et que les families y sont moins attachées au commerce et aussi moins riehes.


voorgeven, dat Gelderland onder koning Lodewijk reeds zooveel officieren en manschappen had geleverd ').
De prefect de Celles echter roemde er in, hoe bedenkelijk prins Lebrun het in de gegeven omstandigheden achten mocht, dat hij dertig man boven het hem voorgeschreven maximum zoude leveren -). „Ik heb mijne lijst zorgvuldig gezuiverd", schreef hij aan den minister, „van alle namen, die niet waardig „waren er op te komen, en ik meen te mogen verwachten, „dat mijn contingent, dat uit 120 man bestaat, zich zal onderscheiden door zijne voortreffelijke samenstelling. Ik heb mijne „keuze zoo gedaan, dat ik van alle toongevende families ten „minste één lid heb genomen en bij voorkeur van die families, die weinig genegenheid voor ons bestuur koesteren, „ten einde een onderpand te hebben voor hare trouw" 3).
*) Correspondance du prince Lebrun, No. 2324.
Dans 1'Ysel Supérieur le minimum était de 22, le maximum était de 44; le préfet s'est arrêté a 38.
On observe que la Gueldre a fourni beaueoup d'officiers sous le Hoi, beaucoup de soldats. Qu'il y a bien quelques families distinguées, peu de riches et que dans 1'ordre des cultivateurs il n'y en a point que réunissent les qualités demandées.
2) Idem idem. 29 Juin. 1813.
Les gardes d'honneur du Zuiderzee sont toujours sur le départ. On m'assure qu'on a dépassé le maximum de trente. Cela est trop fort dans les circonstances et vu la disposition des esprits.
s) Le pri'fet de Celles au ministre. 2 Juin 1813.
Les gardes d'honneur se soumettent et le moment du départ approche; sur le courant du mois j'espère avoir fourni au delii du maximum de mon contingent qui est de 120 hommes.
J'ai écarté avec soin de ma liste tout ce qui n'est pas digne d'y figurer; aussi j'ose eroire que mon contingent sera reinarquable par la qualité des individus qui le component; et j'ai combine mes désignations de manière a prendre au moins un meinbre de toutes les families puissantes et par préférence de celles qui me sont connues comme moins rapprochées du gouvernement, afin d'avoir un gage de leur conduite.


Tevergeefs beriepen ouders zich op het feit, (lat zij bij vroegere lotingen reeds 3 tot 5000 francs voor eenen plaatsvervanger hadden betaald '). Tevergeefs verklaarde men zich bereid op nieuw plaatsvervangers te stellen, of wat men maar wilde te storten aan geld, om vrijstelling te verkrijgen 2). Tot zelfs een aanbod van 20.000 gulden, van meerdere ruiters op eigen kosten aangeworven en uitgerust, werd geweigerd3). Tevergeefs beriep men zich op de letter van het senatusconsulte van 3 April 1813, waarin werd gesproken van jonge lieden, die geen état, geenen vasten stand hadden in de maatschappij, en waarin, na de opsomming der voordeelen aan den dienst bij de garde d'honneur verbonden , als de verkrijging van het brevet van sous-lieutenant en overplaatsing na afloop van den veldtocht bij de dan op te richten garde du corps, aan het slot werd gezegd: „er zal nu voor de ledigloopende jonge„lieden, welke zich beklagen geene geopende loopbaan te
„hebben geene verschooning overblijven". Wie reeds
jn eenige rechterlijke betrekking werkzaam was, meende derhalve niet begrepen te kunnen zijn onder hen, die geen état hadden. Dat men aireede als conseiller-auditeur werkzaam was, mocht echter evenmin voor vrijstelling gelden 4) als dat men de oudste zoon eener weduwe was'). „De prins erkende", schrijft Maurits Cornelis van Hall in zijne Herinneringen, „dat
') Eekhott. Friesland in 1813, pag. 57.
*) Correspondance du prince Lebrun. No. 2269.
On est fort occupé des gardes d'honneur; cele ne marche pas saus difficulté. II y a peu de volontaires; beaucoup de parents qui offrent des rempla^ants et ce qu'on voudrait d'argent pour obtenir que leurs enfants ne fussent pas désignés. On oppose le senatusconsulte aux instructions particulières du ministre.
3) Eekhoff. Friesland in 1813, pag. 126.
4) Verzameling Van Maanen. No. 45. Rijksarchief.
6) Idem idem. No. 51. Rijksarchief.


„mijn zoon, als in de rechten gepromoveerd zijnde, en alzoo „een staat hebbende volgens het besluit van den Keizer zeiven „vrijgesteld was. Doch niet hij, maar de Celles had de macht „in handen en gedroeg zich naar geheime lastgevingen, aan „den prins misschien onbekend". Tevergeefs dan ook was ieder beroep op de bekende welwillendheid van den Gouverneurgeneraal. Deze achtte het noodig, dat wie werd opgeroepen, ook inderdaad vertrok; later, na gebleken goedwilligheid, meende hij, zoude dan door den Keizer vrijstelling worden geschonken ').
Tevergeefsch was alle protest tegen het willekeurige van den vorm en vruchteloos beklaagde Gijsbert Karei van Hogendorp zich in een uitvoerig gedocumenteerd stuk bij den eersten president van het Keizerlijk Gerechtshof te's Gravenhage over de miskenning van het heilig recht der ouderlijke macht door den prefect de Stassart, die had beweerd, dat een minderjarige zoon voor deze dienstneming, die officieel eene vrijwillige heette, de toestemming van den vader niet behoefde -). Niet minder tevergeefs was de besliste weigering om te vertrekken van sommigen, die zich als slachtoffers uit hunne huizen lieten halen, op .aanraden van den hoogleeraar Johan Melchior Kemper, die, zooal niet tot weerspannigheid, dan toch tot een volstrekt lijdelijk gedrag aanmaande, met de bedoeling om door het doen plegen van openlijk en gewelddadig onrecht het vuur der verontwaardiging des te sterker te doen branden 3).
i) Correspondance du prince Lebrun. No. 2288. 31 Mai 1813.
Yotre Majesté pourra permettre de revenir sur quelques unes de ces désignations; mais j'ai cru qu'il était important que ceux qui étaient désignés partissent et que leurs families fussent liées par ces engagements.
•J') Zie Bijlage VIII.
s) Jhr. Mr. J. M. Kemper. Verhandelingen, Redevoeringen en Staatkundige Geschriften Deel III, pag. 48.


Gijsbert Karei Van Hogendorp, wiens zoon mede weigerachtig bleef, trots al de moeite, die de prefect en de Gouverneur-generaal zich gaven om zijne vrijwillige toestemming te verwerven, verbaasde zich over het gewicht, dat zij aan die toestemming hechtten, en betwijfelde tot het laatste, of zij eenen stelligen last hadden '). Desniettemin werden de jonge Van Hogendorp, Donker Curtius en verscheidene anderen met hen, door gendarmes gevankelijk weggevoerd naar Metz. De ouders, die al te heftig hadden geprotesteerd, zooals Antonie Warin en Donker Curtius, moesten zich ter verantwoording naar Parijs begeven. De laatste was op aanklacht van den prefect de Stassart door graaf Molé, waarnemend minister van justitie, in zijne waardigheid van vice-president van het Keizerlijk Gerechtshof te 's Gravenhage geschorscht; de eerste was door den prefect de Celles voorgedragen voor ontslag uit den municipalen raad van Amsterdam. Met warmte echter nam prins Lebrun hunne verdediging op zich 2). Zijns inziens behoorde, wat tusschen den Heer Donker Curtius en den prefect de
i) G. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel V, pag. 11.
l) Correspondance du prince Lebrun. No. 2331. 9 Juillet 1813.
.J'apprends dans ce moment que M. Ie eomte Molé veut proposer a Yotre Majesté la destitution de deux magistrats qui ont réclamé contre la dósignation de garde d'honneur.
Je prends la liberté d'adresser a Yotre Maje3té deux notes sur ces magistrats. Je La conjure de peser les circonstances dans Sa sagesse et de croire que dans ce pays-ci les mesures rigoureuses ont du danger.
Donker Curtius... II a peut être réclamé avec la chaleur d'un premier mouvement; mais cela a passé entre le préfet et lui et aussi devait mourir entre le préfet et lui.
Antonie Warin... II ne va pas dans les tabagies, a moins qu'on ne prenne pour des tabagies les sociétés les plus estimables d'Amsterdam.
11 serait plus dans les formes de la inagistrature et dans 1'esprit du gouvernement qu'ils fussent mandés a Paris et qu'on employat avec eux ces formes qui adoucissent les esprits au lieu de les aigrir.
14


Stassart zonder bijzijn van getuigen in drift gesproken was, ook tusschen deze beiden alleen te blijven. De beschuldiging van den prefect de Celles, dat de Heer Warin deel uitmaakte van tabakscollegies, verklaarde hij voor beslist onwaar, tenzij met tabakscollegies de deftigste gezelschappen van Amsterdam mochten zijn bedoeld. Hij raadde beide Heeren naar Parijs te ontbieden en daar met welwillendheid tegemoet te komen, liever dan ze te verbitteren. Het einde was dan ook, dat beiden, na te Parijs met de meeste voorkomendheid te zijn ontvangen (de Heer Donker Curtius vond er zelfs bij aankomst het brevet zijner benoeming tot baron de l'Empire), ongehinderd weder konden vertrekken ').
lntusschen waren in den loop der maand Juni de eerste contingenten gevormd. „Eergisteren", schreef de oud-minister Roëll den 269len Juni uit Amsterdam aan zijnen vriend Van Maanen, „Eergisteren, nadat 's avonds te voren alle de mon„teeringen gereed geworden en bij de tot liet vertrek benoemde „jongelieden gebracht waren, hebben dezelve alle aan het hotel „der prefecture moeten verschijnen, waaromtrent dan ook „niemand hunner nalatig is gebleven, zijnde nogthans de „meesten met de koets derwaarts gereden om niet op straat „door de jongens nageloopen te worden. Nadat zij door den „Prefect geïnspecteerd waren, is deze aan het hoofd der bende „van zijn hotel naar de woning van den commandant de place „gemarcheerd, die de aan hem gepresenteerde jongelingschap „vervolgens met een op de omstandigheden toepasselijk discours „heeft aangesproken en inzonderheid trachten te doen gevoelen „de groote verplichting, welke zij aan den prefect hadden, „dat hij hen wel bij voorkeur tot zulk eene roemrijke carriere „als die, welke voor hen geopend wierd, had willen desig-
i) prof. Theod. Jorissen. Bijdragen tot de Geschiedenis der Revolutie. Deel II. Stuk I.


„neeren. "\ andaar hebben zij zig, de meesten wederom in „hunne kdetsen, naar het exercitieveld bij de Utrechtsche „poort getransporteerd, alwaar de paarden alle opgezadeld in „gereedheid stonden om bij loting aan de gedesigneerden te „worden toebedeeld, hetwelk vervolgens, na het arrivement „van den prefect, die zig eenen geruimen tijd had laten wagten, „geschied is, waarna ieder met het hem te beurt gevallen „paard is weggereeden en de meesten een gedeelte van den „namiddag besteed hebben om hunne volstrekt onbedreevene „dieren in de manége min of meer letterwijs te maken.
„Gisteren te paard wederom op het exercitieveld hebbende „moeten komen om gemonsterd te worden, is zulks onder het „bijzijn eener menigte aanschouwers geschied, zonder dat er „als toen eenige ongelukken gebeurd zijn. Ook hier heeft de „Commandant (of de Prefect, want hieromtrent ben ik in het „onzekere gebleven) eene aanspraak gedaan, na het eindigen „van welke, beide deze Heeren de hoeden afnaamen en eenigs„zins in de hoogte hielden, zodat het oogenblik toen aller„gunstigt zoude zijn geweest om door het roepen van Vive „ l'Empereur of iets diergelijks een blijk van genegenheid voor „den souverein en van dankbaarheid aan den prefect voor „de gedane designatie te geven; dan tot aller verwondering „is het gewone signaal met eene diepe stilte beantwoord geworden ten deugdelijken bewijze, dat de jeugdige verstanden „op dat oogenblik geheel moeten beneveld geweest zijn.
„Dezen ochtend om ses uur heeft het vertrek, insgelijks „zonder het minste hoera-geroep, eindelijk plaats gehad onder „zarrienloop van eene zoo verbazende menigte, dat men om „zo te zeggen over de hoofden loopen konde ... Bij al deze „gelegenheid heeft de Prefect zeer verstandiglijk begreepen, dat «het voorzichtigste was geen déjeuné of maaltijd te geven ten ,einde de excessen te voorkomen, waartoe diergelijke vreugdevieringen aanleiding geven. Men had gezegd, dat Mevrouw


de Celles aan ieder der vertrekkende detachementen een door
"haar zelve geborduurd guidon of vaandeltje vereeren zoude, "dan de uitkomst heeft doen zien, dat zij of daartoe van den "beginne geene de minste intentie heeft gehad, of dat zij by "nadere reflexie begreepen heeft, het werk haarer handen met „te moeten doen komen in die van jongelingen, welke hetzelve „misschien niet naar waarde zouden weeten te behandelen Uit bet gedane narré, ziet gij, mijn vriend, dat er met de minste tegenkanting heeft plaats gehad Trouwens het gebeurde met de Heeren Warin, Goll, van Goltstein, Ram en Van Doelen, welke alle vijf met gens d'armes naar Metz getransporteerd zijn, had het vrugtelooze van alle tegenkanting
„reeds ten duydelijksten beweezen " )•
Prins Lebrun berichtte den Keizer van deze eerste detachementen uit het departement der Zuiderzee en uit dat der Monden van de Maas, dat het eene schoone jongelingschap was; maar wat betrof de pogingen om haar met warme geestdrift te bezielen, dat zouden 's Keizers triomfen ontwijfelbaar beter doen dan zijne toespraken of die der prefecten. Ook was hij niet zonder zorg, dat menschen en dieren wat oververmoeid hunne bestemming zouden bereiken. Het was alles nog zoo nieuw en zoo ongeoefend 2).
i) Verzameling Van Maanen. No. 51 Rijksarchief. i) Correspondance du prince Lebrun. No. .2272, 16 Mai 181 J ai vu aujourd'hui un premier échantiUon des gardes dhonneur des Bouches de la Meuse. II y a pikeurs de bonne volonté, d autres qui font semblant de ne faire qu'obéir parceque leurs parents gemissent
de les voir partir. D'autres résistent encore.
Ce sera une très-belle jeunesse. Nous taehons de les echaufter. Les victoires de Votre Majesté les échaufferont mieux que nos discours.
No. 2325. 4 Juillet 1813.
Nou, eraiguons que le. ch.v.ux n'.rriveut bum tat.gue. . leur de.t,nation et le» garde, d'bouneur au«.i. Tout cela eet bleu neu


Door de Hollanders iu Franschen dienst werd de onwil en het lijdelijk verzet der gardes d'honneur met zorg en niet zonder afkeuring opgemerkt. Zij allen raadden éénstemmig tot onderwerping. Generaal Dirk Yan Hogendorp waarschuwde zijnen broeder Gijsbert Karei de verzenen toch niet tegen de prikkels te slaan, daar hij behoorde in te zien, dat voor zijnen zoon geen eervoller en voordeeliger loopbaan te bedenken was dan de militaire: dat hij, Dirk, de vertrouwde des Keizers, immers daar was om zijnen neef vooruit te helpen ').
„Eergisteren vond ik den uwen van 15 dezer tot speciaal „appui der sollicitatie van den Heer Van Bylandt van Mariën„weerdt", schreef de oud-minister van finantiën Appelius, die thans als lid van den Staatsraad te Parijs woonachtig was, den 30sten Juni aan Van Maanen. „Denkelijk kan ik niets „doen, noch voor hem, noch voor de overige Hollanders, „die met hem in gelijk geval verkeeren. Ik profiteer van het „vertrek van den Heer Voüte om u dezen secuur te doen toekomen en dat permitteerd mij om u onbewimpeld te zeggen, „waar, mijns inziens, de kneep zit.
B's Keizers intentie in de formatie der garde d'honneur is „niet zoo zeer geweest ótages te hebben; ótages veronderstellen „vrees en vrees kent de Keizer niet; maar hij wil voorname „families als het ware nolentes volentes aan zich en aan het „bestuur attacheeren.
„Vandaar de schijnbare tegenstrijdigheid tusschen de mini„sterieele instructies en de letter van het dekreet. Bij de instructie wordt den Prefecten een verschrikkelijke last opgedragen; die last vordert eene bijna onbeperkte macht in de „exécutie welker verantwoordelijkheid bijna geheel op hunne „schouders geladen is. Zoolang nu de Prefect niet aperte tegen
') Mr. J. A. Si Hem. Dirk Van Hogendorp, pag. 278.


„de wet handelt, moet men hem mainteneeren; doet men dit „niet, dan neemt de minister de verantwoordelijkheid op zich „en de geheele manoeuvre lijdt schipbreuk; ziedaar me judice „de eenige reden, dat niets tegen der Prefecten handelwijze „met succes te doen valt.
„Handelen alle Prefecten op dezelfde wijze? O, Neen. In „mijne uitgestrekte tournee heb ik vele Prefecten gezien, die „mij alle over de gardes d'honneur gesproken hebben en ik „heb ten minste zeven a agt differente wijzen van beschouwen „gevonden. De een was te zagt, de andere te streng, anderen „hielden de gelukkige middenmaat, die alléén de executie „van een moeilijken last met het welzijn der administratie „konde concilieeren en wisten vooral door de formes het „moeilijke van dien last te verzagten.
„Word de Keizer door sommige niet slegt gediend? O ja, „zeer slegt, daar men het gouvernement noodeloos hatelijk „maakt.
„Heeft bij enkelen partijdigheid, eigenzinnigheid, willekeur „niet de hoofdrol gespeeld? Denkelijk ja.
„Waarom kan men daartegen niets doen? Omdat, zooals „ik u zeide, de responsabiliteit der Prefecten zoude weggekomen en dus nul worden.
„Kan het gouvernement over de gedragingen van sommige „tevreden zijn? Neen, zeer zeker niet.
„Wat zal het gevolg zijn? Ik weet het niet; maar dit gis „ik, dat men hunne daden zal laten voor hetgeen zij zijn; „dog dat men de Prefecten , die te streng of te slap geweest „zijn, vroeg of laat zal doen ondervinden, dat men hun ge„drag heeft geapprecieerd.
„Deze consideratiën zijn generaal voor het geheele rijk en „wilt gij een bewijs, dat dit gevoel mij ernst is, weet dan „dat men in de Monden van den IJsel den oudsten zoon van „mijnen zwager Daendels heeft gedesigneerd; weet, dat hij,


„na als doctor juris gepromoveerd te zijn bij zijn vader als „directeur des contributions directes is aangesteld met de mondelinge en schriftelijke toezegging van den hertog van Gaëta: „ „que ce était en attendant mieux et qu'il ne languirait pas long„„temps"; begrijp, dat mijn zwager zijn zoon liever controleur „zag, winnende ƒ2200, dan als garde d'honneur kostende „geld; weet, dat ik gedaan heb, wat ik kon om hem ontslagen te krijgen en dat er niets aan te doen viel, zoodat ik „mijn zwager tot onderwerping heb gemaand.
„Considereer bij dit alles, mijn vriend, dat wij Hollanders „zijn, dat in Holland bewegingen hebben plaats gehad, dat „men bij ons wel onderwerping maar geen dévoüement vooronderstelt , dat men dus voor ons minder doen wil dan voor „anderen en dat men eene meerdere strengheid noodig oordeelt.
„Considereer, dat men alles verbruid heeft door advocaten „naar Parijs te zenden met reclamatiën in massa, die dan ook „niet eens gehoor hebben verkregen.
„Considereer, dat sommige lieden in de uitbetaling der 1500 „francs ') onveranderd hunne reclamatie gedifficulteerd hebben „om deze niet te praejudicieeren, hoezeer de 1500 francs voor „hen niets waren en dat deze weigering den schijn van afspraak heeft.
„Considereer eindelijk, dat sommige jonge lieden 't zij met „'t zij tegen den zin hunner ouders het zoo ver hebben laten „komen, dat zij met gens d'armes zijn afgehaald en dat dit „bij den Keizer een verschrikkelijk effect moet gedaan hebben.
„Wanneer gij, mijn vriend, die menschen en zaken kent, „die den Keizer in den Staatsraad gezien hebt, en die de „ministers te Parijs hebt zien werken, deze bijzondere consi„deratiën combineert met het algemeen gezichtspunt, waaruit „het Gouvernement den maatregel beschouwd heeft, dan zult
') Voor équipementstukken.


„gij best beoordeelen dat er weinig te doen is en dat men „met noodelooze sollicitaties zich willens en wetens zoude „ com promitteeren.
„Ik heb nog geen der ministers gezien dog moet eerstdaags „den graaf de Montalivet over een ander onderwerp onderhouden ; dan tragt ik met Z. Exc. te praten en zoo ik alsdan „eenig goed kan doen, laat ik het niet na. Dog mijn raad is „te beginnen met onderwerping en wat laater te zien, dat „men ontslag krijgt; zoo ik daartoe kans zie, schrijf ik u.
„Ik antwoord in zes regels aan de Heeren Donker Curtius, „Van Bylandt, Charles Van Hogendorp en Yzendoorn, die „mij geschreven hebben. Mijn antwoord zal koel beleefd zijn om „mij te excuseeren. De drie eersten zijn in den Haag Ik laat „aan uwe prudentie over hun meer te zeggen. Ik verzoek u „meer bepaaldelijk den braven Donker te calmeeren. Waarschuw den man, dat hij zich niet ongelukkig make.
„Mijn ziel lijdt, mijn vriend, dat ik in deze niets kan doen, „terwijl ik het zoo gaarne deed en met zooveel leedwezen zie, „hoe twee Prefecten het gouvernement ondienst doen en noode„loos gehaat maken. Ik achtte het daarom van belang u opzettelijk te schrijven; van uw beleid om calmantia te appli„ceeren stel ik mij veel goeds voor " ')
'In denzelfden geest schreef generaal Janssens den 7den Juli uit Mézières aan Van Maanen: „de Hollandsche gardes „d'honneur geven mij veel verdriet; ik heb direct niets ;net „dezelven uit te staan, dan zoo veele dankbaarheid bind mij „aan mijne landgenooten, dat ik altoos wensche in de gelegenheid te zijn hiervan blijken te geven.
„De eenige gardes d'honneur, waarvan ik eene revue gecasseerd hebbe, zijn die van de Ardennes, omdat dezelve te „Mézières bijééngebracht zijn en dit was bloot eene ceremonie,
') Verzameling Van Maanen No. 51. Bijksarchief.


m
„zijnde de inspectie aan den brigade-generaal in het depar„ temen t commandeerende opgedragen.
„Zoodra ik uw eerste brief ontving, heb ik er eene aan den „generaal Lepic, schoon onbekend, met de levendigste deelneming geschreven, en in het algemeen onze landgenooten
„ten sterkste aanbevolen Die Generaal heeft mij
„heusch geantwoord en toegezegd, belang in mijne aanbeveling „te stellen; maar tegelijk bericht, dat veele onzer jonge lieden, „door de gendarmerie overgebragt, halsstarrig blijven, sommi„gen zoodanig, dat zij zich niet bij hem hebben willen presen„teeren. In het algemeen zegd die Generaal, dat de geest zeer „slegt is en dat hij orders aan den minister van oorlog heeft „gevraagd, hoe zich ten opzichte der halsstarrigen te gedragen, „welke voortvaren onder de politie van de gendarmerie te zijn.
„Deze gedragingen zullen hun eigen bederf met zich brengen, „terwijl zij aan hunne familien en aan hun land in het alge„meen wezentlijk nadeel toebrengen en beletten, dat de démarches, hetzij ten hunnen behoeve, hetzij ten behoeve hunner „medemakkers van geen vrugt hoegenaamd zijn kunnen; — „genoegzaam allen wenden ongezondheid voor, genoegzaam „allen reclameeren en dit is het zekerste middel om niemand „te hooren. Zij kunnen immers niet vergen, dat het gouvernement zich overtuigd, dat de geheele jeugd van de fatsoenlijke geslagten in ons land ter wapendienst onbekwaam is „en God verhoede, dat het te gelooven ware. Waarom zoude „wij uitgezonderd zijn van eene verpligting, die op het ge„heele Rijk rust? De prefecten schijnen niet allen op dezelfde „grondbeginselen gehandeld te hebben; maar kan men weten, „of sommigen niet bijzondere instructies hebben gehad? Was „de onderworpenheid volkomen geweest, wellicht hadden billijke uitzonderingen er de gevolgen van kunnen zijn.
„Hier ter plaatse zijn de 64 allen vrijwillig geweest en „verlieten hunne haardsteden blijmoedig; maar ik moet be-


„kennen, men is niet ongemaklijk omtrend de keuze geweest; „voor zeer veele is het een groot geluk in zulk een bevoorrecht
„corps te mogen dienen.
„Ik heb een stapel brieven van eene menigte vrienden, „kennissen en anderen over hetzelfde onderwerp voor mij „liggen i ik wilde alle ten minste beantwoorden, maar daar „die met geen mogelijkheid kort kunnen zijn, vrees ik door „stilzwijgendheid de welwillendheid van veele te verhezen. „Was Metz in mijne divisie, ik was reeds daar geweest, al „was het slegts om mijne landgenooten moed in te spreken „en ten goede te raden. — De ouders zijn voor een groot deel „gram, maar als anderen aangeweesen waren zouden die ouders „minder reden gehad hebben? — Ongelukkig wordt eigen „leed meestal sterk gevoeld en zijn de zielen koud voor het „leed van anderen. Verliest een landbouwer, die zijn zoon „mist, niet meer als de rentenier? De eerste kan niet bekekenen, wanneer de verplichting van zijn kind zal ophouden. „De anderen worden na een korten tijd dienst gunsten toe„ gezegd en diegeene, die dezelve niet verlangen zullen dan „waarschijnlijk na hunne familiën terug keeren.
„Het spijt mij, dat onze gardes d'honneur niet hier door „gekomen zijn. De divisiegeneraal zoude hen wel hebben „onthaald en hen gesamenlijk en in het bijzonder hebben „aangesproken en onderhouden. Laaten dog de ouders de jonge „lieden goeden raad geeven. Laaten zij niet als een ongeluk „beschouwen, als derzelver zoonen eenige vermoeijenissen „moeten ondergaan of eenige gevaren trotseeren. Het laatste „maakt hen achtenswaardig, het eerste mannen, zooals zij „behooren te zijn. — Altoos wordt de tak van commercie, „die het meeste bloeyd door de menigte gevolgd. Wij zijn „nu in een oorlogseeuw, dus moet den jongelingen militaire
„geest ingeboezemd worden.
„Denk niet, mijn vriend, dat ik niet voor anderen kan


„gevoelen schoon in deese in wijze van zien met de meeste „mijner landgenooten verschillend. Weest verzekerd, dat uwe „aanbevelingen door mij niet verwaarloosd zullen worden, „dan mijne intercessie is genoegzaam nul" ').
De gardes d'honneur van de departementen van de Zuiderzee en van de Monden van de Maas werden aanvankelijk te Metz ingelegerd, de Zeeuwen te Versailles, de Friezen, Groningers, Overijselaren, Geldersclien en Oost-Friezen te Tours. De laatsten werden daar gecaserneerd met Franschen en Italianen (waaronder de markies di Gavalette, later paus Pius IX), in de abdij Marmoutier aaii de Loire. Met de Fransche gardes d'honneur leefden de Hollanders op gespannen voet. „Tusschen beiden „is geen geringe haat en afgunst, doch de een durft tegen „den ander niet beginnen om de straffen, die daarvan het „gevolg zouden zijn", schrijft een hunner, de jonge Stinstra -). „Voor elke natie wordt sterk partij getrokken, doch de „Italianen behandelen ons met alle onderscheiding, daar ik „uit naam mijner makkers onze denkbeelden reeds heb uitgedrukt aan iemand, die Latijn sprak". Den 18lp" September volgde de opmarsch naar het leger en den 20sle" October ontvingen de gardes d'honneur te Mainz de opdracht om den Rijnoever te bezetten. Toen na den slag bij Leipzig met het bericht van den terugtocht van liet leger het gerucht zich verspreidde, dat de gardes d'honneur moesten worden ontwapend en als staatsgevangenen naar het binnenste van Frankrijk gevoerd, wisten velen te ontsnappen. Na de desertie van nagenoeg de helft werden de overigen, beroofd van paarden, wapens en mantels in deeruiswaardigen toestand naar Bourges gevoerd en daar 4 a 5 maanden gevangen gehouden.
1) Verzameling Van Maanen. No. 51. Rijksarchief.
2) P. van Eeghen. Een garde d'honneur in 1813.
Jaarverslag van het Koninklijk Oudheidkundig(xenootschap over 1895.





TWEEDE DEEL.
\
DE VR IJ WORDING.





TWEEDE DEEL
DE VR IJ WORDING.





Maar zouden we in 't verpletterend wee Vol hoop niet in de toekomst staren?
De zee vorm' vrij beschuimde baren!
Gewis eens effent zich de zee.
«ij wanhoopt — hoe! gij zijt vergeten De dagen van ons voorgeslacht?
Dien onbeschrijfbren jammernacht,
Toen Alva op zijn troon gezeten,
Zijn horde losbraakte op uw' grond?
Kees toen niet uit dat tastbaar duister 's Lands leeuw, die Spanje's ijzren kluister De hel en zieledwang verslond ?
Welaan! de toekomst ingetreden!
Den moed hervat! geen wanhoop meer! Ja! Neerland wordt eens Neerland weer, Gelouterd door de tegenheden.
Dit heilig land der wonderdaan Gaat niet als stuivend kaf verloren!
Wordt nooit, dit is haar toegezworen, Verzwolgen door den staatsorkaan.
J. F. Helmers.





L
PRINSGEZIND EN PATRIOT.
"Het is niet te beschrijven", meent Van Hogendorp, „welk „een nadeel de Fransche regeering zich met dezen maatregel „der gardes d'honneur heeft gedaan. Nu staken de fatsoenlijke „lieden de hoofden bijeen zonder onderscheid van partij en „ik werd bij deze gelegenheid vertrouwd met de Heeren Van „Maanen, Elout en Donker Curtius. Onder het lijden over „de mishandeling van mijnen ongelukkigen zoon kwam er een „vertroostend gevoel bij mij op, dat de nationale geest zich „vormde en dat de Franschen de algemeene vijand werden". Inderdaad sprak in aller gemoed voortdurend luider het gemeenschappelijk verlangen naar herwinning van een eigen volksbestaan. „Wij weten het", sclireef de hoogleeraar Kemper, „hoe bij sommigen in den drang onzer ongelukken, na zoo „\ele mislukte proeven om ons door verandering van vormen, „waarin de grond onzer rampen niet lag, weder tot de vroegere „hoogte te verheffen; hoe bij sommigen langzamerhand liet „wanhopig denkbeeld rijpte, dat misschien nog de opoffering „van ons volksbestaan het overschietende zoude kunnen redden ; „— doch wij kennen dit geneesmiddel op de proef. Wij weten „wat het zij, voor een schepter te buigen welke verder reikt
15


„dan liet overzigt, ook van den besten regent, reiken kan; — „wij weten, wat het zij, naar wetten geregeerd te worden, „welke, naar de belangen ingericht van hen, die den troon „het naast omringen, even weinig met de behoeften als met „den volksgeest overeenkomen van de meer verwijderde deelen „van den staat; — wij weten, wat het zij. vrienden, bloedverwanten en kinderen te zien wapenen, niet ter verdediging „ van den vaderlandschen grond en van eigene rechten, maar „tot uitbreiding van een gebied, welks vergrooting zelve het „ongeluk der meer verwijderde gewesten drukkender maakte" ')• In die rampzalige jaren, waarin het nationale leven geheel dreigde op te houden, drong ook den meest overtuigden, den meest heftigen tegenstanders van Oranje zich het bewustzijn op, dat er nog iets ergers was dan eene Oranjeregeering; dat er een staat van zaken was zoo ondragelijk, dat elke uitkomst, die daarvan verloste, met beide handen moest worden aangegrepen , ook al liepen zij, de oude revolutiemannen, persoonlijk de kans om onder de nieuwe orde van zaken allen invloed te verliezen 2). Bovendien, zooals da Costa schrijft, sprekende over de innige vriendschap tusschen den vurigen Patriot Valckenaer, dien men in de wandeling den Jacobijn van het Huis te Bijweg placht te noemen en den hartstochtelijk Oranjegezinden Bilderdijk, „op den bodem der eigenlijke pur„Sang Oranjepartij lag vooral te Amsterdam een beginsel van „afkeer tegenover het oligarchisch-patricische element. „De „Revolutionaire heftigheid van Valckenaer was zeer bepaaldelijk tegen dat element gericht. Tusschen de Oranjepartij „en de volksmannen bestonden inderdaad punten van aanraking, die gegrond en geworteld waren in de oudere en
J) Jhr. Mr. J. M. Kemper. Verhandelingen, Redevoeringen en Staatkundige Geschriften. Deel II, pag. 97.
ï) Mr. J. A. iSillem. Het leven van Johan Valckenaer.


„latere geschiedenis van Nederland" '). Bilderdijk zelf iiad in 1790 verklaard, „in het stadhouderschap het bolwerk dïr „burgerlijke vrijheid tegen de Aristocratie te zien" -) en de dichter Jacob van Lennep verhaalt, dat hij als kind in de binnenkamer van zijnen grootvader, den verklaarden Patriot, zag hangen een portret van Willem VI, gewikkeld in eenen mantel, die op de borst een ster zichtbaar liet, en daaronder de woorden:
De mantel teekent deu bewolkten luister
Oranje's ster alleen blinkt door het duister.
„Hoe verschillend ook voormaals de staatkundige denkwijze „geweest ware, thans schonk het gevoel van eenen langdurigen, „algemeenen druk onder vreemd beheer de gelukkigste sainen„stemming tot één begrip", schrijft Konijnenburg 3). „Met dit „vereend begrip ontstond eene inwendige nationale kracht, „voor welke vroeger of later iedere willekeurige overheersching „zwichten moest". Het was de vervulling van wat reeds in 1795 door Gijsbert Karei Van Hogendorp was gepropheteerd, „dat eindelijk de Prinsgezinden en de Patriotten de handen „ineen zouden slaan om de Franschen te verjagen" 4).
De Fransche beambten waren niet blind voor dit verschijnsel. „Men moet vooral niet meenen", schreef de prefect de Celles in Februari 1813 aan den minister, „dat de oude Bataafsche „Patriotten en Prinsgezinden niet kunnen samenspannen, „omdat zij vroeger vijanden waren. Allen vereenigen zich thans „en voelen zich eng verbonden in hunnen haat tegen al wat „Pransch is en in hunnen wrevel over hun onderworpen zijn aan
1) I. da Costa. De mensch en de dichter Bilderdijk, pag. 35.
2) Idem idem, pag. 94.
a) J. Konijnenburg. Nationaal Gedenkboek, pag. 62.
«) G. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag.


„onze wetten. Alle verlichte lieden keuren ons bestuur wel „goed en vinden zeiven, dat het geregelder, billijker en minder „kostbaar is dan hunne oude regeeringsvormen; maar het is „hun tegen, iets te prijzen, dat uit Frankrijk komt, en zij verbiezen Hollandsche misbruiken boven de tegenwoordige orde „en regelmaat. De uitgebrachte stemmen bewijzen niets. Een „Hollander maakt bij alles zijne berekening en zegt, ik stem „voor het beschikbaar stellen van bereden manschappen, ik „zal geld geven, dat is noodig voor het behoud der rust; en „ten slotte is, wat wij geven, toch van weinig aanbelang voor „Frankrijk" ').
Ook prins Lebrun meende, dat de oude partijnamen alle beteekenis hadden verloren. „De Patriotten zijn versleten en „in minachting geraakt", schreef hij, „wat men vroeger zoo „noemde, beteekent thans een vijand van het gouvernement. „Orangisten zijn er ook niet zooveel als men wel denkt. Velen, „die liet vroeger scllenen te zijn, waren inderdaad slechts „aanhangers van de monarchie. Zij, die uit belang en oude „genegenheid het Huis van Oranje aanhingen, kunnen niet „talrijk meer zijn. Het zijn grijsaards, die den prins zelfs niet
') Le préfet de Celles au ministre, 13 Fevrier 1813.
En vain croirait-on que 1'ancien Patriote Batave et 1'Orangiste ne peuvent conspirer ensemble étant d'anciens enneinis divisés et d'opinions et d'intérêts; tous se réunissent et sont liés étroitement par la haine qu'ils portent tous a la France et par le désespoir d'être soumis aux mêmes lois. Les personnes les plus sages, tout en approuvant notre système d'administration, et le trouvant plus régulier, plus équitable, plus économique que leurs anciens usages, regrettent de devoir louer quelque chose de la France et preferent des abus hollandais a 1'ordre et a la régularité actuels. On ne doit pas compter sur des apparences de sentiments, les votes ne prouvent rien. Le Hollandais calcule tout. II dit: je voterai des cavaliers montés, je donnerai de 1'argent; il le faut pour ma tranquilité et puis nos ressources sont pen de chose de plus pour la France ... II faut des troupes fran(,-aises en grand nombre.


„kennen, dien Engeland voor hen schijnt te bestemmen. De „politie spreekt wel altijd van Orangisten ; maar zij kent er „geen en houdt voor Prinsgezind al wie niet tevreden is. Dat „zijn de Patriotten wel het meest. Zij waren het, die onder de „Republiek de plaatsen bezetten en die plaatsen schonken „geld en invloed. Dat missen zij nu. De kooplieden willen voor „alles geld verdienen en voegen zich onwillig naar de formaliteiten der douane en der vereenigde rechten. Verder laat „de Prins van Oranje hen onverschillig. Zij willen slechts beweging in de havens zien" ').
Steeds achterdochtiger werd de politie. „Het Fransche gouvernement", verhaalt de commissaris Ampt in zijne Memorie 2), „stelde veel belang in de statistique personelle van alle inwoners, welke door hun beroep, talenten en carrière boven
1) Correspondance du prince Lebrun. No. 2228, 21 Avril 1813.
Ce qu'on appelait patriote est essentiellement ennemi du gouvernement.
No. 2231, 22 Avril 1813.
D'Orangistes il n'y en a pas tant qu'on 1'imagine. Beaucoup de gen» qui paraissaient 1'être autrefois n'étaient qu'amis de la monarchie, ceux qui tenaient a la maison d'Orange par leur» intéréts, par d'anciennes atf'ections ne peuvent plus être nombreux: ce sont des vieillards qui ne connaissent pas même le prince que 1'Angleterre semble leur destiner. Quant aux patriotes ils sont usés et la plupart dans le mépris ... Notre police me parle toujours d'Orangistes. Mais elle n'en connait pas et prend pour Orangistes tous ceux qui ne sont pas contents. Or les patriotes sont ceux qui le sont le moins. Les patriotes sont ceux qui occupaient des places dans la République et ces places donnaient du crédit et du revenu. Ils n'en trouvent plus. Les cornmer^ants véulent gagner; ils supportent impatiemment et les formalités des douanes et des droits réunis. Du reste que leur importe le prince d'Orange ? Ils ne veulent que du mouvement dans leurs ports.
2) Prof. Theod. Jorissen. Bijdragen tot de (xeschiedenis der Revolutie. Deel II, Stuk II.


„het vulgaire verheven waren. Bij het ministerie van politie „bestond eene divisie, samengesteld uit vier bureaux, welker „verrichtingen de statistique personelle alleen ten doel hadden: „werd den Keizer een voordragt gedaan tot de vervulling van „de een of andere marquante post, moest de minister van „politie door middel der statistique personelle kunnen opgeven „welk sujet de candidaat was". Aanvankelijk was dit niet veel meer dan een informatiebureau op groote schaal. Zoo bevat No. 54 van de Verzameling Van Maanen op het Rijksarchief een bundel rapporten van deze soort en in hoofdzaak bevattende algemeene opmerkingen omtrent personen, die in de termen vielen om te worden gekozen tot leden van het Wetgevend Lichaam te Parijs, met het eindbesluit, „dat „zij daar slechts zeer weinig konden schaden en dat zij daar „zeker beter geplaatst waren dan in eenige administratieve „betrekking, waarvoor de meesten van hen in het geheel „niet deugden". Reuvens, Donker Curtius, Steyn Parvé worden daar als onverdacht Franschgezind afgeschilderd ').
In den beginne bemerkte men hiervan weinig of niets. Maar naarmate èn in Frankrijk èn in Holland de stemming vijandiger werd tegen het gouvernement en de Fransche beambten zich hier minder veilig voelden, gaf de politie nauwlettender acht op ieder in het openbaar gesproken of heimelijk afgeluisterd woord, wat te gevaarlijker werd, omdat de nood menigen Hollander dreef om als aanbrenger dienst te doen en breed op te geven van de mededeelingen, die hij zoude
>) Observations préliminaires sur les personnes devant être choisies Membres dans le corps législatif de 1'Empire pour les Départements hollandais.
Quelque micmac pour ainsi dire il y a a la charge, ils ne peuvent faire que tres peu de mal dans le Corps Législatif a Paris, ils y seront mieux que d'être placés ici dans 1'administration pour laquelle plusieurs ne valent point du tout.


kunnen doen, in de hoop daarmede eenig ambt te verwerven. De bovengenoemde bundel uit de Verzameling Van Maanen bevat eenige dergelijke brieven. De vreesachtige politie, wier verschrikte verbeelding in het begin van het jaar 1813, na den aanslag van generaal Malet en de onlusten in het Overmaassche, overal samenspanningen meende te ontdekken, leende aan dit soort van dienstaanbiedingen maar al te gaarne gehoor. „Men arresteert hier iederen nacht menschen, die „verdacht zijn van eene samenzweering", spotte Falck in een sclirijven van 16 Februari 1813 aan zijnen zwager Siccama. „De Joodsche docter de Lamon, een gewezen zee-officier, de „Jongh (niet Corn. de Jong), laatst in Kleef gewoond heb„bende, en een gepensioneerde landkrab, Maas, zijn, zooveel „ik gehoord heb, de minst onbekenden. De interrogatoriën „gaan zeer geheim en wat men elkaar dus van de bijzonderheden „vertelt, is zeer gewaagd. — Ondertusschen heeft dit de autoriteiten aanleiding gegeven tot precautiën, die nog al eenige „bekommering aanduiden. De generaal Molitor heeft aan zijn „hotel een stal getrokken, in de Vijzelstraat uitkomende, waar „dag en nacht door een piquet ruiters gewaakt wordt, en bij „den Prefect wordt de slagtersknegt 's morgens niet ingelaten „dan na bij den schildwacht zijn hakmes en ijzeren pen te „hebben afgelegd." Het werd echter bittere ernst. De beschuldigden door Falck in zijnen brief genoemd, en wier onschuld aan wat hun werd ten laste gelegd, later, na openbaar making der stukken van het rechtsgeding, boven allen twijfel werd verheven '), werden voor eenen krijgsraad gedaagd en deels gefusilleerd deels gedeporteerd 2).
M H. H. de Lemon. Iets over de nooit plaats gehad hebbende samenzweering.
s) A. R. Falck a Madame Siccama. Dimanche 21 Février 1813.
C'est demain matin a six heures que s'ouvrira la cour martiale qui doit juger nos conspirateurs. M. Taunay défendra le médecin juif;


Het was iii diezelfde Februarimaand, dat, volgens de overlevering, ook een bevel tot inhechtenisneming werd uitgevaardigd tegen den dichter Helmers, die juist den vorigen avond door den dood aan alle aardsche vervolging was onttrokken. Toen de gendarmes, heet het, kwamen om hem te vatten, toonde zijn zwager Cornelis Loots hun in de binnenkamer het zielloos overschot').
Prins Lebrun trachtte den al te grooten ijver der achterdochtige politie, die, naar hij meende, slechts noodeloos wrok en verbittering kon kweeken, te matigen, waar hij kon. Bij den Keizer beklaagde liij zich heftig, toen te Rotterdam eene godsdienstige samenkomst van schoenlappers en andere kleine lieden werd gesloten: zijns inziens was het veel beter, dat zij zich bezig hielden met commentaren op den Bijbel, dan met commentaren op de „Rechten van den Mensch" 2).
Mr. v. d. Poll 1'officier de paix Fallée etc. etc On avait d'abord fixé Vendredi soir pour 1'ouverture des débats; mais les défenseurs ont sollicité un délai pour mieux s'instruire de la cause qui leur a été canfiée. On ne voulait pas d'abord le leur accorder; „Mallet", leur dit le général Molitor, „Mallet n'a eu que quatre heures pour préparer „sa défense". „II est vrai," répliqua Taunay, „inais aussi il a été „fusillé" et ce mot, dit a propos, leur fit obtenir ce qu'ils demandaient. Au reste ils auront beau être ingénieux et éloquens, tout ie monde sait d'avance qu'il faut un exemple et le médecin lui-même est un des malades dont on dósespère le plus.
') J. Hilman. Ons Tooneel, pag. 267.
In de brieven noch van prins Lebrun, noch van den intendant d'Alphonse, noch van den prefect de Celles, heb ik eenige bevestiging hiervan gevonden.
Cornelis Loots maakt in de Voorrede zijner Gedichten melding van eene vervolging nog voor de komst van koning Lodewijk; maar zegt over die laatste inhechtenisneming niets.
2) Correspondance du prince Lebrun No. 1902, 3 Février 1813.
Sire, il y a deux mois et a Botterdam que le commissaire-général de police ferma une petite asseinblée oü on traitait de matières reli-


Op persoonlijk initiatief van prins Lebrun is enkel in het voorjaar van 1813 Johan Valckenaer aangehouden en twee dagen later trouwens reeds weder vrij gelaten, al had de prins, onder den indruk van den omvang, dien de onlusten in het Departement van de Monden van de Maas aanvankelijk schenen aan te nemen, er een oogenblik aan gedacht den ouden Patriot, ook al mochten diens papieren geen doorslaand bewijs van schuld opleveren, toch voorzichtigheidshalve naar Frankrijk te doen overbrengen ') Toen in November 1812, kort na de plechtige inwijding der hoogeschool te Leiden, de hoogleeraar Van der Palm in het openbaar den cursus moest openen, greep deze die gelegenheid aan om met warme woorden de studenten op te wekken, zich in hunne liefde voor de wetenschap niet te laten ontmoedigen en ter neder slaan door de rampen van vreemde overheersching, van finantieelen achteruitgang van ouders en verwanten, van eene conscriptie, die niemand de zekerheid liet, dat hij zijne studiën zoude kunnen voltooien, en van eenen alverwoestenden krijg; maar daarin te volharden tot verhooging van het welzijn en den roem des vaderlands, dat toch altijd het vaderland bleef, al was het in banden geslagen. Aan het slot van deze rede bleef de gebruikelijke
gieuses. On me dit que c'était une réuniou de savetiers et autres gens du peuple, je n'en trouvai pas moins qu'on y avait été trop légèrement. II faut mieux que ces gens-la fassent des eominentaires sur la Bible que sur les droits de 1'homme.
i) Idem idem. No. 2228, 21 Avril 1813.
Je me décide de faire arrêter M. Valckenaer, un des coryphées des patriotes. Nous n'avons pas prócisement des preuves contre lui, mais il habite dans l'arrondissement de Leyde, il est un des plus marquants des patriotes et ce qu'on appelle patriote est essentiellement enuemi du gouvernement Si n'avons pas de preuves contre lui, si ses pa[jiers n'en fournissent pa«, je le ferai toujours par prócaution envoyer dans 1'intérieur.


hulde aan den Keizer achterwege ') De redenaar werd deswege ter verantwoording geroepen voor den onder-prefect van het arrondissement Leiden, wien hij zonder veel omwegen verklaarde, dat hij geene woorden van hulde aan den Keizer had gesproken, omdat de prefect, dien hij had verwacht, niet was verschenen, terwijl hetgeen hij had willen zeggen, daarmede ten nauwste samen hing. „En", ging hij voort, „had ik uit hartsovertuiging gesproken (geestdrift kon mij „niet bezielen, sprekende over Napoleon, die ons had ingelijfd), dat zoude koud en flauw zijn geweest. En had ik „daarentegen 's Keizers lof ten hemel verheven, geheel het „auditorium zoude mij den rug hebben toegekeerd." Ongemoeid liet de onderprefect, de Heer Gevers van Endegeest, hem daarop gaan met de vleiende verzekering: „dat was een auditorium, dat u hoorde spreken, niet mogelijk". Ten overvloede ook nog ontboden bij prins Lebrun, wien hij een afschrift zijner redevoering moest ter hand stellen, gaf Van der Palm aan dezen denzelfden uitleg; en de Gouverneur-generaal verklaarde zich eveneens daarmede voldaan in een verslag van zijn onderhoud met den Leidschen hoogleeraar, dat hij den intendant d'Alphonse toezond. Maar deze, die copie er van deed toekomen aan den minister te Parijs, meende te moeten betwijfelen, of Zijne Excellentie zich ook tevreden zoude stellen met de aangevoerde verontschuldigingen en verklaarde zijnerzijds in wat er van het auditorium werd gezegd, slechts een nieuw bewijs te zien van den slechten geest, die te Leiden heerschte 3). De hoogleeraar Van der Palm werd echter verder
M N. Beets. Nieuwe Verscheidenheden. Bene academische rede onder de Fransche overheersching.
*) Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. Secrete Brieven. Port. No. 1221.
Le prince Lebrun a 1'intendant d'Alphonse.
... J'ai été content du ton et des expressions de M. Van der Palm


evenmin verontrust als de hoogleeraar Kemper, die op zijne colleges over het stellig staatsrecht, welke in het jaar 1812 eene doorloopende staatkundige geschiedenis van Frankrijk behelsden, onbewimpeld betoogde, met hoe weinig recht Napoleon aan het bestuur was gekomen '). Het voornemen om den moedigen man bij gelegenheid, dat hij zich op reis begaf (want in Holland zelf, waar hij door zijne leerlingen met warme liefde werd vereerd, durfde men zulk een stap niet wagen), om zijn optreden in zake de gardes d'honneur te doen oplichten en naar Frankrijk voeren, werd verijdeld door eene waarschuwing, die prins Lebrun zelf den geleerde heimelijk deed toekomen -). Hoeveel men in werkelijkheid wagen kon, blijkt wel uit de door Hermanus Fock fijn geteekende spotprentjes op den terugtocht van Napoleon uit Rusland 3); en niet minder uit van Marle's toen in handschrift van hand tot hand gaande, lang algemeen bekende Katabasis, het geparodieerd rapport van Napoleon in den raad zijner ministers na zijnen terugkeer van den Russischen veldtocht, met den aanhef:
Mijn Heeren, 't is niet als voorheen,
Dat ik mij kom aan u vertoonen.
Een kous moet thans de plaats bekleen Van mijn verwelkte lauwerkronen.
et j espère que desormais ses discours seront d'accord avec les principes et le respect qu'il doit a 1'autorité.
L'intendant d'Alphonse au ministre.
.1 ai 1 honneur d'adresser a Yotre Excellence copie du sommaire de la conférence de Son Altesse Seigneuriale avec M. Van der Palm. Je doute que \ otre Excellence trouve satisfaisans les motifs de justification qui ont ete donnés; ceux qui concernent 1'auditoire sont une nouvelle preuve du mauvais esprit qui règne a Leyde.
1) Jhr. Mr. J. M. Kemper. Verhandelingen, Redevoeringen en Staatkundige Geschriften. Deel III, pag. 40.
2) Idem idem. Deel II, pag 49.
3) Rijksprentenkabinet te Amsterdam.


Maar dat vermaledeid seizoen,
Mijn Heeren, 't was niet te doen1).
Ongestraft door, maar stellig niet onbekend bij, de politie, heeft van Marle van het lachen doen schateren en met dien lach de angstvalligheid van talloos velen verbroken. Hem komt de verdienste toe een schok te hebben gegeven aan de publieke opinie, die beslissend was a).
Maar ook in nobeler vorm spraken Hollands dichters in deze dagen tot het volk. Ernstig, vermanend, opwekkend, als dat van zieners en profeeten klonk hun woord. Zoo zong de dichter Adam Simons, reeds in den aanvang van het jaar 1810, toen nog slechts een deel van het vaderland werd afgescheurd en bij Frankrijk ingelijfd:
\ergeet uwe afkomst ó Bataven!
En staat den grond der vaadren af:
Daar liggen zij met eer begraven,
Wier fierheid u dat erfdeel gaf.
Lang sloeg Euroop' wangunstige oogen Op uw ontelbre zegebogen,
Weleer door reuzen trotsch gesticht,
En de Oceaan zag op zijn stranden Die zuilen, niet door menschenhauden,
Maar halve Goden opgerigt.
De Schelde, Maas en Waal bespoelden
De zoomen van uw vruchtbren grond,
Waar gij, wen hooge vloeden woelden,
Der stroomen moedwil tegenstond.
Hoe juichten vaak die blijde boorden,
Wanneer zij Ruyters donder hoorden,
l) Mr. L. C. van Marle. Kijmelarij.
1) G. W. A reede Mr. L. C. Van Marle. Levensberichten der Nederlandsche Maatschappij van Letterkunde, 1861.


En zagen Nassau's legervaan! Hoe bloeiden uwe vrije landen, De Ganges bood zijne offeranden, De Amazone u schatten aan!
Maar ach! waar zijn die gouden dagen ?
Geboeid ligt gij verachtlijk neer! Wie zou zich aan uw redding wagen?
Uw wimpel ziet geen zeeën meer! Gesloopt zijn uwe vest en muren, Afhankelijk van nageburen,
Wordt ge in uw eigen land bespot! Gewend aan vreemde taal en zeden Beschreit ge, in uw ontvolkte steden, Uw val en droevig overschot!
Gelijk de pest geheele straten
En huis aan huis met schrik vervult, De vreeze en rouw het erf verlaten, En bange nood geen toeven duldt; Zoo zult ge u, ó Bataven spoeden, Als honger en barbaarschheid woeden,
En Neerland w*ordt een rampwoestijn! Als motte en roest uw goed verteren, De landzaat , met gescheurde kleeren, Hier bedelaar en slaaf zal zijn!
Ach, ach! de nacht der rampen nadert,
Gehuld in zwarte duisternis!
Wanneer 't verderf zijn prooi vergadert,
't Geweld des doods een zegen is! De nachtuil zal in tempels schuilen, De wolf bij uw paleizen huilen,
En lijken scheuren uit hun graf! De vreemdeling uw woeste steden Ontroerd en angstig binnen treden, En vegen zijne tranen af!
Neen, als de najaarsstormen loeien, En de Oceaan houdt hoog gericht,


Zijn steile golven strand waarts vloeien,
Uw wal voor zijne woede zwicht;
Als hij den grond keert in moerassen,
Uwe akkers dekt met wijde plassen,
En drenkelingen spoelt aan 't strand!
Dan zal de zeeman op die baren,
Door uw verdronken steden varen,
En vragen, „waar was Nederland?"
Wat toen nog eene voorspelling was, dat werd reeds een half jaar later bittere werkelijkheid en deed eenen Willem Bilderdijk klagen:
Ik zag het vaderland gelukkig, 'k Zag het zinken,
'k Zag hij zijn diepen val de woestaardij rinkinken En woelen als een stoet Bacchanten, die bij 't wee Den hemel daavren deên van 't juichend Evoe,
En Kazernijen door de heiligdommen spoken.
Ik zag een morgenrood van nieuwen bloei ontloken!
Een dag beloven — ach! van redding, ja, van roem!
Maar laas! die zon bezweek. Des noodlots ijzren doem Klonk door de ruimte en sprak: ,Zij Hollands naam verdwenen!" Wat bleef mij sints dat uur, wat kon ik meer dan weenen! De naam van 't Vaderland, van Holland is geweest.
Onmiddellijk daarop echter liet hij als in profetische verrukking volgen:
Ach de dagen Onzer plagen,
Lieve broeders, gaan voorbij.
Uit dit duister Rijst de luister Van een nieuwe heerschappij.
'k Zie de kimmen Reeds ontglimmen Van een nieuw, een G-odlijk licht!
Op de randen Dezer stranden Straalt zijn glans mij in 't gezicht.


'k Heb het vallen Van uw wallen,
Hollands Ilium, voorspeld;
'k Zag het blaken Van uw daken,
En uw Hectors neergeveld.
De ingewanden Voelde ik branden En verteren in de vlam:
'k Riep, ik weende, Ja, 'k versteende;
Maar de dag des jammers kwam.
Doch verduren Wij deze uren! ó De toekomst brengt ons troost. Troje's vallen Schiep de wallen Van oud Rome's heldenkroost.
Wat verschijne, Wat verdwijne,
't Hangt niet aan een los geval. In 't voorleden Ligt het heden In het nu wat worden zal.
Opgaan, blinken En verzinken Is het lot van ieder dag:
En wij allen Moeten vallen,
Wie zijn licht beschijnen mag.
Of de kronen Luister toonen,
Verken, Staten bloeiend staan, Langer stonde Duurt hun ronde,
Maar hun avond spoedt toch aan.


Doch de dampen Dezer rampen,
Doch de nevels dezer nacht Zullen breken Bij 't onsteken Van den dag, waarop zij wacht.
Mocht mijn lippen Dat ontglippen,
Wat mijn brekend oog hier ziet!
Mocht ik 't zingen,
En mij dringen Door dit wemelend verschiet!
Ja, zij zullen Zich vervullen,
Deze tijden van geluk!
Dees ellenden Gaan volenden;
En verpletterd wordt het juk.
Holland leeft weer!
Holland streeft weêr,
Met zijn afgelegde vlag,
Door de boorden Van het Noorden Naar den ongeboren' dag.
Holland groeit weêr!
Holland bloeit weêr!
Hollands naam is weer hersteld!
Holland uit zijn stof verrezen Zal op nieuw ons Holland wezen,
Stervend heb ik 't u gemeld!
De Fransche censuur verbood begrijpelijkerwijze het drukken beide der klacht over Hollands ondergang en der voorzegging van zijn herstel. Toen dit Afscheid, waarin de dichter, zijn eigen leven als voleindigd beschouwend, eenen langen blik


wierp terug in het verleden en vooruit in de toekomst, in Bundel II der Winterbloemen verscheen, las men na het afbreken bij den vierden regel der bladzijde een veelbeteekenend: „Vervolg hierna". Maar zij, die in den avond van 10 Januari 1811, toen uiterlijke kenteekenen nog allerminst aan 's dichters voorspelling kracht bijzetten, in de vergadering der Afdeeling Amsterdam van de Hollandsche Maatschappij van Kunsten en Wetenschappen mochten luisteren naar het heerlijke, bezielende profetenwoord, behielden daarvan eenen indruk, die zich niet liet uitwisschen, en die in het donkerst van den nacht deed vertrouwen op het komen van eenen nieuwen dag.
Vele waren de stemmen, welke in die dagen opgingen. Bilderdijk zelf getuigde daarvan in zijn Afscheid:
Ik zie een rijker koor van zangers voortgesproten,
En 't eenmaal needrig woud hersteld in fierer loten:
'k Zie Helmers aan hun hoofd! hem wiens ervaren hand De Lesbiaansche lier met volle krachten spant,
Met eedlen zwier bespeelt; en 't eigen vuur in de aderen, "Wreekt Loots de moederspraak, de glorie onzer vaderen, In hymnen, hunner waard, en heft uit Hollands puin,
Thans stuivende op den wind, den lauwer van hun kruin 
Ook van menige plaats in hunne gedichten gold, wat Bilderdijk schreef van zijn Afscheid:
Het snoeimes der censuur heeft alles afgesneden, Wat vaderlandsche zucht of Hollands luister raakt.
De uitwerking was er niet minder om. De gewraakte passages werden toch bekend. Zij gingen, vertrouwelijk gefluisterd, van mond tot mond, of, heimelijk in afschrift, van band tot hand. De Katabasis van Van Marle wordt gezegd in den tijd van acht dagen over het geheele land verspreid te zijn geweest. De Heer Wttewaal, die van een afgelegen buiten voor een paar uren naar Utrecht was gekomen, vond bij zijne thuiskomst
16


in den achterzak van zijn jas niet minder dan drie afschriften,
alle van eene verschillende hand ').
Toen de dichter Helmers in zijn Fragment van een onuitgegeven Treurspel liet drukken:
Het vonnis is geveld, ja Grieken, gij zijt slaven!
Leert nu, in 't juk gekromd, op 's vreemdlings wenken draven.
Goön! Aristides' kroost, Epaminondas' teelt
Wordt thans als roovers buit door roovers klaauw verdeeld,
wist men elkander dadelijk te vertellen, dat de bedoelde
lezing was:
Het vonnis is geveld, uw lot beslist, Bataven!
Leert nu gedwee in 't juk op 's vreemdlings wenken draven.
De Ruyters nageslacht, der Trompen heldenteelt
Wordt thans als roovers buit door roovers klaauw verdeeld.
De uitgave der Hollandsche Natie van Helmers werd trouwens toegelaten niet alleen, maar door de censuur werd betrekkelijk slechts weinig en na den derden zang in het geheel niets
meer geschrapt.
Op het spreekgestoelte veroorloofde men zich groote vrijheid. „Ik verliet het zelden" schrijft Cornelis Loots m de Voorrede zijner Gedichten, „zonder de bestraffing mijner vrienden „wegens de onvoorzichtigheid der gebezigde uitdrukkingen te „ondergaan, hetwelk mij zekerlijk nu en dan wel eens eene aclit„daagsche ongerustheid baarde; evenwel ik dacht vervolgens „weer, het is moeilijk te bewijzen, wat iemand gesproken heeft".
Eiken Zaterdagavond werd er op den Amsterdamschen schouwburg als het ware een cursus gegeven in de geschiedenis van het vaderland door het in vollen glans ten tooneele brengen van de Belegering van Haarlem, van Maria van Lalaing, van Qijsbrecht van Amstel, van het Turfschip van Breda Onwaardeerbare diensten bewezen in die dagen de stukken van
i) R W Wttewaal. Drie Schoft Oranje Boven! Bijdragen voor de kennis der Yaderlandsche Geschiedenis. 2de Reeks. Deel VIT.


Jonkvrouwe de Lannoy, vau Nomsz en vele anderen. De groote ster was toen Mevrouw Ziesenis-Wattier. Toen de Keizer haar bij zijn bezoek te Amsterdam als Phedra zag optreden, hoorde men hem zeggen tot de Keizerin en tot generaal Berthier, die achter hem zat: „dit is de grootste actrice van Europa". Hij benoemde haar tot peusionaire van het Thcdtre Francais met eene toelage van 2000 francs 'sjaars ').
Veel gelezen in die dagen waren ook de historische romans, inzonderheid de Maurits Lijnslager van Adriaan Loosjes, die daarmede bedoelde, zooals hij in de Voorrede schrijft, „om „het echt karakter van den ouden Hollander in een zoo eerbiedwaardig, in een zoo bevallig licht te stellen, dat het dezen „en genen zou opwekken tot een edelen naijver, om de voetstappen der vaderlijke zeden te drukken en de moederlijke „deugden na te volgen". De belangstelling in de vaderlandsche geschiedenis, die toen werd gewekt, had ook dit blijvende gevolg, dat na het herstel der onafliankelijkheid het onderwijs in de vaderlandsche historie een leervak werd op de volksschool 2). Zoo schoot onder de overheersching het nationaal bewustzijn steeds dieper wortelen. Het verlies van den volksnaam bleek winst voor het volkskarakter door opwekking van den vaderlandschen zin 3).
Terzelfder tijd vonden kanselredenaars als Van der Palm, Rau, Dermout, een aandachtig gehoor, wanneer zij het oog van beneden, waar alles duister was, naar boven richtten en de hoop levendig hielden op het aanbreken van dien dag der dagen, waarvan aireede de dichter zong 4):
1) Hilman. Ons Tooneel, pag. 267.
2) Johanna W. A. Naber. Het college van Curatoren der Stads Armen Scholen te Amsterdam. Amsterdamsch Jaarboekje. 1903.
3) ]yjr Grroen van Prinsterer. Handboek der Geschiedenis van het
Vaderland, pag 689.
*) W. Bilderdijk. Ode aan Napoleon.


Reeds schittert in een gloed van stralen Een scepterstaf van meer dan goud!
Green aardkreits kan zijn' glans bepalen Geen arm van aardomzwalpend zout!
Verbeelding, sta! en gij, valt open,
Giij poorten, die de toekomst sluit!
Een aard met zooveel bloed bedropen,
Schiet palmen en olijven uit!
Het zwaard, gekromd op menschenschonken,
De spies, van 't bloed der helden dronken,
Doorklieven 't land als ploeg en spa;
En 't klateren der schriktrompetten
Verkondigt blijde vredewetten,
En 't end van 's Hemels ongena!
Spoedt aan, 6 heuchelijke dagen,
Ten koste van wat bloed het zij!
Spoedt aan in 's Hemels welbehagen!
Herstelt des aardrijks Monarchij!
Ja, moeten wij door stroomen waden;
In zeeën van ellende baden,
Totdat die groote dag verschijn'
Wij lijden, dragen, hopen, zwijgen!
Hij zal, hij zal ter kimme stijgen,
En 't menschdom zal gelukkig zijn.
Wat op zoo velerlei wijzen werd gewekt, gevoed, gekweekt, moest zich eindelijk uiten in daden. In liet eind van den winter van 1812, toen de afloop van den Russischen krijg openbaar werd, kwam het allerwege als van zelf tot samenkomsten van mannen, die te gelegener tijd eene volksbeweging wilden in het leven roepen. Te 's Gravenhage was het Gijsbert Karei Van Hogendorp, in nauwe betrekking met Van der Duyn van Maasdam, den graaf Van Limburg Stirum, Repelaer, de Jonge, Changuion, en anderen, die den toon gaf; te Zwolle was bet


graaf Bentinck Van Buckhorst. Te Rotterdam vormde de oudburgemeester J. F. Van Hogendorp het middelpunt van eeneu soortgelijken kring. Te Amsterdam was liet Leesmuseum op het Rokin de plaats, waar menige gedachte over eenen keer der dingen in de naaste toekomst werd gewisseld onder voorgang van Anton Reinhard Falck. Deze had eene reis, om commercieele belangen naar het Noorden ondernomen, op de tijding van Napoleons rampspoeden in Rusland haastig afgebroken en zich teruggespoed naar Holland om er op post te zijn, als de gelegenheid tot handelen daar was. Reeds in het laatst van December trad hij in nader overleg met den hoogleeraar Kemper, die te Leiden met eenige vertrouwde leerlingen beraadslaagde, hoe best partij te trekken van de veranderende omstandigheden ter bevrijding en tot duurzaam herstel van het vaderland.
Onmiddellijke aanraking en samenwerking tusschen deze verschillende plaatselijke samenkomsten onderling bestond er niet; doch men was van elkanders bedoelingen onderricht. „Daar bestaat in zulke tijden eene gemeenschap zonder woorden", schrijft Van Hogendorp. „De harten raken elkander en men „verstaat zig met de blote oogen omtrent belangen, die alge-
„meen gevoeld worden Het is niet te zeggen, hoe
„weinig men in die dagen behoefde te spreken om elkander „te verstaan" '). Naar het heet, was de afspraak, dat ieder vier vertrouwden zoude kiezen, die van hem alleen zouden weten, en dat elk van die vier wederom vier anderen moest winnen. „Maar ik zelf," schrijft Van Hogendorp, „stelde niets „geen prijs op die aardigheden en deed er niets aan".
De staatkundige beginselen, die men zich voornam tot richtsnoer te nemen en zoo veel mogelijk bij anderen te ver-
') GK K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 192, 199.


spreiden, waren, naar Falck verhaalt: „éénhoofdig oppergezag in het Huis van Oranje, tempering van hetzelve door vrijheidvademende instellingen, geenerhande uitsluiting van meening
in het staatkundige of godsdienstige Slechts eene
"algemeene afspraak was er: toe te tasten, zoodra en waar "„zich de gelegenheid gunstig zoude toonen, en vertrouwen stellen in de ijverige medewerking van de gelijkgezinde ). Doch terwijl een Falck, een Kemper nog slechts in vage termen konden uitspreken, wat hun wenschen en verlangen inhield, stond een Gijsbert Karei Van Hogendorp het doel,
waarnaar hij streefde, in scherp afgeteekende lijnen helder voor
den geest. Geleidelijk, trek voor trek, had het beeld vaneen nieuw, komend staatsbestuur zich in hem ontwikkeld; van dat hij in 1787 zijne denkbeelden belichaamde in den vorm: grooter macht voor den Prins van Oranje, maar geregeld en gewaarborgd door de wetten, totdat hij nadat de gebeur enissen van 1795 hem van raadpensionaris van Rotterdam ambteloos burger hadden gemaakt, in zijne Verklaring aan
het Staatsbewind van 1801, openlijk uitkwam voor „eene Grondwet met eene gelijke verbindende kracht voor Prins, Regenten "en Volk". Hij meende toen, dat alle Mogendheden het herstel van onzen ouden regeeringsvorm op de bouwvallen der democratie maar in verbeterden vorm, gaarne zouden zien en dat Bonaparte, toen eerste consul, eene éénhoofdige regeering m Holland wenschte. Indien dus eene groote meerderheid der natie zich voor Oranje uitsprak, kon deze zaak bij de onderhandelingen voor den vrede van Amiens worden geregel , berekende hij. Doch die meerderheid, waarop hij toen een beroep deed, bestond uit stillen in den lande, die huiverig waren om zich uit te spreken; want eerst zes jaren waren voorbijgegaan sedert den hevigen storm, die al wat Oranje
i) O. W. Hora Siccama. Brieven van A. R. Falck, pag. 351.


was en heette, had weggevaagd. De eenheid, wier gemis het Gemeenebest zoo zwak had gemaakt, was nog niet gekomen; de natie, van wie een groot deel zich zoo hartstochtelijk had verzet tegen Oranje, was nog niet rijp om met Oranje eenen nieuwen regeeringsvorm aan te nemen. Ongehoord ging V an Hogendorp's oproep voorbij. Op nieuw moest hij terzijde gaan, schijnbaar in nuttelooze werkzaamheid voortleven, als lijdelijk toeschouwer bij eene reeks van gebeurtenissen, waardoor het bestaan van zijn volk tot op den diepsten grond werd geschokt. Zeven en veertig jaren oud geworden, met het volle gevoel van de kracht tot handelen in zich, zag hij voor zich den tijd tot handelen nog niet gekomen, zoude hij dien wel nimmer zien komen, vreesde hij soms. Toch was voor hem het stille wachten een toenemen in kracht. Studie der historie scherpte zijnen blik voor de eischen van het heden. Ten deele onbewust mede gaande met zijnen tijd, voelde hij steeds dieper, dat een nieuwe tijd was geboren, die nieuwe vormen vroeg en behoefde: dat nieuwe begrippen, nieuwe waarheden, die niet meer konden worden geloochend, zich hadden baan gebroken. De „historische lijn" bleef hij onwrikbaar vasthouden, ten einde het
nieuwe te doen voortkomen uit het oude „dan toen
„de Natie, door de huldiging van koning Lodewijk, aan eenen „Souvereinen Vorst gewend en de denkbeelden van volks„souvereiniteit geheel ter zijde gesteld waren, wierp ik de „oude kluisters af", verhaalt hij, „en stelde de Grondwet op, „zo als ik dezelve aan den Prins bij zijne komst overgaf. Dit „werk was sterk in zig zelf en ook zonder mijne voorspraak; „het leende mij eene kragt in de voordragt, die ik anders „niet gehad zoude hebben en het is de grondslag van ons „Staatsgebouw gebleven".
Zoo stond de leider voorbereid en gereed, toen de ure daar was. De grondslagen van het nieuwe gebouw, dat het oude moest vervangen, waren hecht en vast gelegd \ in bijzonder-


heden was het werkplan voor den komenden arbeid overdacht; den personen, die daarbij handelend zouden optreden, was reeds bij voorbaat ieder eene bepaalde taak toegelegd; de verhouding zelfs van den nieuw te stichten Staat tot de andere Mogendheden was zorgvuldig overwogen; „ik bereidde alles „voor in de stilte van mijn vertrek", schrijft Van Hogendorp, „eindelijk, met den Russischen veldtocht, begon ik mij tegen „mijne vrienden te uiten".
„Ik liet nooit eene gelegenheid ontglippen", gaat hij voort, „om door houding, blikken, een woord op zijn pas, den pu„blieken geest te ondersteunen. Mijne meening daaromtrent „deelde ik vrijmoedig mede aan den Heer Van der Duyn en „sprak hem aan als Hollandsch Ridder, als den eenigste uit „de Ridderschap, die zig aan het hoofd kon stellen. Na zo „vele Staatsverwisselingen sedert den inval der Franschen „voorgevallen, zag ik nergens een vast punt om eene Regeling op te vestigen, dan de oude erfelijke Regenten. Met „den Graaf van Stirum sprak ik zeer openhartig, maar hij was „in geene Ridderschap geweest, en ik hield hem dus buiten „de politieke bijeenkomsten, daar hij zeer wel tevreden mede „was. Als oud-militair zogt hij tet heil in de wapenen en „vertrouwde op mij, om voor de politieke vormen te zorgen. „Zo waren ook de Heeren Van der Duyn, Changuion, de „Jonge en anderen buiten de militaire voorbereidingen en het „onderling vertrouwen groeide er door aan... Ik bemerkte „wel aan mijn vrienden, dat de zaken wisselvallig stonden, „en ik liet ze begaan, zo als hun de geest getuigde. Kwamen „zij tot mij, zo waren zij altijd welkom. Verzameld heb ik „ze nooit, zelfs niet veel van den eenen met den ander gesproken. Bij toeval ontmoetten zig sommigen bij mij, en „dan brak ik het ijs, om ze met eikanderen vertrouwd te „maken. Door den Heer Changuion onderhield ik eenige gemeenschap te Amsterdam met de Heeren. Van der Hoop


„en May, altijd mondeling. Op den ijver van Rotterdam „rekende ik even vast als op den Haag, als het eens tot „de daad zoude komen. Op denzelfden grondslag bouwde „ik met opzigt tot het Buitenland. Ik weigerde volstrekt om „eenige gemeenschap naar buiten aan te leggen, omdat „dezelve slegts dienen kon om ons te verraden. Ik was te „wel bekend met de Staatkunde van Europa in de laatste „drie eeuwen om niet te weten, dat onze onafbankelijklieid „van Frankrijk door alle de mogendheden begeerd werd. „Die eene revolutie maken willen, vinden daarbij weinig „geloof. Die ze gemaakt hebben, winnen oogenblikkelijk agting „en vertrouwen" ').
Het begin eener algemeene nationale beweging, in den zin als de Tugendbund dit in Duitschland werd, was dit alles echter niet. Het blijkt trouwens nergens, dat de opgewekte nationale zin, die zich in Duitschland uitte in eene keur van gedichten , in een nieuw ontluiken van den volkszang, in vurige strijdliederen, in eenen brandenden nationalen ijver, ook bij de vrouwen, die hare zonen en echtgenooten aanzetten, veel meer dan ze terug hielden en die zonder aarzelen tot hare trouwringen offerden als eene bijdrage aan de schatkist, in Holland veel weerklank vond. De oproep van Keizer Alexander aan de Saksers, Hollanders, Belgen en Beijerschen om thans pal te staan voor vrijheid en onafhankelijkheid, schijnt hier tamelijk onopgemerkt te zijn voorbij gegaan. Er was in die dagen slechts weinig geestelijk verkeer tusschen de Hollanders en hunne Duitsche naburen. In het departement van den Ooster-Eems, het oude Oost-Friesland, waar het Duitsch de eigenlijke landstaal was gebleven, werden de dagbladen uit Leipzig en Berlijn, trots alle pogingen van den prefect om het
') Gr. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften, Deel IV, De Opstand.


te beletten, gretig gelezen '); maar veel verder kwam de inhoud daarvan niet. En naar Van Hogendorp schrijft, moest hij de onderliandsche berichten, die hij na den Russischen veldtocht uit Duitschland ontving, voor zijne vrienden vertalen J).
Ondertusschen was het in de toenmalige omstandigheden ook meer dan ooit ongeraden om aan eenen dadelijken opstand te denken, schrijft H. Bosscha in zijne Geschiedenis der Staatsomwenteling 3). „En hoezeer Pruisens voorbeeld veler harten „tot navolging stemde, kon het echter niemands aandacht „ontglippen, dat de toestand der Nederlanderen veel verschilde „van dien van Pruisen, waar het volksbestaan nimmer was „opgeheven; waar de altijd aanwezig gebleven koning het „middenpunt van den opstand was; waar nog altijd een nationale „krijgsmacht was staande gebleven en waar eindelijk de medewerkende hulp van Rusland de onderneming reeds krachtdadig „ondersteunde".
Terwijl in Nederland het verlangen en de verwachting van steeds meerderen uitgingen naar den Prins van Oranje, was aangaande diens persoon en optreden weinig, niet eens zijne verblijfplaats, bekend. Alle betrekkingen der Oranje's met de prinsgezinden nog in Holland woonachtig waren afgebroken na hunne dienstneming onder koning Lodewijk, of afgestorven. Zelfs een Van Hogendorp onderhield geene briefwisseling meer
') Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. Secrete Brieven. Port:
No- 1221- ,, , „
Rapport confidentiel du sous-prefet de 1 arrondissement de Winschoten. Février 1813.
.... si comme je n'en doute pas les avis que j'ai re9us sont bons, on aurait fait venir a Weener des journaux de Berlin et de Leipzig qui s'y liraient pour pouvoir suivre pas a pas le quartier-général des Kusses qui aux yeux des Ost-frisois s approche continuellement.
2) G. k. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 187.
*) H. Bosscha. Geschiedenis der Staatsomwenteling Deel II, pag. 116.


met zijne beschermvrouw, de prinses-douairière Wilhelmina. Men wist alleen, dat de Prins in Duitschland en zijn zoon in Spanje tegen Frankrijk streed. Wat men niet wist, was, dat hij, generaal in Pruisischen dienst zijnde, als vorst van Fulda, evenals de hertog van Brunswijk had geweigerd toe te treden tot het Rijnverbond en er, na de nederlagen bij Jena en Auerstadt, voor was gestraft met het verlies van zijn vorstendom. Dat vorstendom Fulda was hem geschonken in vergoeding voor de verlorene rechten en domeinen in de Nederlanden. Thans werd het hem met de korte uitspraak des Keizers: „De Prins van „Oranje en de hertog van Brunswijk zullen niet meer regeeren , weder ontnomen. In 1809 als veldmaarschalk in Oostenrijkschen dienst zijnde, ontving de Prins van den beroemden Pruisischen minister Vom Stein den voorslag om zich in het Noorden van Duitschland, te Bremen, te plaatsen aan het hoofd van een Britsch corps, dat door opstandelingen geregeld werd versterkt. Beide'i Vom Stein en Von Gentz bouwden op zijnen persoon groote verwachtingen. Dat zij het niet ten onrechte deden, bewijzen 's Prinsen diplomatieke onderhandelingen in 1813. Geen ledig aanschouwer der wereldgebeurtenissen willende blijven, schrijft Mr. G. W. Vreede '), spoedde de Prins zich in het voorjaar (Maart 1813) naar het hoofdkwartier der Bondgenooten te Breslau en was er tegenwoordig bij de vertrouwelijke beraadslagingen van zijnen zwager, den Koning van Pruisen, met Keizer Alexander van Rusland. Schoon Oostenrijk toen nog aarzelde zich aan te sluiten, werden Pruiseji en Rusland het eens over eene wijdstrekkende alliantie; maar Engeland's goud en Bernadotte's degen schenen hun voor het welslagen hunner plannen onmisbaar, en de Prins van Oranje werd aangezocht om ter verkrijging van dien steun persoonlijk werkzaam te willen zijn. Vergezeld van Robert Fagel,
!) In zijne schets, Oranje en de Bataafsche Republiek in diplomatische betrekking tot den eersten Napoleon.


jongeren broeder van den voormaligen griffier der Staten-Generaal, reisde hij naar Stockholm en trad er in overleg met den Kroonprins van Zweden, Karei Jan, wien de aanwinst van Noorwegen toelachte, en die zich in het vooruitzicht daarop liet vinden tot eene of- en defensieve alliantie, die den 22aten April tussclien Pruisen en Zweden tot stand kwam. De Prins van Oranje zelf was op dat tijdstip reeds weder verder gereisd , naar Londen, waar hij den 27sten een onderhoud had met lord Castlereagh, wien hij de gronden uitéénzette, waarom hij meende, juist thans met vrucht tot bevrijding van Nederland werkzaam te kunnen zijn. Reeds waren door Keizer Alexander van Rusland de Hollanders nevens andere volken tot deelneming aan den algemeenen opstand opgeroepen en reeds was in dezen wapenroep van de grenzen van Holland gewag gemaakt. Volgens het schriftelijk betoog, dat de Prins den Engelschen minister overhandigde, meenden de Tsaar van Rusland, de Koning van Pruisen en de Kroonprins van Zweden éénstemmig, dat hij, de Prins van Oranje, de gemeene zaak, het welzijn van Holland en de belangen van zijn Huis niet krachtiger kon bevorderen dan door zich in de nabijheid van zijnen geboortegrond gereed te houden tot samenwerking met de troepenmacht, die in het Noorden van Duitschland onder bevel van den Kroonprins van Zweden werd bijeengetrokken. Van de onderstelling uitgaande, dat hij zich aansloot bij het Zweedsche legerkorps en dat dit korps, door de oorlogskans begunstigd, naar de oude grenzen van Holland kon oprukken, wenschte de Prins voor dat geval in staat te worden gesteld om de kern van eene krijgsmacht, bestaande uit Hollandsche soldaten en officieren, om zich te scharen en zich, op eene wijze strookende met zijnen rang en als het ware in hoedanigheid van Vertegenwoordiger der Hollandsche Natie, aan het hoofd van deze krijgsmacht te plaatsen. Een eerste vereischte daartoe was de beschikking over de noodige geldmiddelen, zoowel


tot betaling en uitrusting van liet krijgsvolk, als tot het aanknoopen van betrekkingen in Holland zelf. Dat men daar reeds bezig was hem den weg te banen, was den Prins blijkbaar volkomen onbekend.
Terwijl de Prins van Oranje nog onderhandelde, sloeg zijne moeder, Prinses-douairière Wilhelmina, reeds de handen aan het werk. De organisatie van tal van vrijwilligerskorpsen in Duitschland bracht haar op het denkbeeld, een Hollandse!) legioen samen te stellen; de stof daartoe scheen ruimschoots voorhanden bij het groote aantal Hollandsche krijgsgevangenen in Duitschland en bij de toenemende desertie in het Fransche leger. Zij ook hechtte groote waarde aan den steun van Engeland, „want door de Hollandsche vlag te laten waaien naast „die van Engeland", schreef zij haren zoon, „erkent Engeland „dan van den beginne het voornemen om beide dat land te „helpen vrijmaken en ons geslacht aan het hoofd van het be„wind te helpen herstellen". Maar zonder den uitslag der onderhandelingen af te wachten, zond zij den luitenant Staar van de Poll tot den Hollandschen generaal Van Suchtelen, toen in Zweedschen dienst, en verkreeg van dezen de toezegging om reeds dadelijk bij het Noorderleger een bataillon van uitsluitend Hollanders samen te stellen. De Prinses verstrekte nu verder uitvoerige gegevens, naar door haar met groote zorgvuldigheid ingewonnen berichten, aangaande het aantal en de verblijfplaatsen der Hollandsche gevangenen. Die krijgsgevangenen, wier loslating zij wist te verkrijgen, en de aangeworven Hollanders werden door haar gevoed, gekleed en uitgerust. De toestand der meesten, ook die der officieren, was erbarmelijk; ziek en uitgeput, moesten zij van alles, tot zelfs van ondergoed en schoeisel worden voorzien. Zoolang de Prins niet zelf een bevelhebber had aangewezen, voerde Prinses Wilhelmina de dienst-correspondentie. Zij richtte werfkantoren op, verleende gehoor aan Hollandsche officieren,


nam inzage van hunne conduitestaten en handelde met eene ^ voortvarendheid, die den generaal Van Suchtelen de verklaring ontlokte: „Uwe Koninklijke Hoogheid zal de oprichtster zijn „eener troep, waaruit wij het Hollandsche leger zullen zien „geboren worden". De Koning van Pruisen had het plan tot oprichting van het „Oranje-legioen" goedgekeurd; maar alle geldelijke hulp geweigerd en ook uit Engeland kwam geen geld. Met groote moeite gelukte het toen om een deel van de henoodigde fondsen bijéén te brengen door verpanding van alle overgebleven eigendommen, juweelen en roerende en onroerende goederen van het lluis van Oranje in 1 olen en in Silezië. Dit was een zwaar offer, dat de Oranje's brachten; want mislukte de onderneming, dan ging ook het laatste overschot van hun fortuin verloren ').
„Intusschen had Bonaparte zijne legers hersteld, en voerde
„ze wederom langs de Elbe", schrijft Van Hogendorp 
„Daar zat dan niets anders op, dan wederom na de uitkomst „te wagten. Deze was lang niet zonder hoop, alzo de Russen „en Pruissen, na elke nederlaag, langzaam terug trokken, en „nieuwe slagen nodig wierden. Ik nam mijn Discours sur l'histoire „des Provinces Unies wederom bij de Ij and. Ik beschreef dien „zomer" (1813), „de koele en beraden wijze, op welke Prins „Maurits de groote zaak te Utregt besliste, en ik werd bevestigd omtrent de voorbeschikking van alle gebeurtenissen „door de overweging van de godsdienstige geschillen van die „tijden. Den mensch is niets overgelaten dan de vrije keuze „omtrent het doen van zijnen plicht en ik besloot den mijnen „te doen. Mijn zoon had mij bij zijn vertrek deze laatste woorden „gezegd: „Vader, laat niets om mijnentwil", doelende op het„geen hij van mijne voornemens wist".
i) F. de Bas. Prins Frederik der Nederlanden en zijn tijd, pag. 292. Deel II.


II.
DE ONTRUIMING YAM AMSTERDAM.
Intusschen werd den 15den Augustus 1813 de naamdag des Keizers nog met groote plechtigheid gevierd. Te Amsterdam werd dien dag op het Plein Napoleon ten aanschouwe der saamgestroomde menigte eene groote parade gehouden ; in het stadhuis werd met eene fraaie toespraak van den maire liet doek van den schilder van Bree geplaatst, voorstellende den intocht des Keizers binnen Amsterdam en de aanbieding van de sleutels der stad door den magistraat Dat dit stuk slechts geringe bewondering wekte, meende prins Lebrun te moeten toeschrijven aan het feit, dat de costumes dier dagen geene dankbare stof opleverden voor eene schilderij en dat men de oude Hollandsche schilders niet meer kon evenaren ').
') Correspondance du prince Lebrun. 16 Aout 1813.
Sire, le 15 Aoüt a été célébré ici avec une grande solemnité. Les troupes y ont manoeuvre et attiré une immense quantitó de spectateurs.
Le tableau de 1'entrée de Votre Majesté a Amsterdam a été placé dans 1'hótel de ville. Le maire a prononcé un fort bon discours oü respirait le dévouement a \ otre Majeste.
Le tableau n'a pas eu le même succes. Nos costumes sont ingrats pour la peinture et aussi nos peintres ne valent pas les anciens peintres hollandais.


Maar het was slechts met moeite, dat men zich voegde tot uiterlijk eerbetoon. Zes dagen te voren, den 9den Augustus, had men te Amsterdam voor eene waarde van 1.800.000 francs aan Engelsche koopwaren zien verbranden'), en dat te midden van eenen algemeenen nood, die menigeen tot diefstal, af en toe zelfs tot straatroof, dreef2). De voortdurende belemmering van het handelsverkeer deed het eene oude handelshuis na het andere zijne betalingen staken. In den loop van het jaar 1812 failleerden niet minder dan 87 firma's met een gezamenlijk passief van ruim zes en een half millioen francs en een gezamenlijk actief van twee en een kwart millioen 3) De kleinhandel bestond nauwelijks meer. „De ledigheid grimmelde „langs de straten", zooals Konijnenburg schrijft4). Welhaast de eenige bron van verdienste was de plaatsvervanging; men kon zich daarvoor van vier tot zelfs twintig gulden per week doen uitbetalen 5). Maar de huisvader, die in zijne wanhoop dit uiterste redmiddel aangreep, was daarmede ook voor goed voor vrouw en kinderen verloren. De bevolking van Amster-
i) Correspondance du prince Lebrun. No. 2367. 11 Aout 1813.
Sire, il a été brülé avant-hier a Amsterdam pour 1.800.000 francs de marchandises anglaises.
13 Aoüt 1813.
Ici on arrête des malheureux qui voulaient faire de la fari ne mauvaise. Idem idem. No. 2360. 3 Aoüt 1813.
Les petits vols se multiplient et quelques actes annoncent des commencements de brigandage.
d'Alphonse. Aper9u sur la Hollande, pag. 409.
t) J. Konijnenburg. Nationaal Gedenkboek, pag. 70.
5) Correspondance du prince Lebrun. No. 2341.
Le régiment de gardes nationales du Texel commence ses exercices. La tenue est fort bonne, les hommes qui le composent sont généralement contents, parceque la plupart sont des rempla^ants qui outre leur paye retjoivent chaque semaine 4 florins de ceux qu'ils suppléent . ... 11 y en a qui ont jusqu'a 20 florins par semaine. (No. 2366).


dam daalde in drie jaren tijds van 200.000 op 180.000 zielen, waaronder 100.000 vrouwen tegen 80.000 mannen ').
Met verbeten woede zag groot en klein op de prefecten, die de kinderen der lagere standen als conscrits en die der hoogere als gardes d'honneur deden wegvoeren; die de betrekkingen van onwillige lotelingen kwelden met hooge geldboeten of met inlegering van garnisaires en mobiele colonnes het land inzonden om jacht te maken op de deserteurs2); die belastingen hieven onder den schijn van vrijwillige giften en overal mondbehoeften, paarden en vee als krijgsbehoeften deden opeischen; die de havens gesloten hielden voor den handel en de grenzen voor de voortbrengselen onzer nijverheid; wier achterdochtige politiedienaars de verschrikte menigte overal meende te bespeuren, ook waar zij niet aanwezig waren 3).
Geheel verdiend was de algemeene haat, dien de prefecten op zich hadden geladen, niet. Althans in het Zuiden en in de Noord-Oostelijke departementen van ons land was hun bestuur gematigd geweest. Maar zij waren, inzonderheid de Celles en de Stassart, gelijk de Keizer ook had gewild, dat zij zouden zijn: de werktuigen, de onmiddellijke uitvoerders van den wil van het hoogste gezag. Het belang, de roem van het Keizerrijk was hun groote doel en moest het zijn. Maar èn hun èn hunnen ondergeschikten werd door prins Lebrun en door den intendant d'Alphonse toch herhaaldelijk verweten, dat zij bij al hunnen ijver met meer verschooning en met meer zachtheid hadden kunnen optreden ; dat zij dan minder verbittering
i) W. P. Sautijn Kluit. Geschiedenis van het Continentaal Stelsel, pag. 221.
-) Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 2466.22 Juillet 1813.
La levée de 1'Eins Üriental compte 107 rcfractaires dans le cas d'être condamnés.
:|) A. Thiers. Histoire du Consulat et de 1'Empire. Tome V, pag. 2S2.
' 17


zouden hebben gewekt en tevens den Keizer beter zouden hebben gediend '). Bovendien waren vele der lagere ambtenaren, „waaronder Hollanders", zooals de hoogleeraar Kemper met bittere verontwaardiging getuigde, „huurlingen des gewelds, „voor welke bet verschiet van een staatsraadstitel of ordelint „genoeg was om met gevoellooze onverschilligheid deklagten „van de steeds meer verarmende, werkzame standen aan te „hooren; om met koele wreedheid de schandelijkste knevelarijen „en gewelddadigheden niet door opentlijke wetten, maar door „het voorgeven van geheime ministerieele instructiën te verontschuldigen, en eindelijk om, gerust op hunne ondersteuning „van den geweldenaar, zelfs de bevelen van hunne eigene „hoogere magten in den wind te slaan, wanneer deze de „wreedheid der wet ten minste door gematigdheid in de uitvoering verzachten wilden" 2).
Met angst zag prins Lebrun de troepenmacht verminderen. De Zwitsers trokken uit Utrecht weg om te worden vervangen door troepen van mindere hoedanigheid3). De Keizer verzamelde alle beschikbare macht voor den aanstaanden veldtocht en op nieuw werd eene lichting uitgeschreven. Maar terwijl in den zomer van 1813 in de Fransche departementen ook de klasse van 1814 en zelfs die van 1815 een contingent moest leveren, werden de Hollandsche departementen wederom
i) Correspondance du prince Lebrun. No. 2347.
11 y a certainement beaucoup de zèle de la part des administrateurs, mais je pense aussi qu'avec plus de méDagements et des formes plus douces on aurait obtenu un résultat plus utile et produit moins d'irritation dans les esprits.
ï) .Jhr. Mr. J. M. Kemper. Verhandelingen, Eedevoeringen en Staatkundige Geschriften. Deel II, pag. 87.
?,) Correspondance du prince Lebrun. No. 2311. 21 Juin 1813.
Les Suisses que nous avions a Utrecht nous abandonnent. D autres troupes arrivent, quoiqu' elles ne soyent pas de même espèce.


in 7.00 verre gespaard, dat daar alleen over de klasse van 1813 ') een contingent van 3575 man behoefde op te komen 1). Toch was ook dit reeds te veel voor de uitgeputte, verarmde bevolking. Het gehalte der lotelingen verminderde zichtbaar. Zij waren over het algemeen kleiner en tengerder dan de conscrits der voorafgaande jaren3). Tegen lange marschen waren zij niet bestand. De Keizer achtte ze onbruikbaar bij het landleger en gaf bevel ze voor het meerendeel op de vloot te plaatsen *). Hetzelfde verschijnsel openbaarde zich trouwens in de Fransche departementen. In het beroemde onderhoud, dat de Oostenrijksche minister Metternich in Juni 1813 in het legerkamp voor Dresden met den Keizer had, verklaarde hij onomwonden: „ik ben uwe regimenten doorgegaan; maar „uwe soldaten zijn kinderen. Gij hebt de lichtingen vervroegd „en een geslacht opgeroepen, dat nog nauwelijks volwassen „is. Wat zult gij doen, als ook zij vallen in dezen strijd ? „Zult gij dan nog jongeren oproepen ?" Het was een verwijt, waarvan Napoleon de waarheid maar al te diep gevoelde en dat hem eerlang, bij den inval der Verbonden Mogendheden, de lichting uit vorige klassen zoude doen rechtvaardigen door
• 1 Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. No. 2457.23 Juillet 1813.
>Sa Majeste a mis en activite les contingents assignés aux départements de la Hollande sur la classe de 1813 et qui avaient óté laissés en réserve jusqu'a ce jour.
2) Idem idem. No. 3253. 30 «eptembre 1813.
s) Correspondance du prinee Lebrun. No. 2388. 7 Octobre 1813.
La conscription finit comme elle a commencé toujours — tranquillement; mais les conscrits commencent a être d'une plus petite espèce et beaucoup de teigneux.
♦) Correspondance de Napoléon I. No. 20294. Dresde. 22 Juillet 1813.
1] faut que vous preniez pour la marine le tiers des Hollandai*. Je reprendrai plus tard un millier d'anciens Francais. Mais les Hollandais ne valent rien pour le service de terre; ils n'ont que de 1'eau dans les jambes.


de verklaring, dat hij Frankrijk toch niet met kinderen verdedigen kon.
Toch gelukte het den Keizer nog om met die ongevormde rekruten overwinningen te behalen en de Russen over de Elbe terug te werpen. De laatste overwinningen bij Lützen en bij Bautzen hielden de uitbarsting nog tegen; maar desniettemin kwamen van alle zijden onrustbarende berichten: bij de Katzbach, bij Kulm werden de Fransche legers geslagen. „De revers „op revers in Duitschland maakten de Franschen in Holland „zoo klein, dat zij reeds begonnen te calculeeren, dat het hier „slecht uitkomen was", schrijft de commissaris Ampt in zijne Memorie. Ook prins Lebrun ontveinsde zich den ernst van den toestand niet. Den 14^en October schreef hij den Keizer: „Ik „smeek Uwe Majesteit mij van hier terug te roepen. Ik ben "mij zelf niet meer; alleen mijn hart is nog vol van dankbaarheid voor Uwe weldaden". Maar vier dagen later, den 18'Jen October, liet hij er reeds weder op volgen: „ik verzoek „Uwe Majesteit verschooning voor mijn schrijven. Ik was ziek, „ik voelde mijn hoofd verzwakken. Dat wordt beter, nu ik weder
„gezonder word" ').
Toen Oostenrijk eindelijk zijne afwachtende houding had laten varen om zich openlijk aan de zijde der \ erbonden Mogendheden te plaatsen, had Keizerin Maria Louise zich in persoon naar den Senaat begeven om een beroep te doen op de offervaardigheid van het volk. „Senatoren", zoo sprak zij, „de voorname mogendheden van Europa door Engelands
4
i) Correspondance du prince Lebrun. 14 Octobre 1813.
Je supplie Votre Majestó de me retirer d'ici. Ma tête est perdue; il ne me reste qu'un coeur plein de Vos bienfaits et de reconnaissance.
18 Octobre 1813.
Je demande grace a Votre Majesté pour 1'avant-dernière lettre que j'ai eu 1'honneur de Lui adresser. J'étais malade. Je sentais ma tête aft'aiblie. Elle se remet avec ina santé.


„vorderingen verontwaardigd, hadden in het laatstleden jaar „hunne legers met de onze vereenigd om den vrede der wereld „en het herstel van alle volken te verwerven. Bij de eerste „kansen van den oorlog worden er slapende hartstochten „wakker. Engeland en Rusland hebben Pruisen en Oostenrijk „in hunne zaak medegesleept. Onze vijanden willen onze bond„genooten vernielen om hen voor hunne getrouwheid te straffen. „Zij willen den oorlog in den boezem van ons schoone vaderhand overbrengen om zich over de triumfen te wreken, die „onze zegevierende adelaars te midden hunner staten gevoerd „hebben. Ik weet beter dan iemand, wat onzen volken te „duchten staat, wanneer zij zich eenmaal lieten overwinnen. „Alvorens den troon te beklimmen, op welken de keuze van „mijnen doorluchtigen echtgenoot en de wil mijns vaders mij „geroepen hebben, had ik de grootste gedachte van den moed „en van de geestkracht van dat groote volk. Deze gedachte „is door alles, wat ik voor mijne oogen heb zien gebeuren, „dagelijks aangegroeid. Sints vier jaren in de geheimste gedachten van mijnen echtgenoot deelende, weet ik van welke „gevoelens hij op eenen gekrenkten troon en onder eene kroon „zonder roem geslingerd zoude worden.
„Franschen! Uw Keizer, het vaderland en de eer roepen U!"
Maar slechts met moeite konden de prefecten in de Hollandsche departementen de gemeentebesturen der groote steden, Rotterdam, Utrecht, den Haag, Amsterdam, bewegen om dit beroep der Keizerin op de natie te beantwoorden met het zenden eener deputatie om, zooals het heette, goed en bloed aan te bieden. De eerste vergadering van den municipalen raad van Amsterdam, waarin hierover moest worden beraadslaagd, ging weder uitéén zonder dat iets werd besloten, daar het vereischte getal leden tot het nemen van een wettig besluit niet aanwezig was. Toen op last van den prefect de Celles de zaak desniettemin in eene tweede vergadering, die even


weinig voltallig was, toch voortgang hebben moest, weigerde een der leden, de Heer Ortt, de beraadslagingen verder bij te wonen en verliet de zaal, ofschoon de maire hem bij herhaling terug riep. De overige leden besloten daarop tot de aanbieding aan de Keizerin van een adres, dat zich uitsluitend tot plichtplegingen bepaalde, geenerlei aanbod van geld of manschappen inhield en de stellige verklaring behelsde, dat de stad Amsterdam de lasten van den oorlog niet langer kon dragen '). Tot leden der deputatie, die dit adres moest aanbieden, werden benoemd de maire en twee gemeenteraadsleden.
Naar hetgeen de prefect de Celles schreef aan den minister, wien hij copie deed toekomen van de notulen dezer gemeenteraadszittingen, had men èn in den inhoud van het adres èn in de keuze der personen, die het moesten aanbieden, weinig gehechtheid aan het Keizerrijk betoond. Van de Amsterdamsche afgevaardigden, burgemeester Van Brienen van de Groote Lindt, en de gemeenteraadsleden Antonie Warin en Willem Rendorp van Marquette, berichtte hij, dat de eerste, Roomsch Katholiek, zeer vermogend en zeer trotsch, achtereenvolgens met alle richtingen was medegegaan ; dat hij, toen de Franschen binnen Moscou waren, eene geheel andere gedragslijn volgde dan toen de Russen voor Hamburg verschenen; dat hij er steeds op bedacht was, zoo min mogelijk te doen. Van den Heer Rendorp verklaarde hij, dat deze meer Franschgezind was, dan hij wel durfde toonen, omdat hij zijne verwanten en vrienden moest ontzien; want hier te lande stond men altijd bloot aan scherpe verwijten en bitsen spot, als men het gouvernement te wille was; en dat men hem reeds nu deed gevoelen, dat het aanvaarden van deze opdracht hem in groote moeilijkheden zoude brengen, als het land eens niet meer in de macht der Franschen was. De prefect de Celles
•) Zie Bijlage No. IX.


meende, dat de deputatie, zooals zij thans was samengesteld, een juist beeld gaf van de stemming door het geheele land; dat de Hollandsche ambtenaren tegen wil en dank tot dezen stap hadden besloten; dat liet ongelukkigerwijze maar al te waar was, dat alleen overreding, vrees en eerzucht van invloed waren op mannen, die slechts huns ondanks Franschen waren. Hij gevoelde zich echter in de gegeven omstandigheden zoo weinig zeker, dat hij ronduit verklaarde wel eene andere keuze van afgevaardigden te hebben gewenscht; maar daarop geenen dwang te hebben durven uitoefenen, uit vrees, dat dan allicht het hoofddoel zelf, het zenden der deputatie, zoude zijn gemist; dat het adres ook niet zoo was gesteld als het wel had moeten zijn; maar dat men zich er nu eenmaal mede moest vergenoegen '). Te Parijs aangekomen werd de deputatie
') Notes confidentielles sur le personel des députés de la ville d'Amsterdam.
Monsieur van Brienen van de G-roote Lindt, maire d'Amsterdam.
Homme catholique, très-riche et très-fier. Flottant alternativement entre les partis. Quand nous étions a Moscou la conduite du maire était bien différente de celle qu'il a tenue après la prise de Hambourg par les Russes. A un vif désir de faire le moins possible.
Monsieur G-uillaume Rendorp de Marquette.
Je crois Monsieur de Rendorp plus attaché ii la France qu'il n'ose le paraitre .... II se prononcerait plus ouvertement s'il ne craignait sa familie et ses amis; car dans ce pavs-ci lorsque quelqu'un fait une démarche en faveur du gouvernement, il doit s'attendre a essuyer les plus vifs reproehes de sa socióté, il est en but aux sarcasmes les plus injurieux et je suis sur qu'a présent même on fait entrevoir a Monsieur de Rendorp tous les dangers auxquels 1'expose cette nouvelle comtnission, quand ce pays-ci ne sera plus au pouvoir de la France.
J'eusse préféré un autre choix .... en formant trop les choses et les personnes on eüt peut-être manqué le but principal, celui d'obtenir la députation elle-même .... La députation telle qu'elle est composée


onder allerlei voorwendsels niet tot de Keizerin toegelaten.
„De publieke opinie verslechtert met den dag", berichtte de prefect de Celles den minister verder nog '). l)e Stassart meende een zeker teeken van naderend verzet te zien in de wijze, waarop de belastingen werden voldaan. Gewoonlijk betaalden de aanzienlijken per kwartaal, thans deden zij het maand voor maand '2). Later, na de omwenteling, bekende de notaris Struyk van Bergen te Diemen, „reeds vroeger de vaste „hoop voedende op eene omwenteling heb ik de betaling van „successierecht van alle boedels, waarin ik als notaris geëm„ployeerd was, zooveel mogelijk vertraagd en hierdoor meer dan „700 gulden voor het tegenwoordige gouvernement bespaard" '). Over en weder leefde men in gespannen verwachting van eenen aanstaanden keer der dingen. „Reeds geruimen tijd", verhaalt Konijnenburg, „was de stedelijke schutterij te Amsterdam, „als zijnde, zoo men waande, met geenen genoegzamen ijver „voor de maatregelen des Franschen bestuurs bezield, onwerk-
offre 1'image réel de ce qui est dans ce pays. Les fonctionnaires hollandais font malgré eux une telle démarche et il est malheureusement trop vrai de dire que ce n'est que la persuasion, la crainte et 1'ambition qui peuvent faire agir des hommes qui ne sont Francais que malgré eux. .... L'adresse n'est point aussi énergique qu'on aurait pu la désirer, mais il a fallu s'en contenter.
F. 1 c III. Zuiderzee II. Archives Nationales.
i) Le préfet de Celles au ministre. 9 Octobre 1813.
L'opinion devient chaque jour plus mauvaise.
'•') Le préfet de Stassart au ministre. 18 Octobre 1813.
L'esprit en ce moment est moins bon que jamais et 1'ou se berce 1'imagination de chimères. J'ai une controle certaine qui est le pavement des contributions. Autrefois les gens riches les acquittaient par trimestre, par semestre; aujourd'hui ils ne payent plus que mois
par mois .
») Prof. Theod. Jorissen. Bijdragen tot de Geschiedenis der Revolutie. Deel II.


„zaam gelaten; ja zelfs in Grasmaand 1813 ontbonden. Kort „daarna vormde men het ontwerp eener nieuwe nationale „garde" (ingevolge het keizerlijk dekreet van 5 April 1813 tot organisatie der nationale cohorten van den tweeden ban), „en, daar de rampspoeden van den krijg wellicht de diensten „van het Garnizoen elders zouden vorderen, kwam die oprichting bij des prefects besluit van 7 October tot stand. Den „voormaligen kolonel Van Brienen werd opnieuw denzelfden „post opgedragen. Aarzelende raadpleegde hij twee vrienden. „Na rijp beraad werd als nu in het diepst vertrouwen de „grond gelegd om juist de Nationale Garde te eeniger tijd „ter bevrijding der overheersching dienstbaar te maken" '). Anton Reinhard Falck liet zich thans de benoeming tot kapitein bij de nationale garde welgevallen. Wanneer bij de wapenoefeningen de Amsterdamsche burgers zich gemelijk toonden over de van hen gevergde dienst, placht bij te zeggen: „leert het maar; wie weet, hoe het u nog eens kan te pas „komen" 2).
In deze stemming ontving men in Holland den 3den November de eerste tijding van Napoleons nederlaag in den volkerenslag bij Leipzig (28 October). De indruk van dit bericht op de Franschen was verpletterend. De aureool om het hoofd van den grooten Keizer scheen weggevaagd voorgoed. De Hollanders daarentegen, vooral te 's Gravenhage, waren als buiten zich zei ven van vreugde. „Het verschilde weinig", schrijft Mr. Van Assen, „of men had zich reeds toen in de „bedwelming der algemeene vreugde a&n eene onderneming „gewaagd, die kort daarna begonnen is. Zoo weinig stoorde „men zich althans aan de arglistige politie, dat men elkaar „op alle straten en openbare plaatsen de hand drukte en ge-
•) J. Konijnenburg. Nationaal (Gedenkboek, pag. 68. 4) O. \V. Hora Siccama. Brieven van A. K. Falck.


„luk wenschte en den inhoud van den Moniteur aan allen „mededeelde, die de Fransche taal minder goed verstonden" „Welke ontzettende gebeurtenissen! en welke aveux! en welke „toekomst!" schreef Johan Valckenaer, die zich van zijn eenzaam buitenverblijf naar Amsterdam spoedde, om beter en sneller te worden ingelicht, nog dienzelfden 3den November aan zijnen neef Luzac te Leiden. „Te Amsterdam werd gister„nagt aan het Paleys gepakt, dog de Prins heeft de lieden „gerust gesteld met hun te zeggen, dat het schilderijen waren, „die Zijne Majesteit voor zijn zoon had gekogt. Men sprak „daar van het verplaatsen der hoofdwacht naar Breda en van „het mobiliseeren der nationale garde. Veelen vreezen retraite „op ons land en defensie aldaar. De vreemde fondsen nemen „de vlucht na de hoogte, de Fransche waren 30 October „51 £"/„ sans ac'neteurs" 2)!
Reeds den volgenden dag, 4 November, vereenigden zich op enkele plaatsen eenige personen om „intermediaire" besturen op te richten, voor het geval, dat liet vertrek der Fransche ambtenaren gevaar van regeeringloosheid mocht doen ontstaan. De regeering, die er kennis van kreeg, was het denkbeeld van oprichting van provisioneele besturen niet ongezind, zoowel uit zorg voor de veiligheid der Fransche beambten als uit zorg voor het algemeen belang. Te 's Gravenhage was het de prefect de Stassart, die er het initiatief toe nam. „Hij leidde „een besogne aan", verhaalt Van Hogendorp, „waarin notabelen van alle kleuren geroepen werden om een bestuur in „te stellen tot behoud der rust. De graaf Van Stirum werd ook „gepolst, dog hij verklaarde er niet van te willen hooren; „en deze ronde weigering bracht de zaak tot eene crisis. Als
1) prof. Theod. Jorissen. Bijdragen tot de Geschiedenis der Revotutie. Deel II Stuk III, pag. 4.
2) Mr. J A. Sillem. Het leven van Johan Valckenaer. Deel II. Bijlagen pag. 96.


„ik daar ging, zoude ik zoetjes aan met de Franschen moeten „mede doen, zeide hij, en mijn eigen volkje onderdrukken. „Nu kon de prefect niet langer blind zijn omtrent onze gezindheid; maar hij dorst ons niet aan uit vreeze voor het „volk" '). „Als de vijand zich op de grenzen vertoont, sta ik „voor niets in", had deze reeds dadelijk den 3dfcU November naar Parijs gemeld 2).
„Ik durf Uwe Majesteit nauwelijks meer over Holland „onderhouden", berichtte Lebrun tegelijkertijd den Keizer. „Zij „weet, welke krachten zij er gelaten heeft en dat die krachten „eerder een gevaar dan eene beveiliging zijn, nu wij eenen „inval der Zweden en eene landing der Engelschen hebben „te vreezen. In de 17l|e divisie zijn geene andere Fransche „manschappen, dan 700 jagers en 1000 pupillen van de „keizerlijke garde, die nog nimmer in het vuur zijn geweest, „met wat gendarmerie, die nog niet voltallig is. Het 4'ie „regiment vreemdelingen is goed geoefend; maar het bevat „800 Russen, 600 Oostenrijkers en nagenoeg even zoo veel „Pruisen. De overigen komen van de landen van het Rijn„ verbond "en van elders. De gardes soldées te Amsterdam en te „Rotterdam zijn allen Hollanders en dus verdacht. Het regiment „op Texel maakt eene zeer goede vertooning. De officieren „zijn ook goed; maar de soldaten zijn nagenoeg allen Holland„sche plaatsvervangers. De kustkanonniers zijn ook Hollanders
i) Gt. K. Tan Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 197.
J) Le préfet de Stassart au ministre. 3 Novembre 1813.
II faudrait un volume pour vous faire rénuuiération des on dit plus facheux les uns que les autres qui ont circulé pendant le inois d'Octobre. Le bulletin, qui vient de paraitre dans le Moniteur, a produit ici un effet inconcevable, quoique nous connaissions la disposition des esprits. Les têtes s'exaltent et dans toutes les classes. Si l'ennemi parait je ne réponds de rien.


„en plaatsvervangers. De admiraal Verhuell heeft op eenige „schepen van de vloot nog Fransche bemanning; die zoude „men kunnen ontschepen en aan land brengen. De gendarmerie zal niet in gebreke blijven en wij kunnen ook partij „trekken van de douaniers. Maar er liggen in den Helder „niet minder dan 1500 Spaansche krijgsgevangenen. De officier „der genie Foucault heeft veel voordeel van hen gehad bij „den bouw der vestingwerken. Thans echter kunnen zij gevaarlijk worden, als de vijand er in slaagt hen van wapenen „te voorzien". Lebrun zon op middelen om ze weg te zenden naar Frankrijk; maar daarvoor was tijd noodig en de tocht dwars door de Hollandsche departementen was ook bedenkelijk bij de stemming van het landvolk ').
*) Correspondance du prince Lebrun. No. 2411. 3 Novembre 1813.
Je n'ose parler a Votre Majesté de la Hollande. Elle sait les forces qu'Elle y a laiaséea et 1'expérience Lui a appris que la plus grande partie de ces forces nous menacent plutót qu'ils ne nous défendent.
11 règne un assez mauvais esprit dans plusieurs parties et il faudrait des troupes véritablement fran^aises pour le comprimer. Nous craignons 1'invasion des Suédois et les attaques de la marine anglaise.
4 Novembre 1813.
Nous n'avons de Francais dans la 17ième division qu'environ 700 chasseurs dont la plupart ont servi vos ennemis et 1000 pupilles de la garde impériale qui n'ont point encore vu le feu et de la gendarmerie qui n'est pas encore complete.
Le 4ième régiment étranger est excellent de discipline mais il y a pres de 800 Russes, 600 Autrichiens et a peu prés autaut de Prussiens. Le reste de la confédération du Rhin et d'ailleurs.
Les gardes soldées d'Amsterdam et de Rotterdam sont tous .... hollandaises et par conséquent suspectes.
Le régiment du Texel fait très-bonne figure. II a quelques bons officiers mais les soldats sont presque tous rempla9ants hollandais.
Les canonniers-garde-cótes sont aussi des Hollandais et rempla^ants. M. 1'amiral Verhuell a quelques équipages naturels fran9ais et exercés


In Holland liad men geen vermoeden, dat de Fransclie overheid zich zoo zwak gevoelde. Men duchtte de sterke eskaders, waarmede de generaal Missiessy de monden der Schelde en de admiraal Verhuell de toegangen der Zuiderzee afsloten en hulp uit Engeland onmogelijk maakten. Het volk was weerloos, ongewapend. Alle ammunitie was reeds sedert maanden zorgvuldig opgesloten in de vestingen. Langs den Beneden-Rijn, langs Maas en Schelde konden de Franschen dagelijks versterkingen ontvangen. Bij verder voortdringen der Bondgenooten stond te vreezen, dat het oorlogstooneel op onzen bodem zoude worden overgebracht.
Prins Lebrun putte nog eenigen moed uit de overweging, dat er wel niet te bouwen viel op de gehechtheid der Hollanders, maar toch een weinig op hunne berekening. „Men „vraagt zich hier af," schreef hij, „met wien het beter is te „doen te hebben met eenen Franschman of met eenen Kozak „en menigeen verkiest den Franschman. Daarbij hebben velen „zich openlijk bij ons aangesloten, ambten aanvaard, den eed van „trouw afgelegd en deze allen vreezen eenen omkeer van zaken, „die allicht met weerwraak, berooving en verlies van posten „en betrekkingen gepaard zoude gaan" '). Ook ontving hij
au maniement des armes et du canon; on pourrait les retirer de la Hotte et les mettre a terre.
La gendarmerie servira bien et on tirera un assez bon parti des employés des douanes.
Mais nous avons au Helder 1500 Espagnols. L'officier Foucault en a tiré un grand parti pour les travaux . . . . Ils font aujourd'hui notre grande inquiétude. Les ennemis pourraient leur fournir des armes et en faire un corps formidable. Nous avons songó a les répartir dans 1'intérieur.
i) Correspondance de Lebrun. 5 Novembre 1813.
II ne faut pas compter sans doute sur 1'attachement des département» de la Hollande, mais tout ici est affaire de calculs. On examine s'il ne vaut pas mieux avoir a faire a un Francais qu'a un Cosaque et


geruststellende berichten uit Frankrijk ; de vijand was ver, nog slechts bij Osnabrück: het seizoen was vergevorderd en de wegen waren in dit j aargetijde voor het vervoer van kanonnen onbruikbaar; eerst in het voorjaar was de hernieuwing der vijandelijkheden te wachten Op Holland trokken de wijkende troepen terug om daar over Vlaanderen en Brabant versterking te ontvangen. Er was slechts tijd noodig om de nieuwe lichtingen te doen opkomen. De hertog van Tarente, maarschalk Macdonald, verzamelde bij Wesel eene sterke legermacht ter verdediging van de IJsellinie. Maar zoo als Falck den 7,3en November aan zijnen zwager Hora Siccama schreef, niet ieder verkeerde onder den indruk van liet gewicht van dit alles. „Groot is het aantal," heet het in dat schrijven, „dergenen, „die alle aanstalten zooals de benoeming van den hertog van „Tarente tot opperbevelhebber aan deze zijde, de aangekondigde marsch van 70.000 man, de geprepareerde doorsteking „van den IJseldijk enz. slechts voor demonstratiën houden. „ De Keizer, zeggen zij, kan na de bezetting der grensvestingen „vooreerst geene groote corpsen detacheeren en kleine corpsen „zouden evenmin als ongeoefende conscrits van dienst kunnen
„zijn op een frontier als het onze Met dat al kan ik
„mij nog niet voorstellen, dat wij er maar zoo door zouden „rollen, voornamelijk als ik het karakter van Molitor bedenk, „die koel is maar zeer levendig aangedaan over deze laatste „tegenspoeden en in deze aandoening liever zijn leven zoude „willen opofferen dan in eene schikking of capitulatie toestemmen min of meer misselijk voor zijn point d'honneur. „De man is dus waarlijk te beklagen; want de ontoereikeud-
bien des gens préfèreraient un Francais. D'un autre cöté une grande multitude d'individus ont pris couleur, ont aceepté des places, ont prêté des serments et craignent un changement de système qui amènerait les vengeances et les spoliations.


„heid zijner hulpmiddelen springt in het oog. Chasseurs étran„gers, déserteurs rentrés en Hollandsche jongens, die zoo ze „al ooit vuur gezien hadden, toch niet veel te vertrouwen „zouden zijn in gevechten op Hollandschen bodem" ').
Hunnerzijds waren de Verbonden Mogendheden huiverig om verder voort te dringen tot groote teleurstelling van Van Hogendorp. „Ik had een spoediger voortdringen der Russen „en verklaren van Oostenrijk en Duitschland verwacht," schrijft hij; „aan de volken schijnt dit minder gehaperd te „hebben dan aan de Vorsten, die in vele betrekkingen ingewikkeld waren en allerhande belangen te regelen hadden" 2). Napoleon zijnerzijds trachtte onderhandelingen aan te knoopen om daarmede tijd te winnen tot April. Men gevoélde wel, dat het noodzakelijk was den vijand geene rust te laten, maar onverwijld gebruik te maken van de behaalde voordeelen en aan te rukken op Parijs. Nog altijd echter leefde het gevoel van diep ontzag voor den grooten tegenstander, die ook in zijne vernedering nog zoo gevaarlijk scheen. Aarzelend hield men stand voor Frankrijks natuurlijke grens, den Rijn, „als „geleek deze eene courtine, verdedigd door twee bastions, „Holland en Zwitserland", niet wetende, dat men in Holland reeds op de middelen zon om het eene bastion te doen springen 3).
Wel was het nog rustig binnen Amsterdam; maar in den Haag klonk telkens de kreet: „Oranje Boven!" Nog werd de zaak bedwongen; nog was het slechts „een eerste opvlam„men van het vuur", zooals prins Lebrun den Keizer schreef; maar ook te Meppel, te Hoogeveen, te Winschoten braken onlusten uit en op het gerucht, dat een Pruisisch legerkorps op Holland aantrok, maakten schrik en ontzetting zich van
') O. W. Hora Siccama. Brieven van A. R. Falck.
ï) G. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 198.
3) Idem idem. Deel IV, pag 193.


de Fransclie ambtenaren meester '). In allerijl zonden zij vrouwen en kiuderen achterwaarts tot groote verontwaardiging van den intendant d'Alphonse a); zeiven volgden zij in wilde vlucht, zoodra de Kozakken zich in het Overijselsche vertoonden 3). Hun overhaast vertrek was mede een gevolg van een keizerlijk bevel om allerwege met de troepen terug te trekken, ten einde den vijand in de zeer groote moeilijkheid te brengen van in het binnengedrongen land zelf in alle maatregelen van bestuur te moeten voorzien *). Napoleon had in Rusland al de nadeelen daarvan bij ondervinding leeren kennen.
Vele Fransche ambtenaren uit Groningen en Friesland kwamen over de Zuiderzee naar Amsterdam. „De schrik voor „de Kosakken," schrijft Van Hogendorp, „werd vervolgd en „verlevendigd door den schrik van onzen opstand, dien zij
') Correspondance du prince Lebrun. No. 2419. 11 Novembre 1813.
No uw avons a la Haye des cris, Vive Orange, des cocardes oranges et ce n'est encore qu'un petit feu qui commence; ou fait tout ce qu'on peut pour s'en rendre maitre.
Quelques compagnies du 4ième étrangér ont déja montré un mauvais esprit.
Les femines et les enfants des employés fran9ais demandent a rentrer dans 1'intérieur.
No. 2420. 12 Novembre 1813.
11 y avait une espèce d'insurrectiou a Meppel, il y en avait une a Hoogeveen, il mena^ait d'y en avoir a Winschoten.
Ici a Amsterdam on est encore tranquille, on 1'est redevenu a la Haye. Les bous habitants se sont unis contre la populace.
-) Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. Secrete Brieven. Port. No. 1221.
3) Willem Willink a Van Maanen. 11 November 1813.
Van Zwolle, Zutphen en omstreeken zijn alle de fransche beampten vertrokken.
Verzameling Van Maanen. No. 53. Rijksarchief.
'') A. Thiers. Histoire du Consulat et de 1'Empire. Tome V, pag. 32t>.


„uit onze oogen schenen te lezen. Zo gejaagd door inwendige „angst zetten zij hunne vlucht voort en deelden hunne gemoedsbeweging mede aan de Fransche ambtenaren in Holland. „De prefect" (de Stassart) „zond zijne vrouw vooruit en al „zijn goed stond ingepakt. Wij vernamen er dagelijks naar of „de Franschen weg waren. Sommigen wapenden zig in de „huizen en bragten daarmede het volk op de gedagten om ze
„weg te jagen De Heer Ampt Directeur van de Politie
„en zeer welgezind, die mij naderhand zijne briefwisseling „vertoonde, nam meer dan eene gelegenheid waar om de woede „van het Haagsche gemeen te beschrijven, namentlijk in den „moord der de Witten, en hij bereikte er zijn oogmerk mede „dat zij niets dan slagtbanken voor hunne verbijsterde oogen „zagen" 2).
„Middelerwijl waren de Fransche autoriteiten opmerkzaam „geworden," schrijft de commissaris Ampt in zijne Memorie, „dat er bij sommige eminente voorstanders van het Huis van „Oranje meer omging dan naar gewoonte. De Heer Directeur„Generaal zond aan de politie te 's Gravenhage eene lijst, „waarop de meeste waren genoteerd, welke zig vervolgens zoo „cordaat het eerst waagden om zicli van het Fransche juk te „ontdoen. Men gaf daarbij tevens op, dat er bij den Heer „Grave Van Hogendorp, Kepelaer, Van Stirum en Slicher enz. „des nagts bijeenkomsten waren, welke in die huizen in ordinaire tijden geen plaats hadden. De Heer Ampt werd gelast „op deze confidentieele missive te inquireeren en rapport in „te zenden met recommandatie tevens om al zijne moyens „te deployeren ten einde te ontwaren, wat er omging. Dit „was embarassant voor Ampt. Hij wist genoegzaam wat er
(t. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 196. a) Idem idem. Deel IV, pag. 105.
18


„gaande was. Hij was door vrees geslingerd, eensdeels omdat „hij beducht was, dat de alhier bedoelde heeren de goedheid „van de Franschen voor zwakheid beschouwende te temerair „zouden worden en zig in hunne ondernemingen niet meer „ontzien, en het was hem bewust, dat men het reeds lang „in petto gehouden had om de verdachten op te ligten en „naar Frankrijk te transporteeren. Aan den anderen kant was „hij bevreesd, dat er eenige correspondentie mogt zijn ontdekt, „waarvan hij ignorant was, en dus, om geheel wegwerpend „te rapporteeren, dat de bij de Franschen ontstane soup§ons „illusoir waren, dat was veel gewaagd. Echter beproefde hij „zulks, of zijn vertrouwen, dat hij bij hen had, nog werken „zou en maakte een rapport in dezer voege, dat het wel waar „was, dat de bewoners van 'sGravenhage naar eene andere „orde van zaken zuchtten, maar dat daarentegen de heeren „Franschen al te soupgonneus waren en dat het niet waarschijnlijk was, dat een man als de Grave Van Hogendorp, „welke in eene jichtige situatie zijn kamer houden moest, zig
„a la tête van eene revolutie stellen zoude dat het sabreren
„hier niet te pas kwam, men moest politiek en met veel omzichtigheid te werk gaan; hij gaf te onderstellen, dat bijaldien „men lieden van zulk een crediet en van zulk een aanhang „enleveerde, of dat niet het gemeen tot muyten brengen was, „en in zodanig geval, of de militaire magt welke alsmede „niet genoegzaam vertrouwd was, voldoende was om een op-
„stand te dompteeren".
Inderdaad had de prefect de Stassart maar al te gaarne den commandant der Haagsche nationale garde, den kolonel Tullingh, en nog eenige anderen in hechtenis doen nemen en naar Frankrijk voeren. Maar, zooals hij aan den intendant d'Alphonse schreef, dan zoude men aan den IJsel eerst eene sterke troepenmacht moeten hebben en een paar honderd man meer in den Haag. Zooals de zaken nu stonden, was


een dergelijke maatregel niet te wagen, meende hij ').
Te midden van deze spanning klonk op eens het bericht, dat de Keizer door den Senaat was gevangen genomen. Onmogelijk was het feit niet na Napoleons tweede terugkomst te Parijs zonder leger en tot aan den Rijn achtervolgd door vijanden, terwijl de herinnering aan de samenzwering van den generaal Malet met haar aanvankelijk goed gevolg nog levendig was. De waarheid van het bericht vond te meer geloof, omdat ieder die zoo wenschte. Het moest zelfs in den
*
Moniteur hebben gestaan. Niemand had het wel gezien; maar men wist toch te vertellen van dezen en genen, die het had gelezen, en men toonde elkander afschriften van het artikel. Naar Van Hogendorps gissing „was het een Valckenaers stukje „en behoorde Falck tot de verspreiders er van" 2). De eerste Hollandsche en Fransche ambtenaren werden er door bedrogen. De rechter Bijleveld voelde zich genoopt zijnen vriend Van Maanen in allerijl te melden, „dat het bericht, hetgeen gister „wijd en zijd verspreid was, eene vervloekte leugen was" 3). De mare deed zelfs prins Lebrun ontstellen.
„Gister bij den prins komende om te eten," schreef Copes Van Hasselt op 12 November aan Van Maanen, „stond Zijne „Hoogheid met Molitor en Verhuell voor de schoorsteen. «Mij ziende, zeide hij , eh, bien, Monsieur van Hasselt, quelles
') Correspondance de 1'intendant d'Alphonse. Secrete Brieven. Port. No. 1221.
Si on avait 1'Yssel bien garui de troupes et quelques centaines d'hommes de plus a la Haye, on ferait arrêter Monsieur Tullingh et 1'on enverrait a Paris 4 ou 5 meneurs, mais dans la situation actuelle des choses, comment hasarder un semblable coup d'autorité? Cela aurait vraisemblablement les suites les plus désastreuses.
*) G. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, De Opstand.
3) Verzameling Van Maanen. No. 53. Rijksarchief.


,nouvelles nous apportez-vous ? Ik stopte hem de prijscourant „van de effecten in de hand en zei: Voila Monseigneur, ce „que tout le monde ose savoir; pour le veste je trouve les nouvelles „qu'on débite trop absurdes pour les ravmter. Non, hernam de „prins, dites-moi ce que vous avez appris; en ik vertelde hem "dan, dat ik gehoord had, dat de Keizer gedeserteerd was, „dat hij gek was verklaard, dat hij dood was. De Prins zei, r Monsieur Verhuell vient de me dire la même chose mais nimoi, „ni le gênéral Molitor le sr;avons. Over tafel was hij stil; „Molitor ook. Alles had het uitzien van het oogenblik te „épieeren om te vertrekken. Hetgeen er mij te meer in con"firm eerde was, dat hij de jonge Bakker, die zijn Trésor houdt, „par expresse had laten over komen om zijne restanten te „verifieeren. — Na den eten ben ik naar s Gra\ eland ge„reeden en heden terug gekomen. De valsche geruchten van „gisteren confirmeeren zig gelukkig niet. Integendeel schrijven "ïlottingen en Slingelandt den 9'l™ aan Voombergh (ik heb „de brieven gezien) que tout était tranquille h Paris et quon y „attendait d'un moment a l'autre l'Empereur. Ik zal u bij mijn „arrivément veel vertellen. Ik wilde u alleen maar deze gunstige „tijding melden, dat de Keizer niet dood is ).
Intusschen had het bericht reeds dadelijk, den November, te 's Gravenhage aanleiding gegeven tot woelingen en samenscholingen. Het heette, de Keizer was vermoord en de prins van Eckmühl had Hamburg verlaten en zich naar Amsterdam begeven om met prins Lebrun te beraadslagen over de overgave der Hollandsche departementen aan de Bondgenooten. De menigte stroomde samen voor het stadhuis in de verwachting dit alles en meer nog van de pui van het raadhuis te liooren afkondigen. Op verzoek van den prefect de Stassart werden al die geruchten van die plaats openlijk
i) Verzameling Van Maanen. No. 53. Rijksarchief.
„qu'on débite trop absurdes pour les raomter. Non, hernam de


gelogenstraft door den voormaligen burgemeester Slicher, die door zijne persoonlijke tusschenkomst eenen oploop van turfdragers bedaard wist te doen uiteengaan. Door middel van patrouilles werd dit begin eener beweging ook verder nog onderdrukt. Maar met schrik had de prefect de Celles toch waargenomen, dat deze woelingen niet enkel meer door het canaille waren veroorzaakt, dat leden eener hoogere klasse er aan hadden deelgenomen onder den invloed der oude leiders van de Oranjepartij. „Die zullen ons wel helpen," schreef hij den 12den November aan den minister, „om de orde te „handhaven en om plundering te beletten; maar het heeft hun „wel geleken eene soort van theatraal vertoon te maken om „aan ons en aan den vijand een denkbeeld te geven van de „geestdrift, waarmede de Prins van Oranje en zijn bestuur „hier zouden worden ingehaald" ').
De Bondgenooten drongen onder dit alles steeds verder voort. „Een brief van Twickel meld (ik heb de brief geleezen)" schreef Copes Van Hasselt aan Van Maanen, „dat den 10'len „'s avonds eenige Cosakken zig te Delden vertoond hebben. Zij „zijn te Borcum en Aurich is bezet. Uit Arnhem zijn alle de „Fransche administratiën vertrokken. Er zijn heden aan het „postkantoor geene Overijselsche brieven"2). De dagelijksche berichten, die prins Lebrun en de prefecten naar Frankrijk
>) Le préfet de Stassart au ministre. 12 Novembre 1813.
Le mouvement qui s'est fait remarquer a la Haje, les réunions qui y ont eu lieu le 9 et qui se composaient moins de la canaille que d une classe un peu plus elevée et sur laquelle les gens riches ont de 1'influence, ont été selon moi 1'ouvrage d'anciens chefs du parti orangiste. Ils nous seconderont de leur mieux pour empêcher le pillage et maintenir 1 ordre, tnais ils n ont pas ete faches de faire en quelque sorte une scène théatrale qui nous donnat ainsi qu'a Pennend, une idéé de l'empressement et de l'enthousiasme avec lesquels le prince d'Orange et son gouvernement seraient accueillis.
2) Verzameling Van Maanen. No. 53. Bijksarchief.


goed gelaat te toonen te midden van de onrust, die zich nu ook in zijn departement begon te laten gelden. Hij beijverde zich alle hulpmiddelen te vereenigen, de vreesachtigen te bemoedigen , de onwilligen te intimideeren, de openbare rust te handhaven, als ware er geen sprake van, dat zij zoude kunnen worden verstoord. Maar het behoud van Holland achtte hij in zijn hart reeds een verloren zaak, vooral toen het legerkorps van den generaal von Bülow werkelijk aan den IJsel verscheen en Zwolle den vijand in handen viel.
Prins Lebrun oordeelde eveneens '). De verklaring van de
de fermeté, que dans les temps ordinaires. Sans cependant négliger les mesures de précaution.
Mon département commence a s'agiter.
15 Novembre 1813.
Zwolle est au pouvoir de 1'ennemi. Tl est a craindre que la ligne de 1'Yssel ne soit franchie aisément. Monsieur le général Molitor est parti d'Amsterdam cette nuit avec le reste des troupes régulières qui y étaient en garnison. Nous n'avons ici plus rien pour y maintenir 1'ordre que la garde nationale.
16 Novembre. Utrecht.
Je considère la grande partie de la Hollande momentanément perdue pour la France.
') Correspondance du prince Lebrun. No. 2421. 13 Novembre 1813.
L'ennemi se montre sur les différents points des Bouches de 1'Yssel mais malheureusement point de forces pour le repousser. Au milieu de cela une sorte de tranquillité.
No. 2422. 14 Novembre 1813.
Les employés sont encore a leurs postes dans les départements du Zuiderzee et des Bouches de la Meuse. Mais les femmes, mais les enfants se retirent dans 1'intórieur et comme ce n'est plus 1'effet d'une terreur panique, la police n'a ni le courage ni les move as de les arrêter.
J'attendrai ici que l'ennemi approche avec des forces qu'on ne puisse pas combattre. .Te tacherai alors de me retirer sur les Bouches de la Meuse et j'y attendrai les ordres de Votre Majesté, si je ne les ai pas rei;lis avant d'en être réduit la.


onvoldoende voorziening van Holland moet worden gezocht in de omstandigheid, dat de Keizer niet verwacht had, dat het Noorderleger der Verbondenen, aangevoerd door den kroonprins van Zweden, den vroegeren maarschalk Bernadotte, zoo spoedig de departementen van den Ems en van den IJsel zou naderen. Hij had gemeend, dat èn de stelling van den maarschalk Davoust, prins van Eckmühl, die zich met 30.000 man te Hamburg bevond, èn zijn bondgenootschap met Denemarken den opmarsch van het Noorderleger der Verbondenen zouden
Le général Molitor fait et fera ce qu'il pourra mais je ne dois pas dissimuler a Yotre Majesté qu'il n'a que le sentiment du devoir et point 1'espérance du succes.
Les préfets du Zuiderzee et des Bouches de la Meuse dont le zèle n'a peut-être pas toujours été très-mesuré, excitent particulièrement ines inquiétudes. Ils ont en général la haine du peuple et de ceux qui ne le sont pas.
No. 2423. 14 Novembre 1813.
Sire, avec le peu de moyens que nous avons, avec des moyens si équivoques, je ne puis croire a la conservation de la Hollande. II nous aurait fallu d'autres forces et des forces véritablement fran^aises.
Peut-être demain il faudra combattre 1'ennemi ou dans 1'Yssel Supérieur ou même dans le département du Zuiderzee. Le général Molitor ne peut lui opposer qu' environ 1200 hommes chasseurs francais et pupilles de la garde. Point de cavalerie. II faut que 1'ennemi soit bien faible pour ployer devant cette force-la.
Or il y avait au moins 7000 hommes a Munster et beaucoup de partisans répandus 9a et la.
M. le duc de Tarente ne nous a rien envoyé et a ce qu'il me parait, ne peut rien envoyer.
Si le général Molitor est battu, il ne nous reste que les places fortes oü seront enfermées quelques misérables troupes qui ne voudront ou ne pourront les défendre.
Cependant tout le matériel de 1'artillerie et du genie, les munitions de toute espèce, les approvisionnements des arsenaux de la marine, tous les batiments, tous les vaisseaux vont être la proie de 1'ennemi.


stuiten '). Nu deze berekening faalde en de troepen der Verbonden Mogendheden met het uur nader kwamen, werd het noodzakelijk, dat generaal Molitor zijne manschappen samentrok in het hart des lands, zoowel om na verkregen versterking deze gewesten tegen eenen inval te verdedigen, als om niet van Frankrijk te worden afgesneden en in betere gemeenschap te blijven met zijnen chef, den maarschalk Macdonald, prins van Tarente, wien op 1 November het opperbevel was opgedragen over het terrein vak langs den Rijn tusschen de Moesel en Zwolle. Hoe beducht dan ook voor het uitbreken van den opstand, meende prins Lebrun daarom den generaal Molitor te moeten gelasten om met zijne troepen uit Amsterdam op Utrecht terug te trekken, vooral toen de directeurgeneraal van politie, Duvilliers Duterrage, onbegrijpelijkerwijze verklaarde, dat nergens kenmerken van eene naderende omwenteling waren te bespeuren. „Ik zelf zal hier blijven," schreef Lebrun den Keizer den 14'1,n November, „tot de vijand „nader komt met eene troepenmacht, die niet te keeren is. „Dan zal ik mij terugtrekken in het departement van de „Monden van de Maas en daar de nadere bevelen van Uwe „Majesteit afwachten, zoo ik die niet reeds eerder ontvang, „voor ik daartoe genoodzaakt word. Generaal Molitor doet en „zal doen wat hij kan; maar ik mag het Uwe Majesteit niet „verhelen, dat hij wel plichtsgevoel maar geen hoop op slagen „heeft. Sire, ik geloof niet aan de mogelijkheid van het behoud „van Holland. Daartoe waren andere krachten vereischt ge„weest".
Dien nacht, van 14 op 15 November, ontruimde generaal Molitor Amsterdam en den volgenden dag reeds brak de opstand uit.
!) F. H A. Sabron. De vesting Cxorcum in November 1813 tot Maart 1814, pag. 7.


Revolutie zijn uitgegeven, stelde voor, dat het medelid Job May, bij het volk bekend en gezien, met eenige scheepstimmerlieden (bijltjes, zooals zij in de wandeling heetten) het noodige zoude ondernemen. Doch May weigerde. „De adjunct„maire, Mijnheer de president," verklaarde hij, „de adjunct„maire is sedert zes en dertig uren met publicatiën en politie „bezig; de Kolonel, die deze vergadering zoo even verlaten „heeft, heeft zulks met scherpe patronen en bajonetten niet „kunnen volbrengen; ik zie weinig kans om het ongewapend „met eenige bijltjes te doen". Wat dan gedaan, vroeg men natuurlijk. May antwoordde beslist en vast: „in den geest van „het volk, mijne Heeren! De Oranjekokarde op den hoed, „flambouwen en toortsen opgestoken, en eene deputatie uit „deze vergadering, geëscorteerd door een detachement nationale „gardes, met de boden voorop, met ongedekte hoofden ons „ter plaatse begeven waar het grootste gevaar is en daar „imposeeren, de menschen uit elkander doen gaan en de rust „herstellen".
„Na eenige discussiën," verhaalt kapitein May verder, „werd „het voorstel aangenomen. Toortsen werden gekregen, Oranjekokardes gehaald; en om zes uur 's avonds begon de statelijke optocht, vergezeld van duizenden, die ons zegenden en „hunne vreugde door het hartelijk geroep van Oranje Boven! „te kennen gaven." Inmiddels was het duister geworden, de nacht was gevallen en nog altijd duurde het tumult voort. Op de brug bij de Doelenstraat gekomen, zagen de leden der deputatie dadelijk, dat het gevaar zeer dreigend was. Verschillende huizen door Fransche autoriteiten bewoond, waren geplunderd en de meubelen op straat geworpen en in brand gestoken. Het vuur deelde zich aan de woningen mede, en aan weerszijden van het Rokin stonden eenige huizen in volle vlam. De brandmeesters waren met hunne spuiten aanwezig; maar het volk rukte de steenen uit den grond en dreigde de


spuitgasten te werpen, zoo zij het waagden tot blusschen over te gaan. Onvervaard echter naderde Job May den woesten troep, sprak het volk aan en verweet den lieden de ongepastheid van hun gedrag. „Zij hadden geen recht", riep hij hun toe, „nu wij de Oranjekokarde op den hoed hadden, om de „stad, waarin zij gewonnen en geboren waren, in brand te „steken; de eerste, die. nog wagen zou een steen te werpen, „zou de klem en het vermogen der nieuwe regering onderbinden". Dit werkte. Het volk gevoelde, dat het geen recht meer had tot gewelddadigheden, nu er eene regeering was, die Oranje erkende. May gelastte den brandmeesters om water te geven, riep zelf eenigen uit den hoop om de meubelen van de stoepen te verwijderen, opdat de vlam zich niet verder aan de huizen mocht mededeelen, en de menigte ging rustig uitéén. Nog altijd als in oude tijden bleek de naam van Oranje een tooverwoord, dat zelfs een door plundering en brand verhitten volksoploop tot stilstand brengen kon ').
Gelijke uitkomst had eene tweede deputatie, die de stad in tegenovergestelde richting doorkruiste. Langzamerhand begon het stil en rustig te worden. De menigte verliep en ook de deputatiën konden uitééngaan. Het was toen omstreeks twee uur na middernacht, „een bange nagt voor de ingezeten „dezer ongelukkige stad, die ingevolge de verlaating van het „Gouvernement aan alle ijsselijkheid van brand, moord en „plundering was blootgesteld". De Heer Van der Hoop, begeleid door kapitein May, liep in het naar huis gaan nog een paar wijnhuizen binnen en bewoog de lieden daar om eveneens huiswaarts te gaan. „De oude regering is immers hersteld , mannen, wat wilt gij dan meer?" vroeg de oude man. De eerwaardigheid van den grijsaard en de vriendelijke toe-
l) Prof. Theod. Jori?sen. Bijdragen tot de Geschiedenis der Revolutie. Deel I, pag. 233.


spraak troffen doel. Men ging uitéén, gerust op de toekomst en tevreden met het tegenwoordige, omdat „de oude regeering was hersteld.
Zoo had Amsterdam het eerst in de Nederlanden de vaan des opstands opgeheven , schrijft Prof. Jorissen. De volksmenigte had den 15den November de hoofden van het Fransche bestuur verjaagd en de revolutie aangevangen. Den 16'en sloot de militaire macht zich openlijk bij den opstand aan en zette het stedelijk bestuur, door Napoleon ingesteld, af. Een nieuw stadsbestuur trad op, dat als oude regeering gehoorzaamheid vroeg en verkreeg, nadat het, door het aannemen van de Oranjekleur den vereischten waarborg voor bare goedkeuring van en instemming met den volkswensch had gegeven. De derde stad des Franschen Rijks verklaarde zich tegen Napoleon en verdreef zijne ambtenaren. Geene andere plaats der vroegere Republiek had nog vrijwillig op die wijze partij gekozen. Amsterdam gedroeg zich als de hoofdstad der Nederlanden nog voordat het als zoodanig was erkend.


IV.
DE PRO VISIONEELE BESTUREN.
Onverdeelden bijval vond dit alles echter niet. Ambtenaren als Gogel, Six en Voüte bleven zicli door hunnen eed gebonden achten en weigerden reeds dadelijk alle samenwerking met het nieuw opgetreden bestuur. Menigeen met hen was de overhaaste aftocht der Franschen eerder eene oorzaak tot ergernis dan tot vreugde. „Wij hebben hier eenige zeer onstuimige momenten gepasseerd," schreef de keizerlijke procureur, Mr. Provo Kluyt, den 17den November, daags na het optreden van het Provisioneel Bestuur, aan Van Maanen. „De rust is hier nu schijnbaar bedaard. Ik hoop, dat ons hier „in de stad deze ongeregeldheden niet zullen opbreken. Doch „men heeft de stad, wier geestgesteldheid men behoorde te „kennen, ontbloot van troepen, schandelijk er uit gehaald de „goed georganiseerde garde soldée, betaald door de burgers „en individus tot maintien der rust. Ik beklaag mij alom „officieel en inofficieel over den commandant der 17(le divisie, „den Heer Graave Molitor, die de stad heeft opgeofferd.
„De prefect heeft ook zijn post verlaten Quaeritur, in


„hoe sterk onze tegenpartij was; de maght van de Fransche „bezetting aan den Helder, die met kleine vaartuigen zelfs „Amsterdam van den IJkant konden komen vernielen; 't „garnisoen van circa 2000 man te Naarden en de bezetting „van Utrecht deze stad bedreigende zonder dat 't Provisioneel „Bestuur zekerheid had van de zijde der overige Hollandsche „steden, ja zelfs van den Haag eenige steun te kunnen verkrijgen, en in deszelfs gebied nog een aantal Fransche inboorlingen, die niet dan door kracht van wapenen verijdeld „wierden plans van eene contra-revolutie te formeeren."
„Als men wil en het is ernst, zouden er hier nog veele „middelen van defensie zijn," schreef Johan Valckenaer aan zijnen neef Luzac. Doch om met Falck te spreken, „Amsterdam besloot om bijgedraaid te blijven liggen, in plaats van „met den storm voort te zeilen'"). Niet wetende, hoe zwak graaf Molitor zich in werkelijkheid gevoelde, ontzette men zich, toen deze deed weten, dat hij thans instede van prins Lebrun, die naar Parijs was afgereisd, als Gouverneur-generaal optrad en dat „hij de stad in staat van rebellie zoude „verklaren, bijaldien het bestuur zich in 24 uuren niet „wederom in handen van den Maire bevond en de stad onder „de gehoorzaamheid van den keizer was teruggekeerd". In aanmerking nemende de mogelijkheid, „dat zig Troupes aan „de Poorten en Boomen dezer stad zouden kunnen vertoonen", gelastte men den kolonel Van Brienen, dien men tot provisioneel commandant der stad had aangesteld, „om conform „het systhema van onzijdigheid, dat deze vergadering wil in „agt nemen, daartegen geene de minste resistentie te doen, „doch echter de Commandeerende Officiereu te verzoeken van „een ogenblik te willen halte houden, teneinde voor hunnen
i) Mr. F. Baron Hogendorp. G. K. Van Hogendorp in 1813.
Bijlage. Aanteekeningen van A. R. Falck op het H. S. van \ an der Palm's (iedenkwehrift.


„inmarsch deze vergadering van hunnen aankomst te preve„nieeren." Tevens trachtte men tijd te winnen door onderhandelingen aan te knoopen met generaal Molitor en dezen gunstig te stemmen door den ijver, waarmede men zich bevlijtigde om eenige honderden uit het Noorderkwartier vluchtende douaniers en gendarmes, „die zij op het Y hadden „dienen te stuiten", zooals Van Hogendorp vol verontwaardiging aanteekent, „tegen het volk in bescherming te nemen, „zodat zij zig veilig binnen Naarden konden verzamelen", voor graaf Molitor eene welkome versterking zijner zwakke kracht. Ongemoeid liet men ook op het paleis op den Dam de kleine bezetting van 60 man, zoogenaamde witte veteranen van koning Lodewijk, allen Hollanders. „En de chef Hoynck „Van Papendrecht", schrijft Falck met bitteren spot, „heette „ook een Hollander, hoewel hij, liever dan zich aan mij, die „hem uit naam der regering kwam opeischen, over te geven, „de aankomst van een handvol Kosakken afwachtte" ').
Inderdaad was het Provisioneel Bestuur, zooals Chad schrijft, „weinig meer dan dat provisioneel bestuur, dat de prefect „getracht had te 's Gravenhage op te richten en waarvan de „Verbondenen geweigerd hadden lid te worden" 2). Het onthield zich zorgvuldig van iedere daad, welke ook, die vijandschap tegen Frankrijk kon verraden. Terwijl het als Nederlandsch bestuur was opgetreden in tegenstelling met het Fransche, en alleen op dien grond door de bevolking was erkend en gehoorzaamd, beijverde het zich betuigingen van onderdanigheid te richten tot den nieuwen Gouverneur-generaal. Nagelaten werd alles wat kon dienen om Amsterdam in
i) Mr. F. Baron Yan Hogendorp. Gr. K. Yan Hogendorp in 1813.
Bijlage. Aanteekeningen van A. R. Falck op het H. S. van Aran der Palm's Gedenkschrift.
u) Gr. W. Chad. Verhaal der jongstleden Omwenteling in Holland, pag. 52.


staat van tegenweer te brengen en de bevolking der stad te vrijwaren voor de wraak der beleedigde machten. Tegenover graaf Molitor werd het Provisioneel Bestuur van Amsterdam niet moede te verklaren, dat men aan geene rebellie dacht. Door brieven en mondelinge verzekeringen trachtte men den generaal van de oprechtheid dier verklaringen te overtuigen. Molitor geloofde, wat hem werd voorgehouden, vreesde geenen tegenstand en besloot de stad op nieuw te doen bezetten. Van dit voornemen werd hij, die een gematigd man was, afkeerig van bloed vergieten, slechts weerhouden door de schildering, die Mevrouw de Stuers, door haren echtgenoot naar Utrecht ontboden, hem gaf van den tegenstand, dien het wanhopige, verwoede volk dan bieden zoude.
Over en weder bewaarde men eene afwachtende houding. De spanning werd ondraaglijk en met het uur onhoudbaarder. Bovendien veroorzaakte zij een toenemend gemor onder het volk, dat de geliefde Oranjekleur, één dag slechts door de overheid openlijk gevoerd, weder zag verdwijnen en tevergeefs bleef aandringen, dat men de Oranjevlag van den toren van het paleis op den Dam zoude hijschen.
Elders in den lande ging het niet anders. Den 14,len November was Winschoten bezet door den Russischen baron Rosin, bevelhebber der voorhoede van het legerkorps onder Wintzingerode. De voorafgaande dagen reeds hadden de Heeren Modderman, onderprefect van het arrondissement Winschoten en Alberda, ontvanger aldaar, pogingen in het werk gesteld om eene revolutie voor te bereiden. Den 12<ien November had eerstgenoemde getracht zich in betrekking te stellen met eenige voorname oude aanhangers van het Huis van Oranje binnen Groningen. Hierin echter niet slagende, was hij den 13den naar het leger vertrokken en den in het gevolg van
baron Rosin te Winschoten wedergekeerd. Op verzoek van dezen zelf namen Modderman en Alberda het bestuur over
20


het arrondissement Winschoten op zich en in welken geest zij dit deden, blijkt uit de aanteekening in Moddermans Journaal: „overal werden de Oranjevlaggen uitgestoken, het dragen der „Oranjeleus niet alleen toegestaan, maar zelfs door reeds bevorens op onze order vervaardigde cocardes aangemoedigd". Den 16den daaropvolgenden vertrok Rosin naar Groningen, dat reeds den vorigen dag door alle nog aanwezige Franschen in allerijl was verlaten, nadat de prefect zelf, de Heer Petit de Beaurenger, den 14den des avonds te elf uur was gevlucht. De Geallieerden, voorafgegaan door stroopende Kosakken, noodzaakten de keizerlijke troepen uit de vier provinciën Groningen, Friesland, Overijsel en Drenthe om zich terug te trekken in de vestingen Delfzijl, Koevorden en Deventer. Buiten die sterkten was het keizerlijk gezag gevallen, of kwam te vallen binnen twee of drie dagen.
Wat de bevolking op dat oogenblik wenschte, sprak zij duidelijk uit in woord en daad. De kreet „Oranje Boven!" afgewisseld met het oude Wilhelmuslied, klonk te Leeuwarden, te Dokkum en elders de aftrekkende Franschen achterna. Toch werd te Leeuwarden door den prefect, baron Verstolk van boelen, en door de raden van prefectuur, de laatsten allen geboren Friezen, in overleg met den Heer Jullens, fungeerend maire van Groningen en den Heer Busch, kolonel der nationale
garde aldaar, besloten: „men zou den Franschen alle mogelijke „hulp verleenen om spoedig te vertrekken; de aanrukkende „troepen van de geallieerden zoo goed mogelijk verzorgen en „doortocht verleenen ; het aannemen van eene partijleus voorlopig te keer gaan; eindelijk door eene krachtige houding „het gezag, de orde en de rust handhaven". Het dragen van Oranje werd dientengevolge verboden; wie het waagde, werd in hechtenis genomen. De Nederlandsche vlag, „in een Oogen„blik van overijling" van den Nieuwen Toren te Leeuwarden gestoken, moest weder worden ingehaald. Leeuwarden en


Groningen ontvingen de troepen der Verbonden Mogendheden als steden, die aan den vijand waren ontnomen en nu de beslissing over haar lot aan de goedheid der Geallieerden overlieten. Tevergeefs trachtte de Russische bevelhebber in eigen persoon de raden van prefectuur te bewegen tot de waarneming hunner functiën in naam van den Prins van Oranje. Toen zij zich eindelijk tot het behoud hunner ambten lieten overhalen, was het niet dan onder uitdrukkelijk beding, dat de Oranjeleus moest worden verboden. Ziende, dat hun toeleg om in het Noorden eene revolutie te bewerken, was mislukt, waagden Modderman en Alberda het op eigen hand naar het hoofdkwartier der Geallieerden te vertrekken om daar met meer zekerheid voor het Huis van Oranje werkzaam te zijn ').
Te Haarlem had de firma Enschedé op het bericht, dat den 17<ien November het Staatkundig Dagblad van het Departement der Zuiderzee enkel in het Hollandsch was verschenen, ook hare courant, de welbekende Oprechte Haarlemmer, weder doen verschijnen in den ouden vorm, met het oude wapen en zonder Franschen tekst. Tevergeefs trachtte de onderprefect de verzending der courant tegen te houden. De Haarlemsche courant ging destijds verder dan de Amsterdamsche en, waar dit eerste enkel Hollandsche nummer beoosten den IJsel den lieden in handen kwam, was hun dit een zeker teeken, dat de zaken in Holland waren gekeerd, en werden de troepen der Geallieerden te eerder bereid gevonden om den IJsel door eene afdeeling Kosakken te doen overtrekken. Den 19ien November, in het midden van den nacht, werd ook Haarlem ontruimd door de Fransche bezetting, die zich naar den Helder begaf. De maire, die zelf de hand niet wilde leenen tot eenige Orangistische beweging, droeg het bestuur der stad daarop over aan den adjunct-maire, Mr. Johan Enschedé, die terstond, als reeds in andere steden was geschied, een intermediair be-
') Prof. Theod. Jorissen. Bijdragen tot de Geschiedenis der Revolutie.


stuur instelde ter bewaring van orde en rust. Ook dit bestuur trad even als het Amsterdamsche aanvankelijk op met de Oranjecocarde als teeken der verlossing van de vreemde overheersching. Maar twijfel aangaande hetgeen de naaste toekomst brengen zoude en onzekerheid aangaande het verblijf en de bedoelingen van den Prins van Oranje deden het nationale teeken weder verdwijnen; en de Oranjevlag mocht ook te Haarlem niet van den toren worden geheschen '). Met angst bedacht men, dat Utrecht nog altijd Fransche bezetting had en Amsterdam bedreigde; dat de gemetselde redoute tusschen de sluizen te Halfweg nog in handen was van Fransch krijgsvolk. Gelukkig liet de bevelhebber, toen hij op het punt stond zich in die redoute op te sluiten en de draaibruggen over de sluizen te openen, waardoor de gemeenschap tusschen ZuidHolland en Amsterdam zoude zijn afgesneden, zich nog van dit voornemen weerhouden door den maire van Spaarnwoude, die hem voorhield, dat de weg van Amsterdam naar Haarlem was een zoogenaamde keizerlijke weg, dien hij dus niet eigendunkelijk afsluiten mocht. Een aantal Fransche douaniers, die met vrouwen en kinderen uit het Noorden vluchtten, zond men van Haarlem onder eenig geleide naar Amsterdam, weinig vermoedende, dat het Provisioneel Bestuur dier stad ze zoude helpen aan de middelen om naar Naarden door te trekken ter versterking der Fransche bezetting. Gelukkig was men zoo wijs een transport van gelden, die de arrondissementsontvanger naar Utrecht wilde zenden, tegen te houden.
Te Alkmaar en omstreken hadden de zaken almede een zelfde beloop. „In deze zonderlinge conjuncture van zaken", schreef de president van de rechtbank van eersten aanleg op 18 November aan Van Maanen, „neem ik de vrijheid „U. E. Gestr. te informeeren, dat alles hier rustig en stil is. De
i) Mr. Johan Enschedé. Aanteekeningen van het gebeurde te Haarlem in November 1813, pag. 15.


„meeste en bijna alle ambtenaren en bedienden van de droits „réunis en douanes zijn vertrokken zonder beletsel; enkele, „zeer weinige personen ziet men nu en dan een stukje Oranje „dragen, dat zij op aanraading wegnemen en men verneemt „tot op dit oogenblik geene bewegingen. Alkmaar gaf in 1787 „bewijzen, dat de orde bemind wierd en kan niet twijfelen, „dat men ook nu daarvan zoude afwijken. Elk ambtenaar van „policie en justitie zal zijnen eed en pligt getrouw blijven, „zoolang hij niet wordt ontslagen; althans ik zal daar niet „van afgaan wat er ook gebeure. Met prudentie en cordaatheid „kan men veel, zeer veel verrigten. Ik heb het jaar 1787 be„leeft en de fataliteiten van wanorde gezien en met nadruk „zelf ondervonden. In dit arrondissement is mij ook geene „wanorde of opstand tot nog toe bekend, hoe dangereus ook „de positie zij, omdat de Helder een belangrijk poinct is en „er misschien nog 2000 Spaansche krijgsgevangenen aldaar gebonden worden. Daar intusschen niemand zeker weet, wat „er gaande is, en van waar die onverwagte bewegingen ontstaan en hoe zig best te gedragen, zoude ik mij zeer ver„eerd vinden, wanneer ik deswege van U. E. Gestr. eenig „berigt en informatie mogt ontvangen".
De eerste president van het Keizerlijk Gerechtshof te 's Gravenhage gaf daarop den 19<ien November het orakelspreukig antwoord : „het Hof gaat in zijne werkzaamheden rustig voort „op den gewonen voet en zal daarin voortgaan, zoolang hetzelve door eene vis major niet verhinderd wordt en ik geloof, „dat alle rechtbanken dit insgelijks moeten doen. Voor het „overige is het mij volstrekt onmogelijk U. E. Gestr. meer „bepaalde instructiën of raadgevingen te doen toekomen, daar „de evenementen waarlijk niet te berekenen zijn. Aan mij zijn „geene instructiën hoegenaamd gegeven" ').
*) Verzameling Van Maanen. No. 53. Rijksarchief.


V.
HET ALGEMEEN BESTUUR.
Zoude echter de inéénstorting van de Fransche heerschappij er niet toe leiden, dat de Bondgenooten de Nederlanden als overwonnen land beschouwden, dan was het noodzakelijk, dat hunne legerhoofden hier eene nationale regeering gevestigd vonden. „Onafhankelijkheid van Frankrijk alleen was niet „mijn doel," schrijft Van Hogendorp, „maar eene ware en „algemeene, behoudens de natuurlijke betrekkingen tusschen „meer of min sterken. Deze nu liep gevaar door alle heim„lijke verstandhouding, omdat de hoofden van een verdrukt „volk slegts beschermelingen kunnen zijn van gevestigde „regeeringen" '). En de tijd drong. Er waren reeds requisitiën gedaan, als in een overwonnen land en wij moesten niet als overwonnen land worden beschouwd. Als een vrij volk moesten wij bondgenooten ontvangen. In dit licht bovenal moet worden beoordeeld de gewichtige stap, die te 's Gravenhage werd gedaan.
Het bericht van den aftocht der Franschen en van het oproer te Amsterdam op 15 November bereikte in den laten avond
l) G. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 192.


van den 16den den Haag. Nog te drie ure in den nacht gelastte de prefect den kolonel der nationale garde, J. Van Oldenbarneveld genaamd Witte Tullingh, zijne manschappen onder de wapenen te roepen. Deze antwoordde, dat de nationale garde niet gewapend was. De prefect machtigde derhalve den waarnemenden maire, Faber van Riemsdijk (evenals die van Amsterdam vertoefde de maire van 's Gravenhage, de Heer Van der Schinne, op dat tijdstip tot aanbieding van het adres aan de Keizerin te Parijs) om de noodige wapenen te verstrekken. In den vroegen morgen had de wapening der garde op het Buitenhof plaats. Tullingh gaf er kennis van aan den graaf Van Stirum, die met den uitroep: „nu is het onze tijd!" naar het huis van Van Hogendorp snelde. Met eene door de jonkvrouwen Van Hogendorp vervaardigde Oranjecocarde op den hoed en eene reeds vroeger door Van Hogendorp opgestelde proclamatie in de hand verliet hij het huis weder, om zich te stellen aan het hoofd der nationale garde, die evenals haar bevelhebber, de kolonel Tullingh, zich gewillig naar zijne bevelen schikte. Met vliegend vaandel en slaande trom ging het nu den Haag door om op verschillende plaatsen in de stad de bekende proclamatie af te kondigen:
Oranje Boven.
Holland is vrij.
De bondgenooten trekken op Utregt.
De Engelschen worden geroepen.
De Franschen vlugten aan alle kanten.
De zee is open.
De koophandel herleeft.
Alle partijschap heeft opgehouden.
Al het geledene is vergeeten En vergeeven.
Alle de aanzienlijken komen in de Regeering.
De Regeering roept den Prins uit tot Hooge Overneid.


„stelsel van rustbewaring en van handeling met de Franschen „vaarwel te zeggen". Voor een deel was het echter ook, omdat enkele uitdrukkingen in Van Hogendorps eerste proclamatie vervat, als: „de oude tijden komen wederom" en „alle „aanzienlijken komen in de Regeering", bij nader bedenken weinig instemming vonden. De Heeren Ad. Hope, Steengracht Van Oosterland, Van Spaen van Voorstonde en Van Heekeren van de Cloese teekenden een uitdrukkelijk protest (waarvan zij voor alle zekerheid afschrift zonden aan den eersten president van het Keizerlijk Gerechtshof te 's Gravenhage, Mr. C. F. Van Maanen) tegen de wettigheid der bijeenroeping van de oude Regenten ten huize van Van Hogendorp op Donderdag 18 November. „Wij allen staan bereid," heet het daarin,
„zooveel moogelijk in ons is toe te brengen ter handhaving „en bevordering der algemeene rust, veiligheid en goede orde „in ons Vaderland, ons verzeekerende geen vreedzaam ingebeten zich zulks zal onttrekken, dan wij verzeekeren ons „teffens er geen regeeringloosheid plaats heeft, en oordeelen "ons onbevoegd tot het ontzetten van eene erkende Regeering, „veelmin tot het aanstellen van eene andere, of het aanmatigen van eenig bestier bij ons zeiven. Wij laaten dus de „Regeering en de voorziening tegen alle wanorde over aan „die, welke dezelve is toevertrouwd, en de verantwoording der „gevolgen aan zoodanige, welke zich die onwettig zouden
„willen toeëigenen."
Anderen namen er aanstoot aan, dat tot de bijeenkomst, op den 18den belegd, alleen waren opgeroepen „de leden en „ministers der oude Regeering, zooals die in den jare 1794 „en 1795 bestondt". Tot die vergadering verschenen „niet „verre" van de vijftig opgeroepenen behalve de Heer Van Aylva, een Fries, allen Hollanders; uit Amsterdam was niemand overgekomen dan Anton Reinliard Falck, die, als niet behoorende tot de oud-regenten, ook niet als lid aanwezig was,


maar wien door Van Hogendorp de rol van secretaris was toegedacht. Van Hogendorp opende de samenkomst meteene aanspraak, die onder zijne aanteekeningen is bewaard gebleven. „Wij hebben", sprak hij, „de reden van deeze Bijeenkomst aan de Heeren opgegeven, en wij kunnen nu gezamenlijk van gedagten wisselen over den staat van zaaken. „De Heeren komen van andere Steden en Provintiën, zij hebben „ook van elders tijdingen ontvangen en zij kunnen onsdaar„mede voorlichten. Wij kunnen aan de Heeren mededeelen, „wat hier geschied is. Daar was in Amsterdam een geest „wakker geworden, dieherwaards overwoei, en gister ogtend „den Prefect bewoog om de wijk te nemen. Hij liet door den „Commandant van de sedentaire Garde aan den Heer Van „Stirum weeten, dat men vrij uit naam van den Prins van „Oranje de noodige maatregelen tot behoud van de Rust „neemen kon. Ook de Fransche Generaal zeide in den loop „van den ogtend: Vous ferez ce que vous voudrez, maïs mêna„gez-moi les insultes. Wij hebben onze partij genomen, met „oogmerk om de rust te bewaaren, en zij is bewaard. Onze „personen, onze eigendommen, in deze volkrijke stad, om„geven van volkrijke dorpen, zijn ongeschonden bewaard ; „daar is vroolijkheid geweest en geen overlast. Vier en twintig „uuren na den Prefect is de Generaal pas met het garnizoen „vertrokken, zijne hoogste verwondering en lof betuigende „over zulk een orde, zulk een houding, en ons zijne zieken „met een Chirurgyn-Major laatende en aanbeveelende.
„De middelen om zulk een heilrijk einde te bereiken, waren „niet aan onze keuze overgelaaten; er was maar één voornhanden, en de Prefect zelf liad dit erkend. Dit middel was „Oranje Boven, waardoor wij alle harten aan ons verbonden „en aan alle de gemoederen de behoorlijke rigting gaven. Wij „namen de zaak van den Prins op, wij deden uit zijn naam „hetgeen Hij gedaan zou hebben, en de uitkomst heeft onze


„pogingen bekroond. De rust alhier zal nu denkelijk geen „verder gevaar loopen; ons voorbeeld dient tot behoud der „Rust op andere Plaatsen; en wij hebben eindelijk ook dit „voordeel behaald, dat wij hier in veiligheid met de Heeren „kunnen overleggen, hoe de omstandigheden geschapen zijn, „en wat wij nu naar de omstandigheeden doen moeten."
Van Hogendorp meende nu terstond, in deze vergadering, „bevrijd van het Fransche bewind en van de Fransche ge„ wapende magt, zich geheel te kunnen overgeeven aan het „opzetten eener Regering", en reeds dadelijk het met zooveel zorg en voorliefde door hem opgestelde Ontwerp eener Grondwet in behandeling te kunnen nemen. Eene bij voorbaat daartoe door hem opgemaakte concept-formule luidde: „Uit overweging van de gesteldheid der zaaken, is goedgevonden en „verstaan, dat de oude Regenten alhier bijeengekomen, en alle „degenen, welke zig verder bij hen zullen voegen, uitmaaken „de vergadering van de Staaten-generaal der Vereenigde Nederlanden." „De Staaten van het Land," zoo had hij zich voorgesteld, in de hoop en in het vertrouwen, dat ook anderen het evenzoo moesten inzien, „de Staaten van het Land den „Prins uitroepende, en wijze schikkingen maakende, zullen „overal gaarne gehoorzaamd worden, alle de braave lieden „zullen naar hunne stem luisteren, en de woeste hoop zal in „bedwang gehouden worden. Aan zeven Staatsvergaderingen „is egter in deeze gevaarlijke dagen niet te denken; alle de „oude Regenten, met alle de notabele Ingezetenen dienen uit „te maken eene enkele Vergadering van de Staaten Generaal, „daar elk Regent en Notabele in komen kan, uit welke alleen „alle magt voortvloeit. Dezelve zal als een zegen beschouwd „worden door het geheele Land om de verwarring te stuiten, „die anderszins onvermijdelijk is. Dezelve zal als de grootste „weldaad beschouwd worden door den Prins, omdat zij zijne „komst in het Land stil en vreedzaam maaken zal. Dezelve


„zal de nationaale eer ophouden, omdat zij ons den ouden „rang onder de Mogendheeden wederom zal bezorgen, eer „vreemde troepen inrukken, die zij dan als vrienden en bond„genooten ontvangen zal. Dezelve zal aan den Prins den „grootsten dienst bewijzen, dat Z. H. zal uitgeroepen worden „door een vrij volk en niet onder de bajonetten. De wijze, „op welke deeze heilzame oogmerken te bereiken zijn, bestaat „in twee hoofdpunten: eerstelijk, dat eene Vergaadering van „de Staaten-Generaal zig constitueere, ten tweede, dat die ergadering aanstonds in het noodigste voorzie. Het eerste „kan op geen plaats voeglijker geschieden, dan in deezen „ouden zetel van de Hooge Regeering, waar alle de andere „Steden het oog op gevestigd houden, waar Regenten uit veele „andere plaatsen woonachtig zijn, en waarheen zij zig uit „andere plaatsen al aanstonds kunnen begeeven. De tijd laat geen „uitstel toe ; hetgeen dient gedaan te worden, dient nu ge„daan; laater zou het van geen nut meer zijn, en de onheilen „zouden ons overvallen."
Het bleek echter onmogelijk om het in die vergadering van 18 November „zoover te brengen, dat men af wilde wijken „van het denkbeeld van rustbewaring in de afwezigheid van „het iransch bestuur." De heeren, die dien dag ten huize van \ an Hogendorp samenkwamen, verlangden zeker in alle oprechtheid, dat de Prins van Oranje onder hen mocht terugkeeren en de waardigheid zijner voorouders of zelfs hooger waardigheid verwerven. Maar — de Franschen waren nog in de buurt; de groote strijd tusschen Napoleon en de Geallieerden was nog niet beslist; de Keizer kon nog overwinnen en wat zoude dan het lot zijn van hen, die zich aan het hoofd van den opstand hadden geplaatst, die Oranje hadden uitgeroepen als Vorst? Wist de Prins van Oranje van de zaak? Had hij A'an Hogendorp en de zijnen gemachtigd? Wisten zij, waar de Prins zich bevond? Op deze vragen moesten de revolutie-
21


mannen een ontkennend antwoord geven. Maar was het dan niet, vraagde men, een roekeloos bestaan van de vijf heeren, die het werk waren begonnen? Die moesten nu ook verder
de verantwoording dragen.
„Van die vergadering," schrijft Anton Reinhard Falck in zijne Aanteekeningen op het Handschrift van Van der Palms Gedenkschrift'), „moet niet gezegd worden: Elk was gereed zich „op, te offeren, indien het baten kon. Het waren meest allen „sukkels, zonder eenige bewustheid van, veelmin vertrouwen „op, eigen krachten. De verwijdering der kusten , de tijd, die „men noodig had om berigt uit Engeland te hebben, de „houding der Amsterdamse! ie Regering — dat was de schering „en inslag van hunne overwegingen en gesprekken en hun „zelfopoffering toe te schrijven, is, vreeze ik, de waarde der
„zelfopoffering van Van der Duyn en Hogendorp verkleinen 
„Tot de vergadering van Donderdag was uit Amsterdam buiten „mijzelve niemand dan de Heer Van der Hoop geroepen. „Maar de toestand dier stad verbood zijne verwijdering, en „zoo ik tot deze verwijdering voor mij besloot, was het alleen „uit hoofde van het gevaar, dat de zaak des \ aderlands dreigde, „door de momentaneele uitsluiting van hen, die geen regenten „waren geweest voor 1795. Over dit idee van Hogendorp „hadden wij het in het begin van November nimmer eens „kunnen worden. Hij meende het, zooals altijd, voortreffelijk „en wilde, dat het noyau der zuiveren eens gevormd zijnde, „zij zich dadelijk door assumptie van andersdenkenden versterken zouden en zoodoende een onpartijdig bestuur vormen. „Donderdag om 12 uur in den Haag gekomen, vond ik de
i) Mr. F. Baron Van Hogendorp. Gijsbert Karei Van Hogendorp
in November 1813.
Bijlage A. Aanmerkingen van A. R. Falck op het H. S. van \ an der Palm's Gedenkschrift.
Cf. N. Beets. Verscheidenheden meest op Letterkundig Gebied, I. Falck.


„opgeroepenen reeds in volle raadpleging en was dus verpligt «met de deur in huis te vallen en door de wijze, waarop het „nieuwe Amsterdamsche bestuur zamengesteld was, te betogen, „dat eene hartelijke medewerking van allen niet verkregen „konde worden, dan door middel van eene gemengde vergadering. Dat ik uit de groote stad kwam en van haren geest „spreken kon, verschafte mij gehoor; maar dat ik daarenboven bijval en het besluit verwierf, dat elk Zaterdag met „een patriotsch regent terugkomen zoude, was alleen te danken „aan het voegzaam voorwendsel, dat men aldus vond om „Donderdags niets tot stand te brengen en dus dien tijd te „winnen, welken de Heer Van Stralen beoogd had, door kort „voor mijn aankomst te adviseeren, om Hogendorps en Van „der Duyns moedige voorslagen NB. commissoriaal te maken. „De waarheid vordert overigens van mij, dat ik erkenne over „dit alzoo te weeg gebragt uitstel niet minder dan de Heeren „van het Commissoriaal, hoewel op andere gronden, tevreden „te zijn geweest. Den vorigen avond was mij het provisioneel „bestuur te Amsterdam magtig uit de hand gevallen; en met „een hartzeer des te grievender. omdat het aan niemand kon „worden geopenbaard, had ik bespeurd, dat een beslissende „stap hier, (te 'sHage), hetzelve eer zou doen terugdeinzen „dan aanmoedigen. Er was tijd noodig om deze geestgesteldheid tegen te gaan en tot dit einde, zoowel als om bij Van „Hall c. s. den noodlottigen indruk weg te nemen van de „uitsluitende beschrijving van de oud-regenten, maakte ik nog „Donderdag-nacht weder te huis te zijn."
Falck s betoog, dat inen evenals te Amsterdam eene gemengde vergadering moest hebben zonder uitsluiting van de regenten van na 1795, vond onder die omstandigheden gereeden bijval. Men besloot den volgenden Zaterdag, 20 November, terug te komen ieder met een patriotsch regent. Zoo leidde de vergadering van den 18d®n, waarop Van Hogendorp


zulke groote verwachtingen had gebouwd, slechts tot uitstel en tot afwachten.
Ook den hoogleeraar Kemper, die zich op het bericht, dat de omwenteling te 's Gravenhage openlijk was begonnen, terstond daarheen had begeven, was de oproeping van de regeeringsleden uit het laatste tijdperk van het Stadhouderschap een bedenkelijk begin van terugkeer tot onze oude staatsregeling, waardoor de geest der oude partijschappen dreigde te herleven en aanmerkelijk werd afgeweken van de beginselen door hem en Falck voorgestaan '). Zijns inziens werd door deze politieke consideratiën het optreden vertraagd van een Algemeen Bestuur, dat den stedelijken opstand tot eenen nationalen zoude maken en zoude doen zegevieren. Het verschil in opvatting tusschen hem en Van Hogendorp bestond echter meer in schijn dan in werkelijkheid. De laatste eveneens achtte de aansluiting van andere, nieuwe elementen dringend noodig; maar hij rekende er op, dat die wel volgen zou. Zijn denkbeeld was, dat de Oranjepartij, die alleen de massa van bet volk kon medesleepen, daar zij alleen beschikte over leuze en symbool, het teeken geven moest en onmiddellijk daarna de oud-patriotten tot medewerking uitnoodigen 2), „den toegang tot alles openzettende aan allen, zonder eenig ander onderscheid dan deugd „en kundigheid", zooals hij nog pas, den 16'len November, had geschreven aan den Heer Van der Hoop te Amsterdam 3).
Op Zaterdag 20 November had nu ten huize van Van Hogendorp de tweede, de zoogenaamde Groote Vergadering plaats. „Ons ontbreekt niets meer," had Van Hogendorp nog den vorigen dag geschreven aan den Heer Van der Hoop te
') Jhr. Mr. J. M. Kemper. Verhandelingen, Eedevoeringen en Staatkundige Geschriften. Deel III, pag. 53.
2) Dr. H. T. Colenbrander. Gr. K. Van Hogendorp. Onze Eeuw. Mei 1903.
3) Gh K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 3081


Amsterdam, wien hij eenige nadere tijdingen deed toekomen aangaande den opmarsch der Verbondenen, „ons ontbreekt „niets meer dan een Gouvernement om de orde van binnen „te onderhouden, om den wensch der geheele natie voor de „verheffing van het Huis van Oranje uit te spreken, om onzen „rang onder de mogendheden te hernemen en om onze krachten „met die van de Bondgenooten te vereenigen. Dit heilrijk „werk kan Zaterdag 20 November zijn beslag krijgen, en ik „wenschte hartelijk alsdan ook den Heer Van der Hoop hier „te zien in goed gezelschap van welgezinde Amsterdammers". Dien dag ontbraken de Amsterdammers echter ten tweede male. „Onze Heeren zijn volstrekt onbeweegbaar," meldde Falck en hij zelf verscheen niet, daar hij meende, dat zoo men dien dag tot eindbesluit wilde komen, het beter ware, dat Amsterdam daarbij in het geheel niet, dan gebrekkig of partijdig gerepresenteerd ware ').
Maar zoo de Amsterdammers al ontbraken, aanwezig waren ditmaal onderscheidene notabelen van verschillende richtingen. „Hiermede was ik al een stap verder," verhaalt Van Hogendorp, „en hoopte mijne Staaten-Generaal op eens uit alle „partijen saam te stellen." Maar opnieuw zag hij zich in zijne verwachting bedrogen. Zooals Van der Palm schrijft: „Elk „betuigde wel gereed te zijn om zich op te offeren, indien „het baten kon; maar gelijk het gaat, men geloofde niet, dat „het zou kunnen baten." Weder trokken zich velen teruoweder werd voor eene federatieve rustbewaring gepleit, niettegenstaande den aandrang, waarmede nu ook de advocaat Fannius Scholten betoogde, „dat wij door onzen vijand als „rebellen beschouwd werden, dat er nooit een vergiffenis te „wachten was, en dat er dus geen ander middel overschoot
i) G-. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 311, 256.


„De Heer Van der Duyn in Amsterdam zijnde, bleef mij „niemand over om mede te doen dan de Heer Changuion '). „Voor den eersten kon ik het op mij nemen, en bij zijne „terugkomst des anderen daags, keurde hij alles met vreugde „goed. De ander wilde uit zedigheid zig niet tot ons gezellen, „en nam bij voorbaat het secretariaat op zig. Als vervolgens „de gewapende magt voor mijn huis kwam, ging ik met „Changuion de deur uit en onder een militair muziek werd „de eerste Publicatie van het Algemeen Bestuur afgelezen."
Deze eerste proclamatie van het Algemeen Bestuur, den 2lsten November door Canneman opgesteld, en het eerste nummer vormend van het Nederlandsch Staatsblad, luidde in hoofdzaak als volgt:
Uit naam van Zijne Hoogheid den Heere Prince van Oranje,
Het Algemeen Bestuur der Vereenigde Nederlanden.
Nederlanders!
Het oógenblik is gekomen, waarop wij ons Nationaal bestaan hernemen. De zegepraal der Bondgenooten heeft de hoogmoed van onzen onderdrukker vernederd, heeft zijne Reuzenmagt vergruisd.
Moede van het juk te torschen, waarmede men ons zoo schandelijk deed bukken, gevoelt elk Nederlander zijnen moed ontvlammen in dit plechtig oogenblik. Nationale Vrijheid en Onafhankelijkheid is aller leus, Oranje het
i) Mr. C. J. Van Assen aan Mr. P. Bosscha.
Opmerkelijk is het, dat de Heeren Repelaer en Frans de Jonge, wier naam Ued. mede onder de uitnoodigers zult vinden, naderhand in geene betrekking weder te voorschijn komen. Zij geven voor in commissie naar Engeland te zijn gezonden maar niemand weet zich te herinneren, wie hen met dezelve belast hebben.
Prof. Theod. Jorissen. Bijdragen tot de Geschiedenis der Revolutie.


punt der algemeene vereeniging van al wat trotsch is op den naam van Nederlander. Wij voldeden aan den wensch van alle onze Landgenooten, wanneer wij in afwagting van de komst van Zijne Hoogheid den Heere Prince van Oranje en in Zijnen naam dezen dag ons stelden aan het hoofd der Regeering; wij namen die taak op ons met vertrouwen op de hulp der Goddelijke Voorzienigheid, wiens hand de aanstaande verlossing van ons verguisde Vaderland zoo zichtbaar bestiert; maar wij deeden het ook met vertrouwen op den bijstand, op de hulp van elk ïv ederlander, die zonder herinnering aan al het voorledene, zonder onderscheid van rang of staat of van Godsdienstige Gezindheid met ons de behoefte gevoelt van nog eenmaal te herwinnen dat Vaderland, dat op de Elementen, Philips en Alba veroverd, van den moed onzer Voorvaderen zoo heerlijk getuigde, doch met smaad en schande te lang bezoedeld werd.
A an dit oogenblik af zijn onze keetenen afgeworpen; geene vreemdelingen zullen U meer beheerschen; alle verbindtenis van dwang en slaafsche onderwerping aan den gemeenen \ ijand van Europa, aan den verstoorder der rust, der welvaart en der onafhankelijkheid der volken , zeggen wij onherroepelijk en voor altoos op.
In naam van Zijne Hoogheid den Heere Prince van Oranje, de Hooge Regeering der Nederlanden aanvaarende, ontslaan wij alle onze landgenooten in welke betrekking ook in het geheele voormalige gebied der vereenigde Provinciën van den eed van trouw en gehoorzaamheid aan den Keizer der Franschen gedaan, en van de afkondiging dezes af aan , verklaren wij als verraders van hun ^ aderland en rebellen tegen de wettige Nationale Regeering te zullen beschouwen en doen straffen dezulke die, uit krachte van hunne verbindtenis met de


Fransche Regeering of hunne ondergeschiktheid aan deszelfs Administratiën, aan eenige orders of beveelen van dezen mogten defereren, of aan de Regeering of derzelver Ambtenaren of gedelegueerden eenige gehoorzaamheid betoonen of korrespondentiën met dezelve voeren mogten.
Alle betrekkingen met onze onderdrukkers, wier verachting en smaad elks aangezicht en hart in vuurgloed ontsteekt, zijn dus van heden af vernietigd; doch dit is niet genoeg!
Nederlanders! Wij roepen u op om u eendragtig om den standaard te scharen die wij geplant hebben, wij roepen u op om de wapens als mannen op te vatten en den vijand, die nog op onzen bodem ons schijnt te trotseeren, doch reeds siddert voor onze vereeniging, van onze grenzen te verdrijven.
Elk onzer zij gedachtig aan hetgeen onze brave Voorvaderen deeden, toen de onsterfelijke Eerste Willem, Hollands moed in laaie vlam ontstak, en laat het edele voorbeeld van Spanje's Volkeren, die na den hachelijksten strijd met opzetting van goed en bloed het gehaatte juk verbrijzeld hebben, en thans den heerlijksten dageraad van verlossing en zegen zien aanbreken, laat dit voorbeeld ons leeren, dat de uitkomst niet faalen kan.
Wij hebben overal mannen van beproefd krijgsbeleid met de zorg eener wapening belast; zij zullen U voorgaan in het gevaar, dat slechts kortstondig zijn kan, bij het aanrukken der Bondgenooten tot onze bevrijding.
Orde en krijgstucht zullen onze legerbenden kenmerken, zij zijn onafscheidelijk van den waren moed.
Wij zullen zorgen, dat het onze strijderen aan niets ontbreekt; dat hun vertrouwen niet wankele; de God van Nederland strijdt voor ons 


VI.
DE COMMISSARISSEN-GENERAAL TE AMSTERDAM.
„Maar hoe groote uitwerking het stuk ook had," schrijft Mr. C. J. Van Assen, sprekende van de eerste publicatie van het Algemeen Bestuur, „het nam egter de vrees niet weg, die „zich op aller gelaat en in aller gesprekken vertoonde, dat „wellicht de Franschen uit de vestingen, waarin zij zich hadden „opgesloten zouden kunnen terugkeeren en ons het rampzalig „lot der Hamburgers doen wedervaren." Menigeen keurde den loop van zaken onbewimpeld af. „Amicissime!" schreef Mr. C. F. Van Maanen aan zijnen vriend, den oud-minister Roëll te Amsterdam, „Amicissime! De zaken zijn mij zoo wild, zoo „wonderlijk, zoo vreemd, dat ik evenmin dan UE. daarvan
„iets beseffen kan Heden hebben de Heeren Van der
„Duyn van Maasdam en Van Hogendorp eene proclamatie „gedaan onder den titel van Algemeen Bestuur der Vereenigde „Nederlanden; — een zeer zonderling stuk; — ik zit aan „het podagra en ben geen moment zonder menschen sedert „alle die gebeurtenissen; daardoor hoor ik veel nieuws maar
„ook veel logens, zoodat mijn hoofd suf wordt Ik voor
„mij, mijn waarde vriend, zie de zaken zeer zwart in en kan „voor de gevolgen beven; —alle bedaarde, verstandige lieden,
22


„die ik zie, denken er ook alzoo over; — het is waarlijk al
„te los spel en wat zal het zijn, indien eens de kans
„keert; — (er schijnen vrij wat troupes te Utrecht en Gorcum „bijeen te komen,...) — of ook wel. gelijk mij ganscli niet „onwaarschijnlijk voorkomt, indien de geallieerden er eens
„anders over denken " '). Van Maanen kon dan ook niet
besluiten om met het Algemeen Bestuur samen te werken, en haalde Van Hogendorp, die in persoon eene poging deed, om hem daartoe over te halen, het voorbeeld aan van den Spaanschen opstand, onder welken jaren lang recht was gedaan in naam van Philips II. „Volgens mijne gewoonte", schrijft Van Hogendorp, „liet ik het daarbij, genoegzaam zeker, dat hij zoveel mede zou „werken , als hij doen kon zonder zig openlijk bloot te geven."
Het optreden van het Algemeen Bestuur was dan ook in den vollen zin des woords een daad van stouten moed. De bezwaren, die het had te overwinnen, waren velerlei en werden nog vermeerderd door den tijd van aarzeling, die was verloopen, eer men den beslissenden stap deed. Het te wapen roepen der natie, dat den 17den November reeds had kunnen en had moeten geschieden, had nu pas in de daarop volgende dagen plaats. De bijval, de geestdrift, waarop men den 17dfin had kunnen rekenen, waren thans vervlogen; niet enkel omdat twijfel aan de mogelijkheid der verlossing bij de bevolking veld won, maar ook omdat velen waren afgeschrikt door de richting, die men in het eerst aan de Revolutie scheen te zullen geven. Dat het Algemeen Bestuur dit zeer wel gevoelde, blijkt uit zijne proclamatie van den 23slen November:
Uit naam van Zijne Hoogheid het Algemeen Bestuur.
Mede-Nederlanders!
Wij staan op onzen post om het Vaderland te behouden: wij nemen de diensten aan van elk, die gereed is om
i) B. D. H. Teilegen. De Wedergeboorte van Nederland, pag. 215.


„het Haagsche werk in meer dan een opzicht te blameeren is" ').
Johan Valckenaer daarentegen schreef reeds drie dagen te voren, den 208ten November aan zijnen neef Luzac: „De „nieuwe Regeering, hoezeer alle met de Or. cocarde aan de „hoed, hebben tot hiertoe de linie van démarche, die zij „meenen, dat hun dekken zal bij alle evenementen en retour „der fr. niet overschreeden, 't geen bij betere lieden voor „pusillanimiteit doorgaat. Ik geloof, dat de Oranjecocarde reeds „opstand is en dat, als men consequent wilde handelen, die „Heeren de schede van de degen hadden moeten wegwerpen. „De apprehensie voor den generaal Molitor, die met zijne „troepen, stel circa 2000 man, te Utrecht nog was gister
„middag, is daar, naar ik denk de oorzaak van Ik
„heb weynigh opinie van beslissende maatregelen alhier, men „zal met Molitor blijven parlementeeren en finaal als de vijanden „blijven dilayeeren, zullen ontwijfelbaar fr. troepen hierin „terug trekken; in welk geval ik voor wraak en veele treur„tooneelen duchte" 2).
Voor een deel werd die overmaat van voorzichtigheid veroorzaakt door brieven uit Parijs ontvangen van Hollanders, die niet ophielden voor overijling te waarschuwen. „Laat men „zich tog in Gods Naam aan Hamburg spiegelen," schreef de Haagsche burgemeester J. Van der Schuine, op 17 November uit Parijs aan Van Maanen. „Zijne Majesteit heeft eergisteren „in den Staatsraad allerernstigst verklaard, dat, wat er ook „gebeuren moge, Frankrijk nooit afstand van Holland zoude „doen en gisteren op 't Lever aan de Senateuren Schimmel„penninck en Van de Poll deze verklaring nog in oneyndig
„kragtiger bewoordingen herhaald Waarlijk het ge-
„meen van den Haag kan niet genoeg omtrent hun wezentlijk
i) Verzameling Van Maanen. No. 53. Rijksarchief.
l) Mr. J. A. Sillem. Het leven van Johan Valckenaer. Deel II. Bijlagen, pag. 98.


„welzijn ingelicht worden, ik beken en weet maar al te zeer, „dat hunne omstandigheden drukkend zijn, maar wat zou er „van de stad worden, indien het Keizerlijk Gerechtshof en „de Prefecture nog vandaar verplaatst werden, 't geen tog
„zeer mogelijk 't gevolg zou kunnen zijn Ik had in de
„gepasseerde week des wegens eene zeer ernstige conversatie „met den hertog van Rovigo, die zijn misnoegen te kennen „gaf over den slegten publieke geest in den Haag, en in 't „algemeen in Holland dat zoo men zich in deze omstandigheden niet wel gedroeg, de wraak allerverschrikkelijkst wezen zou, dat 't gouvernement veel veerkracht had „en onmeetbare ressources, dat de Keizer binnen drie maanden „een millioen soldaten op de been zou hebben " In denzelfden geest schreef Antonie Warin dienzelfden 17den November uit Parijs: „Een ieder, die den Keizer nadert, vindt hem „gezond, bedaard en vriendelijk. Hij boezemd vertrouwen in „door zijne onwankelbaarheid en zal wel weten gebruik te „maken van de groote vermogens, die Frankrijk nog bezit. „Hij moet van Holland gezegd hebben, dat hij, eerder dan „hetzelve over te geven, hetzelve aan deszelfs eerste element „zoude teruggeven. Acht dagen geleden ontbraken hier vele „der voornaamste Hollanders. Men scheen hierover verwonderd. „Thans zijn hier aangekomen de senateurs Schimmelpenninck, „Van de Poll en Van Dedem en de Staatsraad Appelius met „vrouw en kinderen" ').
De betrekkingen en verwanten der Hollandsche leden van den Senaat en van de leden der verschillende stedelijke deputatiën tot aanbieding van het adres aan de Keizerin, waren niet zonder zorg, dat hunne personen de eerste slachtoffers zouden zijn van 's Keizers ongenoegen. Ook was men te Amsterdam verschrikt door een schrijven van generaal Molitor
*) Verzameling Van Maanen. No. 53. Bijksarchief.


op 20 November aan kolonel Yan Brienen gericht, en inhoudende, dat, „de oogenhlikken van onrust, die buitengewone maatregelen hadden gevorderd, thans voorbij zijnde, „de wetten hare kracht behoorden te hernemen; dat het alzoo „voor beiden, Generaal en Kolonel, plicht was daartoe mede „te werken; dat hij, Generaal, op het oogenblik gereed stond „om naar krijgsgebruik te handelen , hoezeer dit middel met „zijn karakter streed, vooral omtrent eene stad, alwaar hij „drie jaren had vertoefd; dat hij, Generaal, van den Heer „Kolonel en van alle goede Burgers een volkomen herstel „wachtte van des Keizers gezag en dat, welke maatregelen „zijn plicht jegens den Keizer hem eerlang nog mocht voorschrijven, hij zich vleide, dat de kwaadwilligheid nogmaals „zoude teleurgesteld worden, verwachtende hij van den kolonel „nog een nader bericht op den eigen dag" ').
In allerijl werden daarop de Heeren Dedel en Six afgezonden naar Utrecht „om representatiën te doen." Toen deze beiden terugkeerden met de tijding, dat graaf Molitor „bleef persi„steeren bij zijne weigering om het Provisioneel Bestuur te „erkennen en te requireeren, dat de oude form van Bestuur „wierd hersteld," werden van nieuws afgevaardigden tot hem gezonden, ditmaal de officieren Schuyt en Hooft. „Wij wer„ken hier in eenen stillen geest," schreef de president Van der Hoop aan Van Hogendorp, waarbij deze kalmweg aanrekende, „ik liet de stillen in rust en werkte voort met de „voortvarenden" 2).
Te Rotterdam had men evenals te Amsterdam eene afwachtende houding aangenomen. Tevergeefs had de voormalige burgemeester j. F. Van Hogendorp, die den 17dpn November
') Naar de vertaling bij J. Konijnenburg. Nationaal G-edenkboek. *) Gr. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV. pag. 207.


de oproeping der oud-regenten te 's Gravenhage mede had onderteekend, getracht een beslist optreden ten gunste van den Prins van Oranje uit te lokken. Sedert had hij zich door de leden van het Rotterdamsche Provisioneele Bestuur, welks lijdelijkheid voornamelijk een gevolg was van de houding door den vice-admiraal Kikkert aangenomen, laten overhalen tot een systeem van enkel rustbewaring. „Ik was verre van gekust en vrolijk," schrijft Mr. F. Frets dan ook in zijne aanteekeningen, „toen ik de Hollandsche vlag wel uitterlijk voor „het oog waaien, maar ter waereld geen middel bij de hand „zag neemen, waardoor dezelve tegen verderen aanval kon „worden verdedigd. Ik begon overtuigd geworden, dat men „alleen een uitterlijk spel speelde en de menigte genoegen „geeven wilde; maar ik zag overigens dat men zich tegen „alle voorvallen en inzonderheid tegen eenen gevreesden terugkomst van den vijand wapenen wilde, dat is, niet met ge„woon geweer, of met zulke wapenen, als bij gelegenheid van „vrees voor zelfbehoud ieder opvat, maar met eene verdediging, waardoor men zich vleide alle beschuldiging of althans „alle straf, bijvoorbeeld voor eene militaire commissie te zullen „ontgaan, hoezeer ook de onkundige menigte des te meer de „schuld van oproerigheid zou hebben moeten dragen" ').
Voor Van Hogendorp en de zijnen werd het met het uur duidelijker, dat een dergelijke toestand niet kon, niet mocht duren. De groote steden, Leiden, Rotterdam, Amsterdam, moesten op welke wijze dan ook tot aansluiting bij het Algemeen Bestuur worden gedwongen. Een Bestuur, dat „in „naam van Zijne Hoogheid den Heere Prince van Oranje de „regeering aanvaardende," verklaarde, „wij ontslaan al onze „Landgenooten, in welke betrekking ook, in het voormalige „gebied der Vereenigde Provinciën van den eed van trouw en
*) Rotterdamsche Historiebladen. Deel II, pag. 307.


„de Leden van hunne posten in deeze oogenblikken van de „noodlottigste gevolgen zoude zijn, zoo voor de rust en veiligheid deezer groote stad, als voor het algemeen belang; dat „deeze vergadering bovendien het volst vertrouwen zoo van „de Ingezetenen als van het Algemeen Bestuur had weggedragen en dat de commissie dierhalve de Leden moest verdoeken en uithoofde van de macht aan haar opgedragen, „desnoods moest requireeren om zich met het Provisioneel „Bestuur der stad te blijven cliargeeren. Hebbende de presente „leden (behalven de Heeren Charlé, Willink en ten Sande, „welke zich om redenen hen daartoe moveerende hebben geëxcuseerd) zich ten einde de stad aan geene Regeringloosheid bloot te stellen, gedrongen gezien zich aan deze requisi„tie te onderwerpen, doch alleen als huishoudelijk en provisioneel, tot daarin nader zal zijn voorzien, hetwelk de commissie „verzeekerde, dat zoo spoedig mogelijk geschieden zoude."
De Heer Voüte, directeur der Centrale Kas, waarin bij afsluiting op 26 November nog nagenoeg twee en een half millioen gulden aanwezig bleek '), „werd gesommeerd niets verder aan „de Fr. magten te zenden en de handhaving dezer sommatie „door genomene maatregelen gewaarborgd." Dit laatste was noodig, daar de Heer Voüte, ofschoon van harte de zaak der omwenteling toegedaan, zich door zijnen eed gebonden voelde en daarom door dwang verhinderd wilde worden om de Centrale Kas op te zenden, wanneer het Fransche Gouvernement hem dit zoude gelasten. Gogel echter was niet te bewegen om ook maar indirect mede te werken. „Wij hebben met den Heer „Gogel eene zeer lange conferentie gehad," meldden comrnissarissen-generaal aan het Algemeen Bestuur. „ZEd.G. was als „particulier geenszints tegen de principes onzer herstelling, dog
i) G. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 346.


„begreep als staatsraad eerst zijne demissie te moeten vragen — „en dat wel in eene plaats, onder beheer des Keyzers: hij „heeft dus verzogd om daartoe in de gelegenheid gesteld te „worden, hetgeen wij gemeend hebben hem niet te kunnen „weigeren" '). De intendant d'Alphonse had bij zijn vertrek de archieven van zijne intendance overgegeven aan den chef van divisie Janssen, die ze in handen stelde van den door Commissarissen-generaal aangestelden chef van het bureau, Schneiter2).
Intusschen had majoor Marcklay het kleine garnizoen van 60 veteranen, dat nog altijd het paleis op den Dam bezet hield, tot de overgave daarvan genoodzaakt. Des middags te twaalf ure volgde nu de afkondiging der proclamatie van het Algemeen Bestuur van de „puye" van het paleis en tevens het uitsteken van de Hollandsche vlag met „Oranje era vatte."
Dien middag schreef Johan Valckenaer aan zijnen neef: „la révolution est complette ici, le palais est redevenu maison com ■ „mune. C'est au balcon que les proclam: ont été lues avecgrands „applaudissements. Krayenhoff est gouverneur-générale Verdooren „commande la marine, Melvill est pour la Brielle. La bourgeoisie „armee et la Cavallerie ont prêté serment: ik beloove en zweer „trouw en hulde aan het Algemeen Bestuur der Yereenigde .Nederlanden en aan Z. H. den Heere Prins van Oranje. „De Staten vlag (oude Princenvlag oranje, blanche, bleu) is op
,den toren van het stadhuis uitgestoken De revolutie
„cónsolideerd zig hier en er heerscht activiteyt en eensgezind„heyd. De nationale vlag is overal geheessen. Het grote admi„raliteitsjacht is met Moyaards als parlementair na Texel om „Verhuell op te eysschen; het zeilt met de oude Princevlag„gen vercierd. Mijn hart is zo bewogen, dat wel 10 maal op
1) Prof. Theod. Jorissen. Bijdragen tot de Geschiedenis der Revolutie.
2) Zie Bijlage X.


„een dag moet tranen storten, 't welk mij gebeurd, als ik de „oude Holl. vlag zie wapperen. Ik ben geheel jong, actief en
„zeer gëlectriseerd Slaat alle de hand aan de zaak van
„het vaderland, u niet laatende slingeren door booze Uit„strooysels. Wij zullen voorzeker een Volk worden en overwinnen."
Daags daarop, den 25slen November, volgde eene nadere proclamatie van de Heeren Commissarissen-generaal aan de ingezetenen van Amsterdam:
Eindelijk is Amsterdam dan niet meer de derde Hoofdstad van een door veroveringen aan elkander geklonken staat, welks reusachtige uitbreiding geheel Europa bedreigde, maar, gelijk van ouds, de vrije Hoofdstad van een door nijverheid bloeiend, van vreemde overheersching afkeerig volk.
De proclamatie op gisteren door ons van de puye van uw voormalig Raadhuis, het gedenkteeken uwer grootheid en de vrucht van de nijverheid onzer Voorvaderen, afgelezen, ontwikkelt de beginselen, waarop de thans ingevoerde orde van zaken rust, en wie onzer is er, die zich daarmede niet vereenigt! Twintig jaren van onophoudelijk op elkander volgende ongelukken , hebben ons verschrikkelijk geleerd, welke de gevolgen zijn van partijschappen en burgerlijke oneenigheid. Wij zullen het, evenals het gouvernement, dat ons gezonden heeft, nimmer vergeten. Het is niet meer de overwinning van een partij, het is de zegepraal van het zoo lang geteisterd Vaderland op de overheersching van vreemden, welke door hen bedoeld wordt, wier moed het eerste voorbeeld gaf van de nog niet geheel uitgedoofde geestdrift der Nederlanders.
Bij de ongelukken door ons doorgestaan, bij den God uwer vaderen, wiens hulp in deze gebeurtenis zoo zigt-


baar met ons is, bij uwe dierbaarste betrekkingen, bidden en bezweren wij u, dezen geest, den eenigen, die ons redden kan, maar ook zeker redden zal, in uwe kringen, in uwe huisgezinnen voort te planten en de belooning zal het geluk, de herstelling van ons dierbaar Vaderland zijn.
Nederland en Oranje! was voor twee eeuwen de leus onzer groote \ aderen, en bij nog grooter zwarigheden bragten zij het gebouw tot stand, hetwelk lang de bewondering van Europa geweest is. Nederland en Oranje! is op nieuw onze leus, en de magt zal, bij eendragt en medewerking van allen, dezelfde zijn.


VII.
DE SOUVEREINE YORST VAN HET VRIJE NEDERLAND.
Intusschen dreigde nog altijd groot gevaar uit de richting van Gorcum. Deze vesting was in 'sKeizers schatting van groote beteekenis; zij lag juist op het punt, waar de nieuwe, door den Keizer ontworpen straatweg, van Parijs over Antwerpen en Breda naar Amsterdam, de Merwede sneed, en vormde daardoor, volgens een woord van Napoleon zelf, den sleutel der verbinding van Frankrijk met Amsterdam '). Bij zijn bezoek aan Gorcum, op 5 October 1811, had de Keizer verschillende bevelen gegeven omtrent verbeteringen, die aan de vesting moesten worden aangebracht. Ruim een jaar echter ging voorbij, voordat met de bevolen werkzaamheden werd aangevangen, een gevolg van het feit, dat tijdens de voorbereiding en den duur van den Russischen veldtocht weinig aandacht werd geschonken aan de verbetering eener sterkte, welke in dien oorlog allerwaarschijnlijkst geen rol zou spelenMaar na den slag bij Leipzig werd het behoud van Holland
!) F. H. A. Sabron. De vesting Gorinchem van November 1813 tot Maart 1814.


voor Napoleon een voorwerp van meer rechtstreeksche zorg. Te voren reeds, den 25sten October, had de Keizer bevel gegeven om de vestingen Coevorden, Delfzijl, Naarden en Gorcum in staat van verdediging te brengen. Maar door het snelle voortdringen der Verbondenen, werden Groningen, Friesland, Drenthe en Overijsel binnen een paar weken als het ware overstroomd door zwermen kozakken, die, zeer goed bereden, de sterkten, waar eene Fransche bezetting tegenstand bood, met zwakke detachementen ingesloten hielden. Dit ontnam aan 's Keizers bevelen alle kracht en maakte het bezit der vestingen in de noordelijke Departementen, waardeloos. Te grooter belang verkreeg daardoor het behoud van Gorcum. Den 17den November werd eene afdeeling der met generaal Molitor uit Amsterdam vertrokken garde soldée te Gorcum ingelegerd. Den 19den en den 208ten November werd het garnizoen der stad nog vermeerderd met twee regimenten nationale garden uit Antwerpen, waardoor de sterkte der bezetting op 5000 man werd gebracht. Tegelijk met de Brabantsche nationale garde kwam de door den Keizer aangewezen vestingcommandant, de generaal Rampon, een man van buitengewonen moed en onverschrokkenheid, met een roemvol verleden, rijk aan schitterende wapenfeiten in Egypte, Syrië en Italië. Het gehalte der troepen, waarmede hij Gorcum zoude hebben te verdedigen, en bovendien naar Napoleons bedoeling, offensief te werk gaan, den opstand onderdrukken en den opmarsch der Verbondenen stuiten, waartoe hem nog 9000 man bereden artillerie werden beloofd, was beneden het middelmatige. Voor het meerendeel waren deze nationale garden hoofden van gezinnen, die door eene willekeurige uitlegging der wet tegen hunnen wil gedwongen werden om dienst te doen buiten het departement hunner woonplaats. Van de Brabanders waren velen „der zake van de Hollanders van „harte toegedaan." Desniettemin maakte hunne aankomst te Gorcum en het optreden van generaal Rampon diepen


indruk, vooral te 's Gravenhage, want Gorcum, zooals Van Hogendorp schrijft, „behoorde tot de prefektuur van de Maas. „De Prefekt had er zich opgesloten, hij onderhield van daar „onderscheiden verstandhoudingen, tot midden in den Haag, „en sprak nog als gezaghebber." Dat op de vergadering van den twintigsten November ten huize van Van Hogendorp, zoovelen zich mismoedig terugtrokken, was goeddeels het gevolg van eenen brief den 18'ien November door den prefect de Stassart uit Gorcum, waar hij voorgaf m tournêe te zijn, gericht aan Mr. Caan, secretaris-generaal der prefectuur, in welk schrijven hij den weg tot terugkeer openstelde, vergiffenis beloofde aan elk, die dien weg zoude willen inslaan, doch tevens met de strengste straffen bedreigde hen, die deze gelegenheid niet mochten verkiezen aan te grijpen, welke bedreiging door de verzekering van het aanrukken eener geduchte krijgsmacht werd ondersteund. „Daarbij vielen de eerste krijgs„bedrijven onderscheiden uit," verhaalt Van Hogendorp verder. „De Franschen hernamen Dordt en werden er wederom uitgedreven. Een eerste aanslag op den Briel mislukte en eerst „na de komst van den Prins werd de burgerij het garnizoen „meester. De zware batterij bij Ooitjesplaat namen de boeren „onder aanvoering van den vrijwilliger Adams in. Te Papen„drecht werd wakker gestreden. Eindelijk heisten wij onze „vaderlandsche vlag op de Maze, eerst onder leidelijk toezien „van den admiraal Kikkert, naderhand onder zijn beleid. Aan „deze zijde hielden wij ons derhalve staande; maar erger zag „het er uit aan de andere. Woerden werd gemakkelijk ingekomen, dog niet behouden De veiligheid van den Haag
„zelve scheen gevaar te loopen, en de Graaf Van Stirum „ontbood den generaal Sweertz met zijn geheel corps. Dit „kwam op en nu scheenen wij in denzelfden staat te zijn als
„den eersten dag, zo niet erger Drong de vijand weder-
„om door tot den Haag, zo was Rotterdam afgesneden en


„Amsterdam omcingeld, want de admiraal Verhuell aan den „Helder, de generaal Molitor te Utregt en het garnizoen van „den Haag, gaven zig de hand."
De tijding van den val van Woerden veroorzaakte dan ook overal de grootste ontzetting. Hoe prangend de»onrust was in den Haag, niettegenstaande daar tegelijkertijd bericht werd ontvangen, dat eene bende kozakken langs de Zuiderzee tot Amsterdam was doorgedrongen, en zelfs voor een deel was gedetacheerd om het fort Halfweg Haarlem te bemachtigen, bewijst een eigenhandig schrijven van Van Hogendorp zonder dagteekening, doch waarschijnlijk in den laten avond van den 248ten November aan de Heeren Commissarissen-generaal te Amsterdam gericht. „Wij dachten heden gerust te kunnen „zijn," heet het daarin. „Van Woerden, van Gorcum, van „Utregt, hebben wij eerst niets dan goeds vernomen, men was „of op de defensive of reisvaardig. Eensklaps komt een adjudant van den generaal de Jonge ons melden, dat er vijf en „twintig honderd Franschen te Woerden zouden zijn. Wij „hebben ontboden al wat hieromtrent is. Wij bidden U ons „hulp toe te schikken. De vijftig Kozakken, ons door UEd. „beloofd, zijn niet gekomen. Indien, zoals wij gelooven, Amsterdam nu geheel van den vijand verlaten is, zoo zouden „al de Kozakken kunnen komen. Doet in dit geval al wat „in Uwe magt is, om dien aanval af te wenden. Wij staan „in de bres en elk is ons bijstand schuldig."
Te Amsterdam was de spanning niet minder groot, doch daar had sedert het optreden der Commissarissen-generaal eene groote bedrijvigheid de vroegere lijdelijkheid vervangen. Generaal Krayenhoff, tot gouverneur der stad benoemd, wist binnen 48 uur de stad in staat van tegenweer te brengen, wat de meerderheid in het Provisioneel Bestuur acht dagen lang voor eene onmogelijkheid had verklaard. Aan de MuiderWeesper- en Leidsche poorten werden batterijen opgeworpen,


ook maatregelen genomen om de omliggende landen zoo noodig onder water te zetten. Ten stadhuize hield eene commissie van 43 leden zitting tot het in ontvangst nemen van vrijwillige giften en ter voorbereiding eener algemeene wapening. „De geest is goed," schreven Kemper en Fannius Scholten in hun dagelijksch rapport aan het Algemeen Bestuur , „de middelen zwak, egter schijnt de Gouverneur en „verdere militairen meer reden te hebben dan gisteren om te „meenen, dat eene attaque niet zal reusseeren." Toen den 25"ten het bericht van den val van Woerden eenen aanval zeer waarschijnlijk en aanstaande deed achten, werden verder nog schikkingen gemaakt om de orde binnen de stad te doen bewaren door burgers niet behoorende tot de nationale garde, ten einde de schutterij in haar geheel bij de verdediging dienst te laten doen. Eerst wilde men tot die verdediging uit de schutterij enkel vrijwilligers oproepen; maar behalve Falck en zijn luitenant Van de Poll gaf niemand aan dien oproep gehoor en uit de gelederen klonk de kreet: „Geenevrijwilligers! Als we gecommandeerd worden, is het goed." De eerste cohorte werd alzoo tot de eerste verdediging bestemd en trok af om de posten aan de Muiderpoort te gaan bezetten. „In„middels was het echter vier uur geworden," verhaalde Falck later, „en nu wilden al de moedige schutters naar huis om „te gaan eten. Vergeefs hield men hen voor, dat het vallen „van den avond een der gevaarlijkste oogenblikken was bij „eenen gevreesden aanval, dat het nu tijd was zich te toonen, „niets hielp. Op weinigen na vertrok de geheele bezetting der „poort, en de bevelhebbers bevonden zich in geene geringe „verlegenheid. Een uur tijds was den huiswaarts keerenden „toegestaan en met angst zag men de duisternis invallen. „Te klokke vijf echter waren al de dapperen, zonder uitzon„dering, welgevoed en welgemoed weder bijeen, zelfs zij, die „aan het andere einde der stad thuis behoorden".


De kracht van Amsterdam lag in die dagen in zijne ligging te midden van landen, die gemakkelijk onder water konden worden gezet en in de talrijkheid zijner bevolking. Dat die bereid was zich tot het uiterste te verdedigen, „zich dood te „vechten in de poort," zooals Mevrouw de Stuers reeds eenige dagen vroeger aan graaf Molitor had verklaard, liad zij reeds herhaaldelijk doen blijken onder het Provisioneel Bestuur, dat er slechts met moeite in was geslaagd, die ruwe kracht in bedwang te houden. Wapenen en geschut had men niet veel; maar generaal Krayenhoff maakte aanstalten om de menigte te wapenen met pieken, hooivorken en bijlen en om de daken en bovenkamers door „geresolveerde" lieden te doen bezetten. Bij deze gelegenheid was het, schrijft O. W. Hora Siccama in zijne uitgave van de brieven van A. R. Falck, dat de schutterij op den Dam vereenigd zijnde om daar te kunnen gezonden worden, waar de nood het mogt vereischen, Krayenhoff zich tot Falck wendde en zeide: „Vriend, aan u heb ik „gedacht!" en een pistool voor den dag halende, bood hij het hem aan. „Als Molitor komt, zijn we weg, en dan maar, „kort en goed: een kogel door den kop!" „Dankje voor de „attentie," antwoordde de andere, „maar toen ik begon, wist „ik, dat als het misliep, mijn leven er mede gemoeid was; „en mogt het zoover komen, dan sterf ik liever op het schavot!
„Bewaar je pistool maar!"
Te Leiden, waar men na Woerden het eerst aan de beurt meende te liggen, was de angst het hevigst. „Hoe is het toch „mogelijk," schreef de Heer Kluit van daar den 26sten November om elf uur des avonds aan den hoogleeraar Kemper te Amsterdam, „hoe is het toch mogelijk, dat ik op mijn allerdringendste brief van hedenmorgen, zoo aan U als aan den „Commandant geschreven geen antwoord, geen gevolg bekomen „hebbe — wil men ons aan ons lot overgeeven en de verwoesting van de stad door 't weigeren of retardeeren van


„eenige geringe hulp, ware het alleen om contenance te ver„toonen, toelaten — in 's hemels naam — ik wassche mijne „handen in onschuld en heb mijn geweeten vrij van mondeling en schriftelijk het onmogelijke gedaan te hebben tot ons „behoud; mijne tranquilliteit heeft mij nog geen oogenblik
„verlaten — maar de desolatie alhier is a son comble en
„geen tijdingen van nadering der Engelschen, hoe officieel „ook gecommuniceerd, worden door eenig mensch geloofd. — „Daar dezelve nu reeds 3-maal en ook hedenavond weder „leugenachtig bevonden is."
„Het was egter beter gesteld, dan wij konden weten," teekent Van Hogendorp aan in zijne Gedenkschriften. „De Russen en „Pruissen rukten aan, de Generaal Molitor was er van verwittigd en dit verlamde zijne werkzaamheid tegen ons. Er „was van onze zijde slegts eene goede houding nodig, om den „aanval af te weeren, die na eenige dagen zonder aanmerke„lijke versterking niet meer kon geschieden. En om deze „houding aan te nemen, zodat de vijand er voor stil stond, „was er genoeg voorbereid, genoeg in beweging, genoeg kragt „voorhanden. Gaan wij dit in bijzonderheden na. — De „Generaal Sweertz had de werf van Rotterdam ingenomen „en den admiraal Kikkert arrest aangezegd. Er waren kanonneer booten uitgerust, de toegang van de flotille van Hellevoet„sluis naar Rotterdam was gesperd, een kruidschip was bij „Dort veroverd; alle de boeren van het Overmaassche waren „op de been; de veeren van den IJsel en de Lek waren bezet. „De Admiraal Kikkert, beter onderrigt door den Admiraal „Melvill, was bij mij gekomen, had mij gevraagd, wie, als hij „Napoleon afzwoer, zijn Souverein was, op mijn antwoord „„de Prins van Oranje" mij de hand gereikt en zig voor ons „verklaard, eene kragtige oproeping aan het zeevolk gedaan, „en hartelijk medegewerkt. De flotille was van Helvoet naar „de Willemstad verzeild, niet zonder verlies van volk en vaar-


„tuigen, die tot ons overkwamen Een blijk van den
„goeden geest van het Platte Land hadden wij voor ogen, in „de uitwerking onzer Publicatie, bij welke alle de dorpen „opgeroepen waren om uit de Notabelen Provisioneele Regeerin„gen aan te stellen. Dit ging alles geregeld en liep af, zonder
„dat van die dorpen een hooger gezag werd ingeroepen 
„Op Amsterdam waren de ogen gerigt; dog daar zowel als te
„Rotterdam werd alles rijp door den tijd Zulk een
„algemeene beweging maakte een grooten indruk op de „Franschen te Gorcum, tot binnen welke stad zig dagelijks „de een of ander waagde om mij kondschap te bezorgen. De „Franschen dagten, dat wij twintig duizend man gewapend „hadden, en verwonderden zig van waar wij de wapenen „kregen........ Wij zonden Commissarissen naar de Provinciën om dezelve onder ons bestuur te vereenigen naar het „voorbeeld van Amsterdam."
Inderdaad werd Woerden bijna onmiddellijk na de herovering van het stadje weder door de Fransche troepen ontruimd; het bleek, dat generaal Molitor „slegts den rug vrij bad willen „houden zonder meer." Naast de zorg voor de nadering der Bondgenoten, was het wantrouwen in zijne eigene manschappen en de sterke desertie, welke onder zijne troepen heerschte, die Molitor te Utrecht evenals admiraal Verhuell aan den Helder tot werkeloosheid dwongen. Daarbij had het bezit van Woerden voor de Franschen alle waarde verloren, nu met de aansluiting van Amsterdam bij het Algemeen Bestuur de hoop om die stad door onderhandelingen te herwinnen voor goed verdween, terwijl men maar al te wel wist, dat men niet sterk genoeg was voor eenen openlijken aanval. Met den overgang van Amsterdam achtte ook Gogel de revolutie voltooid; volgens hem had daarmede „al wat Keizerlijk „was, opgehouden te bestaan." Van dat oogenblik oordeelde hij, dat Holland voor Frankrijk verloren was, of ten minste


niet te herwinnen zonder eenen langdurigen en bloedigen strijd, zooals hij schreef aan den hertog van Gaëta tijdens een kort oponthoud te Breda op zijne doorreis naar Parijs, waar hij, aan zijnen eed tot het laatste getrouw, als staatsraad zitting ging nemen in den Raad van Regentschap ').
„Nous allons bien, mon cher Louis, supérieurement bien," schreef Johan Valckenaer in die dagen, 26 November, aan zijnen neef Luzac te Leiden. „Uw brief van gisteren is wel „ontfangen; het doed mij leed, dat gijl. zoo geheel zonder „reeden en fundament benauwd zijt geweest, zodat men zig „niet geschaamd heeft om eene capitulatie met Molitor aan „te gaan, of ten minste den voorslag daartoe in overweging „te nemen. Dit brandmerkt mijne goede Leijdenaren met eene „onuitwischbare schande (inter nos). Hoe kon het in gezonde „hersenen opkomen, dat Molitor van agter geprangd door de „aannaderende troepen en het land rondsom in opstand ziende „zig in die cal de sac Leijden zou wagen; waarom niet veeleer „Amsterdam, toen het den 24ater» dezes nog geheel weerloos „en open was en geen stuk geschut geplant of eenig Canonier „in werking met zijne macht aangevallen? Deze nacht te 2 „uur is Loenen en Nieuwersluis door de Franschen geëvacueerd en Utrecht dezen morgen te 5 uur Zij gaan
„naar Gorcum en zullen daar eerlang van alle zijden aangevallen worden. — Zij hebben er geen levensmiddelen; alle „ogenblikken worden er geallieerde troepen hier verwacht, „die morgen wel naar Leyden zullen afmarcheeren. Arnhem
„is in handen der Geallieerden Men heeft onderschept
„en ik heb het origineel gelezen van een brief van Duvillers „Duterrage te Parijs van 23 November, die verteld, „dat er „ „troepen van de Garde Impériule, sterk 6000 man, na Ant-
*) Zie den brief, die onderschept werd:
G. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 339.


„„werpen stonden te vertrekken, „bon voyage!" en dat de télé„„graphe hun bericht had gegeven, dat Molitor met al zijn „„macht op A'dam marcheerde!!!" Dit stukje heb ik geraden „publiek te maken. Ditmaal heeft de télégraphe gelogen en „in plaats van Amsterdam is hij na Gorcum, zeker om die „keyzerlijke gardes in te halen."
Zoodra men te Amsterdam wist, dat de Fransche troepen Utrecht hadden ontruimd, zond generaal Krayenhoff kolonel Van den Bosch met twee nieuw gevormde compagniën derwaarts om deze stad in naam van den Prins van Oranje in bezit te nemen en de nieuw aan te stellen regeering te beëedigen.
De groote menigte echter bleef den toestand somber inzien. „Amsterdam, Rotterdam waren over, de meeste steden en het „geheele platteland hadden zig verklaard," verhaalt Van Hogendorp verder, „als een bedenkelijke angst zig begon te openbaren in den Haag. Men werd gewaar, dat het aan wapenen „en voorraad ontbrak, en dat de bewaarplaatsen van dezelve, „Naarden, Gorcum, den Brielle, enz. in handen van den vijand „bleven. Een aanhoudende Oostewind hield alles uit Engeland tegen. De graaf Van Stirum kwam mij meer dan eens „midden in den nagt daarover onderhouden. De burgemeester „'t Hoen berigtte mij in persoon, dat er een groot gemor „onder het volk was.. Het was nu de zevende dag van het „Algemeen Bestuur, de elfde van den" Haagschen opstand. „Een koopman uit Londen, (de Heer Grant), had het ge„waagd om naar Scheveningen over te steken en de reis naar „Rotterdam door te zetten. Van hem kreeg ik aangename „berigten, omtrent de hulp, die wij te wagten hadden; maar „bij anderen was de indruk schielijk uitgewischt. Dan nu „kwam de Heer Cator met den eersten brief van den Prins, „dien ik aanstonds vertaalde en in beide talen uitgaf. Dit „werkte meer uit en tot in Friesland toe, waar de Heer Van


„Assen door mij gezonden was om wapenen en voorraad,
„dog nu eerst regt gehoor vond Vernemende welk een
„behoefte wij aan krijgsvoorraad hadden, bood de Heer Gator „zig aanstonds aan om ons te helpen. Binnen het uur was „hij vertrokken met eenige pinkjes, die hij opgevuld terug „bracht en ogenblikkelijk met een dubbel getal weder uitpeilde Scheveningen was onze zeehaven bij ontstentenis
„van den Helder en onder de voortdurende aanslagen op den
„Briel en Helvoet Nu was ik vol moeds, maar in
„den Haag won de mismoedigheid zodanig veld, dat sommigen „den brief des Prinsen voor verdigt hielden. De directeur „ Ampt zeide: de menschen willen soldaten zien. Deze verschenen „des anderen daags. Eenige Kosakken kwamen uit Amsterdam, „en bivouakeerden in het Voorhout. Teffens lieten eenige „Engelsche oorlogschepen het anker vallen voor Scheveningen „en de mariniers van dezelve, twee honderd man, landden „dien dag of den volgenden, zonder egter verre buiten den „Haag te mogen trekken. Nu had ik op mijne kamer den „Engelschen zeekapitein, den Russischen Kosakkenofficier, „met eenige Hollandsche militairen. Juist agt dagen geleden „hadden wij het bestuur aanvaard, mijne toezeggingen waren „aan het vervullen, ja, wij hoorden al van de Pruissen en „benoemden den Graaf Van Byland en den Heer Van Zuylen „van Nijevelt om hun tegemoet te gaa'n en zo begon de angst „te bedaren." Vol blijde opgewondenheid schreef W. P. Kluit, die den '26stea nog zoo mismoedig was geweest, den 28sten daaraanvolgenden uit Leiden aan den hoogleeraar Kemper te Amsterdam: „Amicissime! Geen zweem van verwijt was in „mijn hart, maar de geest van vertwijfeling, die ik hier zag „geboren worden en die velen deed vlugten en het gemeen „woedend maakte, was alleen mijn drijfveer. God zij geloofd! „wij zijn gered — deeze dag was een dag van zege en blijdschap — heden morgen ten 3 uuren arriveerden 60 Kozakken


„— ten 9 uuren kreeg ik de zekere tijding van de nadering „der Eng. vloot, die tusschen Catwijk en Scheveningen met „'t blote oog te zien was en morgen zal beginnen te debar„queeren — en eindelijk de evacuatie van Woerden — heb „dank voor uwe zorgen — God en het Vaderland loone uwe „trouwe zorgen: veele menschen zijn onwaardig de vrijheid, „die hun aangebragt wordt — waarover mondeling nader. „Ik hoop, dat men nu dadelijk zorg zal dragen 1°. voor „eene algemeene collecte tot schadevergoeding van' Woer„den. 2°. dat het justitiewezen spoedig op den vorigen voet „hersteld worde, immers quoad formam. 3°. dat dadelijk een „anderen Rector benoemd worde, — want 't is ondragelijk, „dat B. noch geen vlag op de academie heeft blieven te „zetten" ').
In Hollands Noorderkwartier waren de „kleine luyden" vol moeds, hoe ook hooger geplaatsten zich mochten verontrusten over de dreigende, houding van den admiraal Verhuell, die zij elk oogenblik in eene aanvallende vreesden te zien overgaan. De president van de rechtbank van eersten aanleg te Alkmaar, Mr. Nuhout van der Veen, schreef den 29sten November aan Van Maanen: „door den onderprefect Verschuur is bij publicatie „geordonneerd om Oranje te dragen ; deze eerste wenk, waartoe „hier geene de minste noodzakelijkheid was, had ten gevolge, „dat men vlaggen vorderde, eerst op éénen der toorens en toen „op alle en de man moest aan de vordering van 3 a 4 schippers „voldoen. Althans hij deed het, nadat nog vooraf door een corps „militairen en matrozen van den Helder, voorzien van twee „stukjes kanon, 's lands kas van den ontvanger was gehaald. „Aan dergelijke vorderingen staat men eiken dag bloot, oin„dat de Admiraal Verhuell aan den Helder commandeerende, „apparent in alles nog 4 of 5000 man onder zich heeft, welke
') Prof. Theod. JoriBsen. Bijdragen tot de Geschiedenis der Itevolutie.
24


„naar believen kunnen handelen, daar men hier geene de
„minste voorraad ter defensie heeft Onderscheiden vee
„is door het Corps van den Helder van de boeren in de Zijpe
„weggehaald Met een woord deze stad en het geheele
„noorderkwartier is in eene gevaarlijke situatie, zoolang er eene „militaire macht aan een zoo wel versterkt en voorzien punt „als de Helder gevonden wordt, welke dagelijks brandschatting „en contributie vorderen kan, te meer daar op alle dorpen „de vlaggen waaien en de proclamatiën van het nieuwe be-
„stuur afgelezen zijn Langs de zeekusten zijn de oude
„bakens en vuuren weder in orde gebragt en branden des „nachts, zeker om eene landing te faciliteeren." In een ander schrijven eveneens uit Alkmaar aan Van Maanen gericht, heet het: „er is een hoop alleen, die ons ten deezen wat ge„rust steld, dat Verhuell zwak wordt door de zware desertie „en dus verzekerd wordt, dat hij alleen op de fr. bezetting, „groot 1200 man, kan rekenen" ').
Den '28steu November zond de Russische kolonel Narischkin den Commissarissen-generaal te Amsterdam officieel bericht, dat hij Utrecht had bezet en dat generaal Benkendorf zich te Zwolle bevond. Met een verdeeld hart sloeg Van Hogendorp den gang van zaken gade. „In mijn gemoed," schrijft hij, „was ik bedroefd, dat wij de Bondgenoten in het hart „van Holland zagen. Naar Utregt had ik ze van het begin „bescheiden. Niet over de Zuiderzee naar Amsterdam had ik „de Russen gewenscht, maar over den IJsel naar Utregt, en „op ditzelfde punt wilde ik onze vrijwilligers geleid hebben „uit den Haag en uit Amsterdam. Daarom had ik een uitvoerig besluit ter oprigting van de legers van Utregt en „Gorcum in de nieuwspapieren geplaatst; niet alleen om den „vijand op zijne eigene wijze en met eenen vreeselijken op-
') Verzameling Van Maanen. No. 53. Rijksarchief.


„hef te bedremmelen, maar voornamelijk om de landzaten op „te wekken en aan onze generaals volk te bezorgen. Toen het „met den generaal de Jonge was mislukt, stelden wij den „generaal Krayenhoff aan in zijne plaats, dog al wat wij van „hem vernamen was, dat hij een defensief plan noodzakelijk „keurde. Veel vroeger hadden de Amsterdammers het volgens „ditzelfde beginsel met Naarden bedorven, honderde gewapende „douaniers, van de Elbe, Weser en Eems doorlatende, die zij „op het IJ hadden dienen te stuiten, en die zij tegen het volk „beschermden, zo dat zij zig veilig binnen Naarden verzamel„den. In Naarden waren duizende geweren en daar hadden „wij een legertje kunnen oprigten. Op den dag, dat de Fran„schen Woerden heroverden, trokken de Pruissen in Doesburg, „zodat wij ons allen de handen te Utregt hadden kunnen „geven, indien overal dezelfde geest geheerscht had als de „eerste dagen in den Haag. Dan al was het zoo mooi niet „uitgevallen, het was nu tog wel 
„Zo vergingen twee dagen, als op den tienden van onze „regeering het gerugt levendig werd, dat de Prins voor den
„wal was Het vooruitzicht van nog dienzelfden avond
„den Prins te zien, verwekte een levendig gevoel in mijn hart. „De zaak stond zo voordeelig, dat alle verandering mij bedenkelijk voorkwam. Aan de andere zijde was ik letterlijk „uitgeput; sedert eenige dagen was er podagra uitgekomen, „en ik hield het huis; zodat het wenschelijk werd, dat de „regte Baas de teugels in handen nam."
De aankomst van den Prins te Scheveningen en in den Haag heeft Van der Palm in zijn Gedenkschrift van Nederlands Herstelling niet willen malen. Het nageslacht mocht zich die verbeelden, en voor den tijdgenoot was het niet noodig, schrijft hij. Wel echter heeft hij ons het beeld geteekend der „vreugde tot dronkenschap opgevoerd en op zoo „verschillende wijzen, naar ieders aard vertoond. Hier deed


„zij de oogen schitteren, daar benevelde zij ze met den zoeten „dauw der natuur; ginds stond men wezenloos, geworteld in „den grond, als geloofde men niet, wat men zag. Dezen gloeide „het gelaat, gene verbleekte; de een barst los in gejuich, des „anderen stem smoorde in het snikken der overkropte borst. „Den ouden was het, als hadden zij een kind uit den dood „wedergekregen, de mannen een broeder, de jongelingen een „vader! Wat men zag en hoorde op de straten, waar een „schaterende menigte geen plekje ledig liet, golvend zich voortstuwde, en hoeven noch raderen ontzag voor eenen glimlach „van den Geliefden, dit was nooit aldus gezien of gehoord; „maar aandoenlijker nog, verheffend en verteederend, wat „men zag aan de vensters der woningen, waar de bloem der „beide seksen zich in rijen en trapsgewijze voorwaarts drong „en duizend doeken zwaaiden, met tranen besproeid! ....
In die ure van algemeene volksverrukking was Van Hogendorp alleen en verlaten. „Ik wagtte lang," schrijft hij, „door „het podagra aan mijn stoel geklonken en had niemand bij
„mij » Eindelijk kwam de Prins, „aangekondigd door de
„hoezees van het volk," en door Van Hogendorp, die te krank was om zich van zijnen zetel op te heffen, ontvangen met de woorden, „dat nu al zijne wenschen waren vervuld." Hij overhandigde dezen eenen langen, blikken koker, waarin zijne eerste proclamatie. „Ik heb dezelve nog in handen, schreef Van Hogendorp in later jaren, toen op dat heerlijk oogenblik zoo veel bittere teleurstelling was gevolgd, „en gis, dat ik op „dat ogenblik de Nederlandsche Natie verbeeldde, zodat dit „stuk, als het ware, het eerste maatschappelijk verdrag was
„tusschen Vorst en volk."
Toch zoude het nog vier volle maanden duren, eer alles was beslist. „Mijne ontwerpen waren dan met dien uitslag „bekroond, waarmede ik mij gevleid had," verhaalt \ an Hogendorp nog verder. „De oorlog werd overgebragt naar


„Frankrijk; wij namen er deel aan als een Staat; wij behoorden onder de Bondgenoten ; verder moesten de wapenen „ons lot met dat der Bondgenoten beslissen."
„Inmiddels hadden wij menig ongerust ogenblik," gaat hij voort, „omtrent de groote krijgsbedrijven in Frankrijk. Gejukte het Buonaparte de Bondgenoten terug te werpen over „den Rijn, zo kon er eene sterke magt op ons afgezonden „worden en dan vond dezelve meest alle sterke plaatsen" (den Helder, Naarden, Deventer, Coevorden, Delfzijl in het Noorden en in het Zuiden Vlissingen, Bergen op Zoom, Willemstad, Breda, Geertruidenberg, Gorcum, 's Hertogenbosch, Grave , Nijmegen en Wezel)') „door Franschen en onwaardige Neder„landers bezet. Wij waren dan oproerigen en op het schavot
„gebragt Onze opstand was eigenlijk eerst voltooid door
„de verovering van Parijs op het laatst van Maart, door de „afzetting van Buonaparte en door zijnen afstand bij het ver„drag van Fontainebleau in het begin van April. Het zegel „werd er op gedrukt door de overeenkomst met den graaf van „Artois, Luitenant-generaal van het Koninkrijk, 23 April, „waarbij aan alle Fransche garnisoenen buiten Frankrijk be„vel werd gegeven ter ontruiming en eindelijk door den vrede „van Parijs, 30 Mei 1814".
„Hier blijft slegts aan te merken," zoo besluit Van Hogendorp zijn aangrijpend verhaal van den opstand, „dat ik deze „grootste daad van mijn leven verrigt heb met een opgeruimd vertrouwen op den Goddelijken bijstand. Ik was lang „gewend, mijn hart steeds in voor- en tegenspoed tot God te „verheffen, en mijne diepste ontwerpen eigentlijk met hem „alleen aan te leggen. Veel is er in die dagen tot Hem door „mij gebeden. Zijne ondersteuning heb ik levendig gevoeld.
') Zie de kaart bij F. H. H. Sabron. De vesting Grorinchem van November 1813 tot Maart 1814.


„Op eenen avond trad ik mijn slaapkamer in, onzeker of de „voorzigtigheid niet eischte, dat ik een boel papieren verbrandde. Eene plotselinge gerustheid, die tot in het binnenste „van mijn hart doordrong, hield mijne handen terug, en ik „sliep schielijk in, alsof er geen gevaar voor de deur was." f
„Buiten's lands," schrijft Van Hogendorp nog, „bragt ons „deze opstand tot onze oude onafhankelijkheid en nationaal „bestaan, binnen's lands tot de Souvereiniteit van het Huis „van Oranje met de Grondwet". De Republiek der Vereenigde Nederlanden herleefde niet meer, zij behoorde voor goed tot het verledene. In hare plaats trad he't Koninkrijk op. Dit is de groote weldaad, die de vreemde overheersching ons heeft bewezen. Gelijkheid voor de wet en toegankelijkheid tot alle betrekkingen voor allen en iedereen, gelijkstelling der godsdiensten, de emancipatie van het platte land van den druk der edelen en der steden, dit alles en nog meer was de eisch der Revolutie geweest, en het Keizerlijk Bestuur had aan dien eisch voldaan; ook hier te lande was het aan de opruiming van wat daartegen indruiste bevorderlijk geweest. \ an bevoorrechting op grond van titels of geboorte was daarbij geen sprake. Het gezond verstand Van velen erkende die voordeelen ; menigeen was ongezind ze weder prijs te geven en terug te keeren in het warnet der gepriviligieerde standen, der provinciale belangen. Er was eene partij , die de noodzakelijkheid van een monarchaal gezag te diep gevoelde om tevreden te zijn met eenen machteloozen stadhouder of willens om het juk eener willekeurige regenten-oligarchie weder op zich te nemen. „Reeds sedert vele jaren", schreef het gewezen lid van het Comité Revolutionair te Amsterdam, Mr. S. I. Wiselius, in die dagen aan Van Hogendorp, „reeds sedert vele jaren, „was ik met eene menigte anderen, die zich min of meer op „het tooneel der Fransche Revolutie vertoond hadden, van


„mijne voormalige denkbeelen teruggekomen, en in het alge„meen waren wij allen overtuigd geworden, dat het republi„caniseeren, vooral bij de dwaasheid en de verdorvenheid „van den grooten hoop , onder de idealen en bij de wijsgeerige „droomen van Plato behoort gerangschikt te worden. Alleen „de eigenlijk gezegde Oligarchie of Aristocratie boezemde schrik „in, geen éénhoofdige regering, mits dan ook de teugels des „bewinds kwamen in handen van eenen telg uit dien stam, „die in ontelbare opzichten daarop de meeste aanspraak mocht „maken. Wij waren zelfs van oordeel, dat in een zodanigen „regeringsvorm het eenige middel lag opgesloten , om voor „het vervolg te weren alle eigenbatige pogingen en woelingen „der Aristocratie, die, als men 's lands geschiedenis uiteen „onbevooroordeeld oogpunt beschouwt, voor de voorname, „zoo niet voor de eenige bron moet gehouden worden, „waaruit ten alle tijden de rampen der Nederlanderen zijn „voortgevloeid. Zijt derhalve verzekerd, dat zoo de toon om „Z. H. tot Souverein te verheffen, slegts wordt aangegeven, „dezelve door mij en die met mij éénstemmig denken, kracht„dadiglijk zal ondersteund worden" '). Van Hogendorp teekent daarbij aan: „ik heb meermalen opgemerkt, dat de grootste „Democraten de ijverigste voorstanders der onbepaalde monar„chie zijn geworden. Zij wilden eenheid in het Bestuur, eerst „de ééne Souvereine Natie, en toen den Monarch. Nu was „het Souvereine Volk slegts een woord zonder beteekenis, of „veel meer het beteekende een Souverein Bestuur. Hooge „ambten begeerden zij, groote magt en inkomsten daaraan „verbonden, kon het zijn zonder een Hoofd en anders met „een Hoofd. Zo waren egter niet de opregte mannen onder „de oude Patriotten gezind geweest en onze laatste onlusten
') Gr. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel IV, pag. 388.


„hadden een beter doel gehad, namelijk de versterking van „de uitvoerende magt, met eene vaste omschrijving derzelve" '). „Ook hierin juist," schrijft Mr. Groen Van Prinsteren, „lag „een oorzaak van eensgezindheid, dat de geheele loop en ontwikkeling van hetgeen vroeger en later geschied was, in 1813 „met onweerstaanbaarheid dreef naar eene staatsregeling, zoo als „de dichter het met kernachtige juistheid uitgedrukt heeft:
In zijn wezen vrucht der tijden, — in zijn vorm van dezen tijd" 2).
Het is de groote verdienste van den hoogleeraar Johan Melchior Kemper geweest, dat hij op het juiste oogenblik aan aller verlangen en verwachting uitdrukking heeft weten te geven. „De eerste* leus naar buiten om den terugkeerenden „afstammeling van den Eersten Grondlegger onzer vrijheid „niet als Stadhouder maar als Souverein te vervangen, is „door mij gegeven," roemde hij later 3). De bevrijding van bet vaderland was hem niet genoeg; daarnevens wilde hij „voor „altoos helpen uitroeien het zaad eener oneenigheid, die hem „uit den aard der zaak voorkwam, van onze voormalige staatsregeling bijna onafscheidelijk te zijn"4); en, volgens hem, „doodde de Souvereiniteit van den Prins in eens alle oude „geschillen." Reeds den '25sten November was door Commissarissen-generaal te Amsterdam gelast, dat in alle stukken, waarin tot dusver ter bekrachtiging werden gebruikt de woorden in naam des Keizers, voortaan moesten worden gebezigd de woorden in naam van den Souverein. Met dezen maatregel hadden zij hun voornemen om den Prins van Oranje uit te roepen als Souvereineu Vorst algemeen bekend gemaakt. Zoo
i) G. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel V, pag 85.
'*) Mr. Groen Van Prinsterer. 1813 in het licht der Volkshistorie herdacht, pag. V.
3) Jhr. Mr. J. M. Keinper. Verhandelingen, Eedevoeringen en Staatkundige Geschriften. Deel III, pag. 86.
4) Idem idem. Deel III, pag. 76.


hiermede al werd vooruitgeloopen op de besluiten van het Algemeen Bestuur, zeer zeker niet op zijne bedoelingen. „De „Heer Canneman was bij mij, toen het gerugt levendig werd, „dat de Prins voor den wal was," schrijft Van Hogendorp, „en bood zig aanstonds aan om naar Amsterdam te gaan en „daar de uitroeping als Souverein voor te bereiden. Ik gaf „hem mijne brieven, zo even van den Ambassadeur Fagel „uit Londen ontvangen, mede als eene credentie, daar hij „goed gebruik van maakte."
Nog voor hij vertrok schreef Canneman aan de Commissarissen-generaal te Amsterdam, „Geluk, mijne Heeren! Z. „Hoogheid, Neerlands Vorst is aan de wal. Ik kom heden „avond te Amsterdam; prepareer terstond muziek op het Paleis, „en flambouwen ; ik stap daar af, vind er U en de procla„matie geschiedt op staanden voet. Convoceer de Regering „op het Paleis tegen 10 ure, opdat wij alles concerteeren."
Dienzelfden avond nog, 30 November 1813, te half twaalf ure, geschiedde daarop bij fakkellicht van de puye van liet Paleis de afkondiging der eerste proclamatie van den Prins, grootendeels genomen uit Van Hogendorps bekend strooibiljet „Oranje Boven!", maar waarin de Souvereiniteit door den Prins niet uitdrukkelijk werd aangenomen '). Een weinig beperkt erfstadhouderschap scheen hem verkieslijk boven een koningschap beperkt door eene constitutie; minder nog uit een gevoel van eerzucht dan wel uit de meening, dat met de beperking zijner macht door eene constitutie het centrale bestuur van den staat te zeer zoude worden verzwakt, — het groote gevaar, dat de Republiek steeds had bedreigd 2). Men kon dit echter op dat oogenblik niet begrijpen en het stuk
Zie Bijlage XI.
ï) P. J. Blok. De aarzeling van den Prins van Oranje bij de aanneming der souvereiniteit. Bijdragen voor de kennis der Vaderlandsche Geschiedenis. 3de Reeks. Deel X.


voldeed daarom te Amsterdam aan de leiders van den opstand even weinig als het aan die in den Haag had gedaan. De vage termen, waarin het was vervat, en die even goed konden worden uitgelegd als eene aanvaarding van het erfelijk Stadhouderschap, stelden algemeen teleur. „Niettegenstaande „het geroep der menigte blijft Z. H. zeer ferm bij het verknagen om den naam van Prins van Oranje te voeren onder „bijvoeging van niet meer dan Vorst der Vereenigde Nederlanden. Zoo moet dit dan te Amsterdam afloopen," berichtte Falck in den ochtend van den lf,tPn December uit 's (travenli age aan Canneman te Amsterdam. Daar werd de Prins reeds in den namiddag van dien eersten December verwacht. Het volk stroomde samen aan den Haarlemmerdijk onder het zingen van Oranjeliedjes en onder het geroep: „de Prins „moet Koning van Holland zijn!" Niet hij echter verscheen, maar de Heer Van der Duin Van Maasdam, die den vergaderden op het paleis mededeeling deed van de conferentie op den vorigen avond (30 November) gehouden met het Algemeen Bestuur, dat den Prins toen reeds, te 's Gravenhage, had willen uitroepen tot Vorst, maar had moeten wijken voor het verlangen van den Prins, dat Amsterdam hierin zoude voorgaan Daarop stelde de hoogleeraar Johan Melchior Kemper de proclamatie op, welke nog dienzelfden nacht voor enkele weinige toehoorders, die in stille verwachting op den Dam waren blijven toeven, van het balkon van het paleis werd afgelezen en die den volgenden morgen vroeg (2 December) alom werd aangeplakt en verspreid:
Landgenooten!
Eindelijk is dan het oogenblik daar, dat aan al uwe onzekerheid een einde maakt. De stormen der Omwenteling zijn voorbij en het werk door onze groote voorouders voor twee eeuwen onder groote oneenigheden begonnen,


is door ons eindelijk onder bijna nog grooter zwarigheden voleindigd. Geen vreemd vorst, onbekend met uwe belangen en uwe zeden zal meer over uwe dierbaarste recbten naar willekeur beschikken ; niet meer zal de vrucht uwer nijverheid een prooi voor vreemdelingen zijn; niet meer zullen uwe kinderen voor vreemde en met uw geluk strijdige belangen buitenslands ter slachtbank gevoerd worden, maar ook niet meer zal de oude onzekerheid over de verdeeling der oppermagt uwe krachten verlammen, uwe magt ontzenuwen.
Het is geen Willem de Zesde, welken het Nederlandsche volk heeft terug gevraagd, zonder te weten, wat het eigenlijk van hem te hopen of te verwachten had. Het is Willem de Eerste, die als Souverein Vorst, naar den wensch der Nederlanders, onder het volk optreedt, hetwelk eenmaal door eenen anderen Willem I, aan de slavernij eener buitenlandsche overheerscliing werd ontrukt. Uwe burgerlijke vrijheid zal door wetten, door eene die vrijheid waarborgende constitutie, zekerder dan te voren gevestigd zijn.
Maar de veerkracht naar buiten, de veerkracht van volken, wier staatsinrichting, voor het grootste gedeelte, de oorzaak was der wonderen, die Europa versteld deden staan, zal ook bij ons, door eene gelijke veerkracht, in evenwicht worden gehouden. Nog slechts weinige opofferingen zijn er noodig, en de naam van Holland zal, gelijk te voren, geëerbiedigd en de vlag der Nederlanden op alle zeeën gezien worden. De groote gebeurtenis is voleindigd. Nederland is vrij en Willem de Eerste Souverein Vorst van dat Vrije Nederland.


NASCHRIFT.
„En zoo is er eene revolutie tot stand gebracht," schreef Mr. F. Nolst aan Van Maanen. „ Mogt het ten goede strekken! „Mogt de Hollandsche natie door zoo vele rampen geleerd, „eens eindelijk wijs en eensgezind worden (maar is dit in een „handeldrijvend gewest mogelijk?) en vooral mogt men het „menigvuldige goede bewaren, dat de Fransche wetgeving in„hield." Die aarzelende, weifelende toon was velen in die dagen eigen; menigeen zag met heimelijk verlangen achterwaarts zonder eenige verwachting van de toekomst. Willem de Clercq verbaasde zich in die dagen over de onverschilligheid, waarmede de groote menigte dien stortvloed van wereldgebeurtenissen over zich heen liet gaan , dat men voortging met eten, drinken en slapen, zonder veel zorg voor den dag van morgen, zich gelijkelijk beklagend over het verledene en over liet tegenwoordige, en sprak in zijn Dagboek de meening uit, „dat het toen levende geslacht niet meer geschikt was „om indrukken van algemeene vaderlandsliefde te ontvangen „en oude veeten te vergeten en te begraven" '). Ook de hoogleeraar Kemper merkte het op. „Veel hadden twintig jaren „ongeluks uitgewerkt," schreef deze aan koning Willem I, toen
') Willem de Clercq. Dagboek. Deel I, pag. 62.


ongeveer achttien maanden sedert die merkwaardige Novemberdagen waren voorbij gegaan. „Maar derzei ver grootste ge„volg was meer haat tegen vreemde overheersching en vooral „tegen Frankrijk dan liefde tot het Vaderland en tot eene „gevestigde regeering; en terwijl men omtrent het eerste over„eenstemde, hadden de gedurig op elkander volgende veranderingen niet dan onverschilligheid omtrent het laatste „teweeg gebracht. Het was dan ook aan deze onverschilligheid en gemeenschappelijken baat tegen de Fransche overweldiging, meer dan aan het Vaderland, dat men bij het „begin onzer verlossing zijne oude gevoelens en zijnen partijgeest offerde. Een jaar geluk, rust en voorspoed onder de „vaderlijke regering van Uwe Majesteit gaf wel langzamerhand den geest eene betere rigting, maar het was nog altijd „bij velen slegts de band van liet egoïsme, die hen aan de „goede zaak verbond, en de uitslag bleef onzeker, wanneer „eens de drang der omstandigheden tot nieuwe verdeeldheden „aanleiding geven mocht" '). Met diep leedwezen in het hart schreef Gogel, die zijnen eed als keizerlijk ambtenaar tot het uiterste was getrouw gebleven, maar die zich in de bevrijding van zijn vaderland toch zoo innig had verheugd: „ik hoor „niet gaarne, dat vooral gemeene lieden de voorkeur geven „aan de tijden van Napoleon; ik herhaal het, ik hoor niet „gaarne dezen laatsten regretteeren"
Behalve in den te verwachten terugslag na dagen van algemeene opwinding was de oorzaak dezer mismoedige stemming te zoeken in den zwaren druk, die na de bevrijding nog langen tijd op den handel rustén bleef. De naweeën van het continentaal stelsel deden zich na de opheffing daarvan scherp
*) Jhr. Mr. J. M. Kemper. Verhandelingen, Redevoeringen en Staatkundige Geschriften. Deel III, pag. 112.
-) Mr. J. A. Siliem. De politieke en staathuishoudkundige werkzaamheid van I. J. A. Gogel.


gevoelen. Immers toen de zee weder open was, kwam er zulk eene menigte schepen binnenvallen in de Maas (den Helder was nog in Fransche handen en Amsterdam daardoor onbereikbaar), dat de Rotterdamsche havens niet ruim genoeg waren om ze te bevatten en men zelfs moeite had om den noodigen vrijen doortocht open te houden voor de stad, waar de schepen in driedubbele rijen kwamen aanliggen. „Kostbare waren, lang begeerd en tegen goud opgewogen, vloeiden „toe-en over. Het lachend Rotterdam had geene magazijnen „genoeg om ze te bergen, geene handen om ze te bewerken," zoo luidt de klassiek geworden zinsnede aan het eind van Van der Palm's Gedenkschrift. Maar die plotselinge toevoer bezwaarde menigen koopman, wiens pakhuizen nog waren beladen met groote voorraden tot oorlogsprijzen ingekocht en door Fransche rechten gedrukt. De waarde daalde met groote snelheid en deze daling veroorzaakte velen gevoelige verliezen, die nog grooter zouden zijn geweest, wanneer niet onmiddellijk aanzienlijke kapitalen tot oplagen waren besteed '). Het eensklaps inéénzinken der kunstmatig opgevoerde beetwortel-industrie sleepte tal van fortuinen mede. De wet van Mei 1814, die de getierceerde schuld weder in haren vollen omvang geldig verklaarde, bedoelde herstel van onrecht, maar wel verre van doel te treffen werd zij een bron van onvermengd kwaad. Zeker de tierceering had heel wat rampen veroorzaakt, heel wat bezit doen verloren gaan. Maar het kwaad was geleden en geene menschelijke macht, die het kon herstellen. Zij, wier vermogen vroeger uitsluitend uit Nederlandsche schuldbrieven had bestaan, waren liet zwaarst getroffen en hadden de meeste aanspraak op vergoeding. Maar juist dezen baatte de maatregel niet; want door den nood gedrongen,
i) Sautyn Kluit. De Geschiedenis van het Continentaal Stelsel, pag. 232.


waren zij verplicht geworden hunne fondsen te gelde te maken, ten einde met de luttele opbrengst in de dringendste behoeften te voorzien. Hunne schuldbrieven waren voor weinige percenten overgegaan in handen van speculanten, vaak voor eenen prijs, die den kooper het genot van 8 a 10°/o rente liet '). Dezen laatsten en dien meer bevoorrechten, die, niet tot verkoop gedwongen, betere tijden hadden kunnen afwachten, zouden al de voordeelen toekomen, welke de nieuwe wet den houders van schuldbrieven verleende, terwijl de schuldenlast van het jonge koninkrijk er dadelijk buiten alle verhouding door werd verzwaard
De oproeping voor de landmilitie werd door het volk slechts als een nieuwe vorm der conscriptie beschouwd 3), en met verbittering nam men waar, dat de druk der belastingen vooralsnog dezelfde bleef, ja om het voortduren van den oorlog nog werd verzwaard. „\ oor de geldmiddelen, werd voornamelijk gezorgd," schrijft Van Hogendorp, „door instandhouding „van de directe belastingen, afschaffing van de droits réunis „en wederinvoering der indirecte belastingen van Gogel. De „Heer Canneman lieeft mij onlangs gezegd, dat het hem het „veiligst voorgekomen was, diezelfde ordonnantiën wederom „in werking te brengen, welke voor de overheerscliing bestonden en daar men toen aan gewend was geraakt. Inmiddels „was men het gemaal ontwend en dit middel baarde veel „misnoegen in de Land-Provinciën, waar het den landman „veel tijd doet verliezen. Ja zelfs te Amsterdam morde het ge„meen daartegen' *). Bij het begeven van open gekomen posten
Mr. J. A. Sillem. IK' politieke en staathuishoudkundige werkzaamheid van I. J. A. Gogel, pag. 38 en vgg.
2) Mr. J. T. Buys. De Nederlandsche Staatsschuld sedert 1814, pag. 19.
:l) W. de Clercq. Dagboek, pag. 61, 91.
4) G. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel V, pag. 47.


werd veel wangunst wakker. De prinsgezinden, die sints 1795 „uit alle posten gebleven waren, althans geen slenter van zaken „hadden," wien de dienst in zijne nieuwe vormen vreemd was, klaagden over miskenning en achteruitzetting. De Prins, „die „talenten hoog schatte en knap bediend wilde zijn," had eene voorliefde voor jongere, onder het Fransch bestuur goed geschoolde ambtenaren. „Het gaat hier vrij wel, maar de Prins „is Patriotsch geworden," schreef een Hollander naar Engeland, naar Van Hogendorp verhaalt; „en zoo," vermeldt hij verder, „kwam de oude Partijzucht wederom voor den dag en „zoo is hij nog aanwezig, ofschoon wij altijd opgaven, dat hij „voor eeuwig vergeten was. Dat hij niet kon ophouden te „bestaan, ligt in het menschelijk hart; dat hij zooveel van „zijn krachten verloren heeft, is te verwonderen en doet eer „aan onze natie" ').
In die stemming was het, dat men in Maart 1815 plotseling de tijding hoorde weerklinken, dat „de Man des Gewelds," zooals men hem in die dagen noemde, in Frankrijk was wedergekeerd. „Maar juist, wat wij voor den grootsten ramp „hielden, werd het beste middel tot ons duurzaam geluk," juichte de hoogleeraar Kemper, na den slag bij Waterloo, den koning toe; „het onweder zelf, dat ons vaderland bedreigd heeft, moest de laatste dampen verdrijven, waaruit „zich eenmaal nieuwe stormen van tweedracht konden ontwikkelen Waar ik zelf meer dan eenmaal de ontevredenheid uit oude partijzucht heb moeten weerleggen, heb „ik hier eindelijk den volkomen triomf der goede zaak gezien. „Ik heb ouders, die tot in liet vorig jaar zich meer in den „loop der zaken schikten dan zich er in verheugden, thans „hunne kinderen hooren waarschuwen voor de indrukken van
i) (jr. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel \ , pag. 50.


„gevoelens, die zij zeiven eenmaal gepredikt hadden en het „Oranje Boven! dat bij zoo velen voor een jaar alleen nog „maar het weg met de Franschen! was, is eindelijk de leus ge„ worden van opregte, bestendige, belangelooze liefde tot den
„Koning en zijn Huis Ik heb het Opperwezen gedankt
„voor eene wending van zaken, die mij nog geen maand genieden voorkwam een ongeluk te zijn, want ik heb er den „waarborg in gevonden van het geluk van mijn Vaderland „en voor den band, die het Huis Uwer Majesteit aan dat „Vaderland verbindt" ').
Toen men de pas verworven vrijheid op nieuw zag bedreigd, ontwaakte als met een tooverslag de gloed der vaderlandsliefde, die de voorgangers nog altijd bij de groote menigte hadden gemist. Onbedwingbaar was thans de ijver, waarmede men te wapen vloog en geld en have offeren wilde. „Er was tijd „noodig geweest voor de natie om op andere gedagten te „worden gebragt door den onvermijdelijken indruk der gebeurtenissen," schrijft Van Hogendorp. „Dit middel werkt „in schijn langzaam, en is misschien het krachtigst in de „handen der Voorzienigheid om de menschen te leiden en „alzoo het menschdom op te voeden"2). En tientallen van jaren zijn sedert nog noodig geweest, eer ons volk de volle beteekenis dier geweldige omwentelingen leerde beseffen, namelijk, dat onder gemeenschappelijken strijd en gemeenschappelijk lijden de volkseenheid van Nederland was bevestigd, dat uit den voormaligen bondsstaat, dikwijls bijna een statenbond, een eenheidsstaat was voortgekomen, dat het denkbeeld van bijeen te behooren in een ondeelbaar staatsverband nationaal eigendom was geworden.
1i Jhr. Mr. J. M. Kemper. Verhandelingen, Redevoeringen en Staatkundige (xeschriften. Deel III, pag. 110—113.
2) G". K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel V, pag. 164.
25


Eerst langzaam ook is Nederland zicli bewust geworden, dat zijne plaats in de rij der volkeren eene andere is geworden, dat het niet alleen inwendig was hervormd en herboren, maar ook tot de andere natiën in eene geheel andere verhouding was gekomen. Bijna overal, ook ten onzent, was met een deel der oude instellingen tevens een deel der oude eenzelvigheid verdwenen. De onophoudelijke wisselingen, waaraan sedert het tijdperk der Revolutie bijna alle volken van Europa hadden blootgestaan, hadden veel bijgedragen om ze nader tot elkander te brengen. De voortdurende oorlogen hadden lieden van alle landen naar alle andere gevoerd '). De geschiedenis der 19de eeuw kenmerkt zich daardoor voor de volkeren, en ook voor het onze, door eenen steeds sterker wordenden gemeenschappelijken band van overtuiging en belang. Niet enkel de scherpe plaatselijke en gewestelijke onderscheidingen verdwijnen: ook de scherpe nationale afscheidingen houden op te bestaan bij een nog altijd toenemend verkeer van personen en goederen. Er is sedert de opkomst en den val van Napoleons Keizerrijk eene algemeene Europeesche ontwikkeling ontstaan, waaraan alle landen, ook het onze, min of meer deel hebben. In stede dat dit het staatsleven der bijzondere volken minder belangwekkend zoude maken, wordt inderdaad het zelfstandige, nationale leven van elk volk er door verhoogd, gelijk het leven van den enkeling niet het meest belangrijk is in eenen kleinen afgezonderden kring, maar wel te midden van eene door veelzijdige ontwikkeling gekenmerkte samenleving 2).
Of het tijdperk der Fransche overheersching dan een zegen voor ons land is geweest?
Op die vraag antwoordt Gijsbert Karei Van Hogendorp:
i) Dr. P. L. Muller. Geschiedenis van onzen tijd sedert 1848. Deel I, pag. 9.
i) jhr. Mr. J. de Bosch Kemper. Staatkundige Geschiedenis van Nederland tot 1830, pag. 437.


„De meeste gebeurtenissen, vooral groote gebeurtenissen, doen „beide goed en kwaad, dog een van beide wordt het algemeenst „bemerkt en dan zegt men: het heeft goed, of het heeft kwaad „gedaan. Inmiddels heeft de zaak schier altijd goed en kwaad „gedaan; de goeden zijn er beter, de kwaden slechter door „geworden. Dit is de ware vordering van den menschenlijken „geest in goed en kwaad, in deugd en bederf. De wetenschap „is op zig zelve nog goed nog kwaad, maar wordt het een „of ander door het gebruik Indien men deze grondstellingen beter in het oog hield, zoude men niet zoo veel „twisten over de oude en de nieuwe tijden, over gelukkige „of ongelukkige voorvallen, over hetgeen te wenschen en te „vreezen is" ').
l) (r. K. Van Hogendorp. Brieven en Gedenkschriften. Deel V, pag. 165.





BIJLAGEN.





Bijlage I, cf. pag. 22.
Correspondance de Napoléon I. N°. 16621. Rambouillet 9 Juillet 1810.
Au Président de la commission de gouvernement a Amsterdam.
Monsieur le Président de la commission de gouvernement, j'ai re§u la lettre que le conseil m'a écrite. J'ai vu avec peine ce qui s'est passé. Je ne puis donner mon assentiment a ce que le grand-duc de Berg, mon neveu et pupille, soit roi de Hollande. Le rapport de mon ministre des relations extérieures et le décret que j'ai cru devoir prendre vous feront connaitre toute ma pensée et mes définitives résolutions.
Je désire que vous les communiquiez sur le champ au Corps Législatif, afin qu'il nomme la députation qui doit se rendre a Paris, et que je sois éclairé sur tout ce qu'il sera possible de faire pour 1'intérêt du pays. Faites aussi connaitre par une proclamation aux habitants de la Hollande que les circonstances de 1'Europe, leur situation géographique et les prétentions de nos ennemis communs, tout me fait un devoir de mettre un terme aux gouvernements provisoires qui, depuis seize ans, ont tourmenté cette partie de 1'Empire. Les habitants de la Hollande seront 1'objet de ma sollicitude. Je me réjouirai de leur prospérité comme de celle de Paris. Le vaste champ, que j'ouvre a leur industrie, depuis Amsterdam jusqu'a Rome, leur permet d'attendre le temps marqué par les destinées pour rouvrir au commerce de mes sujets les contrées qu'ont illustrées vos ancêtres et qui ont vu porter si haut 1'honneur des noms bataves et hollandais.
Je désire que la députation soit composée d'hommes choisis et pris parmi ceux qui se distinguent par leurs lumières et leur intégrité.


Bijlage II, cf. pag. 22.
Koninklijke Courant, N°. 164.
Amsterdam, den 13 van Hooimaand.
PROCLAMATIE.
Hollanders !
Belast met het provisioneel regentschap van het koninkrijk Holland, hebben wij van Z. M. den Keizer der Franschen, beschermer der Rijnconfederatie en mediateur van het Zwitsersch bondgenootschap, op heden den last ontvangen, ter kennisse van ulieden te brengen, dat Z. K. K. M., overwogen hebbende den stand van zaken in Europa, de geographische ligging van Holland en aanmatigingen van den gemeenen vijand, bij besluit, gegeven op het keizerlijk paleis te Rambouillet, den 9den van hooimaand 1810, heeft besloten, dat het koninkrijk Holland met het Fransch keizerrijk vereenigd zoude worden. Zijnde dit keizerlijk besluit van den volgenden inhoud:
Extract uit de minuten van de secretary van staat, In het Keizerlijk paleis te Rambouillet, den 9den van hooimaand 1810.
NAPOLEON, Keizer der Franschen, Koning van Italië, Beschermer van de Rijnconfederatie, Mediateur van het Zwitsersch bondgenootschap, enz. enz.
Wij hebben besloten en besluiten hetgeen volgt.
Iste Titel.
Art. 1. Holland is met het Keizerrijk vereenigd.
Art. 2. De stad Amsterdam zal zijn de derde stad van het Keizerrijk.


Art. 3. Holland zal hebben zes leden in den senaat, zes leden in den staatsraad, vijf en twintig leden in het wetgevend lichaam, en twee regters in bet hof van cassatie.'
Art. 4. De officieren te lande en ter zee, van welken rang zij wezen mogen, worden in hunne posten bevestigd. Aan dezelve zullen brevetten, door Ons onderteekend, worden uitgereikt. De koninklijke lijfwacht zal met onze keizerlijke lijfgarde worden vereenigd.
IIde Titel.
Van het Bestuur in 1810.
Art. 5. De hertog van Plaisance, aarts-tresaurier van het rijk, zal zich in hoedanigheid van onzen algemeenen stedehouder naar Amsterdam begeven. Hij zal in den raad der ministers voorzitten en het beleid der zaken uitoefenen.
Zijne functiën zullen met den eersten van Louwmaand 1811 ophouden, op welken tijd de fransche administratie hare werkzaamheden zal aanvangen.
Art. 6. Alle publieke ambtenaren, van welken rang dezelve ook mogen zijn, worden in hunne posten bevestigd.
HIde Titel.
Van de financiën.
Art. 7. De tegenwoordige belastingen zullen blijven ingevorderd worden tot op den l8ten van Louwmaand 1811, op welken tijd, het land zal worden verligt en de belastingen gebragt op denzelfden voet, als voor het overig gedeelte van het rijk is bepaald.
Art. 8. De algemeene begrooting van ontvangsten en uitgaven zal, voor den l9ten van oogstmaand aanstaande, aan Onze goedkeuring worden onderworpen.
De renten der publieke schuld zullen, over 1810, niet verder onder de lasten worden gebragt, dan voor een derde van derzelver tegenwoordige bedragen.


De renten der schuld over 1808 en 1809, welke onbetaald zijn gebleven, zullen, ter concurrentie van een derde van derzelver bedrag, op de begrooting voor 1810 worden gebragt.
Art. 9. De douaniers op de grenzen, behalve die op de fransche zijde geposteerd, zullen door de zorg van Onzen directeur-generaal der douanes worden georganiseerd; de Hollandsche bedienden van de middelen te water zullen met dezelve worden vereenigd.
De bestaande linie van douanes aan de zijde van Frankrijk zal niet langer dan tot den eersten van Louwmaand 1811 in stand blijven, op welk tijdstip dezelve zal worden opgeheven en de gemeenschap tusschen Holland en het Keizerrijk onbelemmerd zal zijn.
Art. 10. De koloniale producten, zich thans in Holland bevindende, zullen aan derzelver eigenaren verblijven onder de betaling van een recht van vijftig ten honderd der waarde van die koopmanschappen. Uiterlijk voor den eersten van herfstmaand, zal deswegens de noodige opgave worde gedaan.
Deze koopmanschappen, wanneer de rechten deswegens zullen zijn voldaan, zullen in Frankrijk ingebragt en over de geheele uitgestrektheid van het rijk vervoerd kunnen worden.
IVde Titel.
Art. 11. Er zal te Amsterdam een bijzonder bestuur zijn, door een onzer staatsraden gepresideerd, aan hetwelk het toezigt en de noodige fondsen tot onderhoud van dijken, polders en andere publieke werken, zullen worden toevertrouwd.
Vde Titel.
Art. 12. In den loop dezer maand zal door het wetgevend lichaam van Holland eene commissie worden benoemd, bestaande uit vijftien leden, welke zich naar Parijs zal begeven, om een raad uit te maken, ten oogmerk hebbende, om definitivelijk te regelen al hetgene tot de onderscheiden publieke


en gemeentens-schulden betrekking heeft, en om de grondbeginselen der vereeniging te doen overeenstemmen met de plaatselijke omstandigheden en belangen van het land.
Art. 13. Onze ministers zijn belast met de uitvoering van het tegenwoordig besluit. *
(geteekend) NAPOLEON,
(onder stond) van wege den Keizer
Den minister secretaris van staat, (geteekend) H. B. hertog Van Bassano.
Dit bovenstaande besluit aan ulieden mededeelende, zijn wij tevens door Z. M. den Keizer gelast, ulieden te kennen te geven, dat Hoogstdezelve, zich verplicht ziende, een einde te maken aan de tusschenbesturen, welke, sedert zestien jaren, dit gedeelte van het keizerrijk hebben gekweld, de inwoners van Holland de voorwerpen van Hoogstdeszelfs zorg zullen zijn, en Z. Keizerl. Maj. zich in hunne welvaart even als in die van deszelfs goede stad Parijs zal verblijden; terwijl het ruime veld, hetwelk van Amsterdam tot Rome aan der inwoneren nijverheid wordt geopend, hun zou veroorloven het tijdstip af te wachten van de uitbreiding der onderlinge handelsbetrekkingen in die strekeu, welke hunne voorvaderen hebben beroemd gemaakt, en de eer van den bataafschen en hollandschen naam zoo zeer hebben verheven.
Wij brengen, eindelijk, ter kennis van ulieden, dat het algemeen bestuur tot de aankomst van zijne doorluchtige hoogheid den prins aarts-thesaurier van het rijk, hertog van Plaisance, op den tegenwoordigen voet blijft bestaan.
Amsterdam, den 12den van hooimaand, 1810.
Van der Heim, l. p.
Ter ordonnantie,
A. J. J. Verheijen.


Bijlage III, cf. pag. 29.
Verzameling Van Maanen, N°. 36. Rijksarchief.
Instruction pour lé conseil relatif aux affaires de la Hollande.
Le conseil institué par le décret du 22 Juillet 1810 pour préparer le travail relatif a 1'organisation de la Hollande sera divisé en trois sections, savoir:
celle des finances et du trésor,
„ de la législation, de 1'intérieur et de la police, „ de la guerre et de la marine.
Section des finances et du trésor.
Quel est le montant de la dette perpétuelle? et de la dette remboursable, de la dette viagère?
Quels sont les privilèges, les gages, les hypothèques de chaque partie de la dette publique ? Cette dette doit-elle dans toutes ses divisions être traitée de la même manière? Les créanciers ont-ils tous les mêmes droits ? La partie de la dette publique hollandaise désignée comme remboursable doit-elle être consolidée par sa conversion en dette perpétuelle ? Quelles objections pourraient être faites contre cette consolidation ? Quelle est 1'origine de la dette viagère? Quelles ont été les conditions de la constitution ? Quel calcul d'extinction peut y ètre appliqué d'après l'&ge des créanciers, d'après les probabilités de mortalité dans le pays, d'après 1'ancienneté de la date?
Tous les intéréts des différentes parties de la dette ont-ils été acquittés pour 1808? Combien reste-t-il dü pour ceux de 1809? Quel est en un mot le montant de 1'arriéré dü sur


chaque année jusqu'au 30 Juin 1810? Cette époque du 30 Juin n'est-elle pas celle a laquelle était dü le premier semestre de 1810? A-t-il été fait quelque payement pour ce semestre? Les sommes demandées pour acquitter le second semestre 1810 dans les six derniers mois de cette année comprennentelles une partie des semestres arriérés ou ne s'appliquent-elles qu'aux arrérages relatifs au second semestre 1810?
Quels sont le caractère, 1'origine, la proportion des pensions civiles, militaires et religieuses? Par qui ont-elles été instituées, pour quelles causes, a quoi s'élèvent-elles ?
Quelle est la situation des comptes généraux du trésor pour 1809 et 1810? Quel est le montant de 1'arriéré dans les recettes comparativement aux recouvrements espérés chaque année? A combien les anticipations sur les reveuus se sont-elles élevées? Le résultat de la réduction de la dette au tiers tant pour les arrérages échus que pour les arrérages il échoir, n'offre-t-il pas le moyen d'établir 1'équilibre entre les recettes et les dépenses, tant pour le passé que pour 1'avenir, par 1'application des recettes arriérées aux payements qui restent dus et par le rédaction des dépenses ultérieures qui devra laisser un revenu disponible supérieur a la dépense définitive qui sera maintenue?
La section désignera les pièces, comptes et renseignements qui pourraient lui manquer en ce moment pour proposer la solution de ces questions. La demande en sera immédiatement faite au prince archi-trésorier.
La section comparera les impositions actuelles de la Hollande avec les impositions de 1'Empire francais. Elle établira leur analogie et leur différence. Elle indiquera celles qui devront être supprimées ou maintenues pour parvenir a 1'uniformité. Les mesures définitivement appliquables a la dette publique dépendront des ressources que peut offrir la contribution du pays.


C'est pour 1'analyse de ces questions et les solutions sur cliacune d'elles que la section parviendra il présenter les bases d'un budget en recettes et en dépenses de 1811.
Section de 1'intérieur, de législation et de police.
Cette section s'occupera de la meilleure division territoriale pour la Hollande, en assimilant cette division a celle de 1'Empire frangais. Elle examinera les différences qui se trouvent entre 1'administration actuelle du pays et celle de 1'administration fran§aise; quels sont les changements qui doivent être faits dans la première pour les rapprocher de la seconde. Si les dépenses se divisent comme eu France en dépenses générales, départementales et communales ; quel est le montant des dépenses de 1'administration hollandaise comparativement a celles de 1'administration frangaise? Quelle est 1'organisation de la justice, le nombre des tribunaux, celui des juges, leurs traitements, 1'ordre hiérarchique de la justice?
Les dépenses judiciaires et administratives devront être classées dans le projet de budget de manière a présenter la distinction de celles qui doivent être supportées par les départements de celles qui doivent être soldées par le trésor public.
Dans les dépenses administratives la section aura soin de comprendre celles nécessaires pour 1'entretien des digues, des canaux, des polders. Elle fera connaitre ce que coütent ces travaux et pour quelles sommes doivent y contribuer les particuliers, les communes ou administrations locales et le trésor public. Elle indiquera les mesures a prendre pour que les travaux de cette nature ne restent jamais en retard, pour que les fonds qui doivent y être employés restent constamment disponibles dans le pays pour cette destination spéciale et que les diverses caisses qui doivent contribuer soient en état d'y pourvoir.


Elle discutera la question relative aux dimes, aux droits féodaux, aux rentes dontla législation franjaise peut provoquer la suppression ou la modification.
Elle fera connaitre 1'êtat du service des Cultes, des dépenses qui en résultent pour le trésor public, les modifications qui peuvent être apportées ii son régime.
Section de la guerre et de la marine.
Cette section fera connaitre 1'état militaire de la Hollande, le nombre et la consistance des Corps, le montant de la dépense du matériel et du personel. Elle présentera les mêmes résultats pour la Marine et indiquera les moyens de maintenir particulièrement en activité ce service et ceux qui y concourent et le montant des fonds nécessaires pour eet objet.


Bijlage IV, cf. pag. 45.
Correspondance de Napoléon I. No. 16620.
Rambouillet, 9 Juillet 1810.
Instructions pour le prince Lebrun, Lieutenant-général de 1'Erapereur en Hollande.
Le prince archi-trésorier arrivera le 11 de ce mois a Bruxelles, le 12 a Nimégue ou Utrecht, le 13 & Amsterdam. Le ministre de la guerre donnera des ordres au duc de Reggio pour qu'il trouve partout des escortes et qu'il soit re§u avec pompe. Dès les premiers moments de son arrivée, 1'archi-trésorier fera prêter serment aux membres du gouvernement, aux troupes de terre et de mer et a tous les fonctionnaires publics. II se fera remettre le budget arrêté par le roi, et il me 1'enverra en faisant partir pour Paris des hommes instruits dans les affaires du pays , notamment le ministre des finances.
L'archi-trésorier me fera connaitre ce qui a été re§u et dépensé au le: Juillet et ce qui reste a recevoir et a dépenser pour les six derniers mois de 1'année.
II ne fera aucun changement a la marine et 1'armée.
Mon intention est qu'on dépense cette année au moins 18 millions a la marine, qu'on travaille dans les chantiers, qu'on forme des équipages, et qu'a la fin de 1'année les vaisseaux que je crois au nombre de quinze ou seize du premier rang, iudépendamment des frégates, soient armés. Je désire conserver 1'adniinistration de la marine, qui est plus économique que la nötre.
Mon intention est de gouverner moi-même le pays. Mon lieutenant-général sera la pour tout voir, prendre des renseignements, m'instruire de tout, recevoir directement mes ordres pour les faire exécuter.
II faut prendre sur le champ des mesures pour que les déclarations des niarchandises et denrées coloniales aient lieu,


et designer les employés des douanes fran§aises et les bureaux oü se font les déclarations. Tout 1'argent qui se trouve dans les caisses des douanes hollandaises et tout ce qui proviendra des marchandises doit être versé dans la caisse des douanes fran§aises.
Les fonctions de 1'archi-trésorier se divisent en deux parties distinctes:
1°. Le gouvernement actuel de 1810: payer les troupes de terre et de uier, pourvoir aux besoins de la marine, accélérer les constructions, lever les équipages, payer la dette au tiers, enfin faire face a toutes les dépenses;
2°. Préparer 1'organisation pour 1811: il sera temps d'y penser en Aoüt ou Septembre, mais il faut s'occuper du budget. II faut donner du ressort a 1'administration pendant 1'année actuelle.
Quant au jeune prince, il est probable qu'avant 1'arrivée de 1'arclii-trésorier il ne sera plus en Hollande. S'il y était encore, on ne devrait le laisser partir que sur un ordre de moi et avec les officiers que j'enverrai pour le chercher.
Mon intention est que 1'archi-trésorier regoive 100.000 francs par mois a dater de ce jour pour ses dépenses, et qu'en conséquence il ne se fasse rien donner par le pays et qu'il pourvoie a ses frais de voyage, d'établissement, de bureaux et a une représentation convenable.
II convient qu'il ait avec lui deux ou trois officiers militaires, un sécrétaire des commandements et plusieurs personnes d'un certain rang.
J'ai ordonné au ministre de la guerre d'envoyer auprès de lui un colonel du génie intelligent pour recueillir les dépots et les papiers des relations extérieures, avoir soin qu'on n'en détourne rien et envoyer le tout a Paris II y a sur les colonies hollandaises des mémoires qu'il est très-important d'avoir.
26


Bijlage V, cf. pag. 63.
Archives Nationales.
Correspondance du prince Lebrun. No. 1724.
Votre Majesté a sürement donné des ordres pour 1'emploi et la conservation de cette immense quantité d'arbres qui ont été abattus dans 1'Ems Oriental. Ge qui n'en sera pas nécessaire pour les travaux qu'Elle a ordonnés, occuperait bien utilement les moulins a vent de ce pays-ci.
Correspondance de Napoléon I. No. 18401.
Au prince Lebrun.
Je regois votre lettre du 27 par laquelle vous me dites que j'ai sans doute donné des ordres pour 1'emploi de cette ,.im„mense quantité d'arbres qui ont été abattus dans 1'Ems Orien„tal." Je ne sais pas ce que vous voulez dire. A-t-on abattu du bois dans 1'Ems Oriental? Je 1'ignore. Combien en a-t-on abattu, et par quel ordre? Votre correspondance est toujours si serrée qu'elle ne signifie rien. Que veut dire le mot immense? N'était-il pas plus simple de dire la quantité? Quand vous croyez devoir attirer mon attention sur une partie de 1'administration, donnez des détails et ne supposez pas que je sais tout.


Bijlage VI, cf. pag. 102.
Archives Nationales. F. 1 C. III. Zuiderzee I.
Note détaillée des fi. 719.713 portés au budget de la ville d'Amsterdam pour supplément de frais d'entretien des Hospices et Maisons de Charité que la ville subside.
La maison des enfants trouvés: dépenses fl 453.600
revenus „ 102.817
— fl. 350.773
Leshópitaux, dits „Gasthuizen" dépenses „ 210.300
revenus „ 86.180
„ 124.120
La maison de correction, „het
Werkhuis" dépenses „ 100.040
revenus „ 32.545
„ 77.495
La maison des orphelins
bourgeois dépenses „ 128.770
revenus „ 82.090
» 46.680
Des indigens qui regoivent des secours a domicile. . . dépenses „ 207.850
revenus „ 87.205
„ 120.645 fl. 719.713
Soit 1,500.000 francs.


Bijlage VII, cf. pag. 132.
Gemeentearchief van Amsterdam.
Adresse de la ville d'Amsterdam a Sa Majesté 1'Empereur et Roi.
20 Janvier 1813.
Sire, au moment oü la France entière va déployer toute son énergie, et va prouver son attachement pour son Souverain, le conseil municipal de votre bonne ville d'Amsterdam témoigne a Votre Majesté combien ses loyaux sujets de cette ville lui sont fidèles et dévoués.
Sire, nous apprécions les avantages de voir le théatre de la guerre éloigné de notre sol et d'obéir a un Gouvernement ferme et vigoureux. Et si nous souffrons par la stagnation du commerce, priucipal moyen de notre subsistance, nous nous animons par 1'espoir qu'un jour Votre Majesté réussira & donner a 1'Europe cette paix que plus d'une fois Elle a témoigné vouloir mais qu'Elle ne nous donnera qu'avec honneur et gloire.
Nous désirons contribuer de tous nos efforts a 1'accomplissement de ce but vers lequel Votre Majesté veut nous conduire, et & cette fin, malgré la situation obérée de nos finances, nous La prions d'accorder a sa bonne ville d'Amsterdam la permission de lever, équiper et armer un corps de cent hommes de cavalerie et de 1'offrir a Votre Majesté.


Bijlage VIII, cf. pag. 208.
Verzameling Van Maanen, N°. 51.
Rijksarchief.
G. K. Van Hogendorp aan Mr. C. F. Van Maanen.
20 May au soir.
Monsieur le Président, n'ayant pas regu ce matin de réponse au billet par lequel j 'ai demandé a parler a M. le préfet, j'ai envoyé mon fils chez M. le sous-préfet pour en avoir de nou velles. Mon fils m'a fait de cette entrevue un rapport qne je prends la liberté, Monsieur, de vous adresser Je ne prétends pas anticiper, Monsieur, les sentiments que cette lecture excitera dans votre coeur, mais je crois devoir vous rappel er qne M le préfet avait dit dès-auparavant ü mon fils, que son père n'avait rien a faire a ceci. Pour dernier trait M. le sous-préfet assimile un garde d'honneur a, un conscrit. C'est ainsi qu'on prêche a un jeune homme le premier de ses devoirs, 1'obéissance a ses parents; c'est ainsi qu'on soustrait a la puissance Paternelle un fils en minorité; c'est ainsi qu'on établit une maxime destructive de toutes moeurs et de toute morale; c'est ainsi qu'on renverse les fondements les plus sacrés de la société. Et qui sont ceux qui. commettent ces attentats contre 1'ordre social? Ce sont les premières autorités administratives dans ce Département. Je dépose, Monsieur, dans le sein du Chef de la Justice mes plaintes et mes appréhensions sur une conduite qui inspire les plus vives alarmes pour 1'avenir. Veuillez peser dans votre sagesse les faits qui j'ai 1'honneur de porter è, votre connaissance et agréez les assurances de la plus haute considération, avec laquelle je suis, Monsieur le Président,
votre très-humble et très-obéissant serviteur, Charles de Hogendorp.


Bijlagen bij het voorgaande.
N#. 1. La Haye. Ce 19 May 1813.
Monsieur Charles de Hogendorp demande A, Monsieur le prefet, Baron de Stassart, le jour et Pheure oü il pourra avoir 1'honneur de lui parler pour son fils mineur et sous la puissance paternelle.
N°. 2. Le Haye. Ce 19 May 1813.
J'ai demandé a parler au préfet. Je me propose de lui dire que mon fils a re§u hier de sa part un ordre de se pourvoir d'un cheval, de s'équiper et de se rendre a la préfecture le '29 pour marcher; que mon fils mineur et sous la puissance paternelle ne peut rien faire de tout cela sans mon aveu; que c'est a moi de répondre pour lui et que c'est ce qui m'amène; qu'il s'agit pour moi du bien le plus précieuxque j'ai au monde et que ce bien m'est conservé par un décret très-récent de S. M. 1'Empereur, savoir le sénatus-consulte du 3 Avril dernier; qu'avec tout le respect que je dois aux ordres de M. le préfet, quand son ordre est en opposition directe avec un décret impérial je ne suis pas tenu a m'y soumettre en lui donnant mou fils. Que M. le préfet cite les instructions de S. E. le ministre de 1'intérieur; mais qu'un nom si respectable même ne change rien a la nature de 1'affaire. Que le droit que je réclame en vertu du décret demeure le même et que je ne puis être obligé par un ordre contraire a la loi; que je dois compte a Dieu de 1'exercice de ma Puissance Paternelle et qu'il ne m'est pas permis de commander a mon fils d'obéir a eet ordre de M. le préfet.
N°. 3.
M. le préfet demande, „s'il n'était question que d'un appel „volontaire, y aurait-il eu besoin d'un Sénatus-consulte?"
On a répondu qu'il y avait besoin d'un Sénatus-consulte


pour le cas oü 1'appel volontaire ne produirait pas dans un département le contingent fixé et oü il faudrait recourir & des désignations pour les compléter.
Dans notre département le nombre de volontaires qui se présentait était suffisant et dès-lors toute désignatiori était contraire a la Loi.
La question proposée par M. le préfet a donné lieu encore aux observations suivantes:
Elle est posée de manière a supposer que la nature de 1'appel peut ètre douteuse. Mais le Sénatus-consulte qui fait eet appel est proclamé, publié dans tous les papiers officiels, sous les yeux et entre les mains de tout le monde. Pour y répandre plus de jour encore 011 y a joint les discours des Conseillers d'Etat, des Sénateurs, qui expliquent 1'esprit de la mesure. II y a donc peu de lois, dont le sens est moins douteux que celleci et de la vient que 1'opinion générale s'est fixée irrévocablement. On ne peut absolument pas admettre la hypothétique sous laquelle M. le préfet présente sa question. S'il n'était question, dit-il, que d'un appel volontaire y aurait-il eu besoin d'un Sénatus-consulte? Par la simple lecture du Sénatusconsulte et de toutes les pièces relatives il est évident qu'il en est question. Ce qui reste a demander, c'est pourq^ioi, par rapport a un appel volontaire, il a fallu un Sénatus-consulte et cette difficulté est facile a résoudre.
Toutes les solutions se trouvent dans la Loi même qui se suffit a tous les égards. Elle sert a établir un nouveau corps dans 1'armée; ce corps est très-nombreux et s'élève a dix-mille hommes; il a plusieurs destinations; il fournira une garde a S. M. 1'Empereur, d'autres peut-être a S. M. 1'Impératrice et au Roi de Rome, des officiers a 1'armée entière. Une institution nouvelle de cette importance demande une Loi organique et il est tout simple qu'on ait fait un Sénatus-consulte. Ce corps pouvait se former par la voye de la conscription ou


par un appel volontaire, mais dans 1'un et 1'autre cas il fallait un Sénatus consulte. On a préféré un appel volontaire et dès-lors eet appel devait se faije en règle. Parmi les volontaires il fallait établir des qualifications pour admettre les uns et rejeter les au tres. Dans toutes ces dispositions mêmes de la Loi, on découvre aiséraent qu'il y avait besoin d'un Sénatusconsulte suivant la question proposée par M. Ie préfet.
N°. 4. 20 May 1813.
Quand je suis entré chez le sous-préfet je lui ai demandé s'il avait re§u une réponse a la demande de mon père. II m'a dit: Oh si, monsieur, je vous ai ditque j'attendrais votre père a deux heures.
Moi. Monsieur, mon père m'a chargé de vous communiquer ce qu'il se proposait de dire au préfet. II me 1'a donné par écrit afin que vous sussiez mieux ses intentions Voulez-vous me permettre de vous en faire lecture?
Le sous-préfet alors a pris le papier et 1'a lu lui-mème, après quoi il m'a dit, Monsieur, il n'y a pas de signature au bas de cette lettre. Votre père serait aussi fort compromis, s'il 1'avait fait.
Moi. 'Monsieur, ceci n'est point une lettre; mon père a mis ceci par écrit pour que je pusse mieux vous dire ses intentions.
Lui. Monsieur, j'ai encore a vous demander après votre uniforme. Est-il prêt?
Moi. Non , Monsieur.
Lui. Eh bien, Monsieur, je vous prierai de faire en sorte qu'il soit prêt avant le 29.
Moi. Monsieur, en tout cas ce ne serait pas moi qui ferais cela puisque je suis encore mineur.
Lui. Monsieur, il n'est pas question de cela. Les conscrits marchent a l'&ge de dix-neuf ans, sans qu'on leur demande la pennission de leur père.


Moi. Monsieur, ceci est un acte volontaire pour lequel j'ai certainement besoiii du consentement de mon père, et non pas une conscription.
Lui Monsieur, ce n'est pas a vous a examiner ceci. Nous avons pris les volontaires qui se sont présentés et ensuite nous avons désigné.
Moi. On n'a qu'a voir le décret.
Lui. Monsieur, ce n'est pas a vous a juger le décret. Voulezvous è, présent me donner votre parole que vous irez chez le tailleur?
Moi. Non, Monsieur.
Lui. Eh bien, Monsieur, je vous y forcerai.
Ensuite il a fait entrer un tailleur et m'a fait prendre la mesure. Puis il a dit: Monsieur, si le 29 vous ne comparaissez point, nous ne viendrons pas, puisque vous êtes mineur, chercher votre père, mais nous vous prendrons et vous ferons conduire a Metz Vous pouvez dire a votre père ce qui s'est passé ici et lui dire que s'il veut venir me parler je 1'attendrai.


Bijlage IX, cf. pag. 262.
Gemeente archief van Amsterdam.
Délibérations du Conseil municipal d'Amsterdam.
Préfecture du Département du Zuiderzee.
Amsterdam le 11 Octobre 1813.
Monsieur le maire,
J'ai 1'honneur de vous envoyer mon arrêté de ce jour qui vous autorise a réunir immédiatement le Conseil Municipal. Le motif qui m'a déterminé a autoriser cette convocation est le Sénatus-Consulte présenté le 7 de ce mois a la sanction du Sénat par Sa Majesté 1'Impératrice Régente.
Quoique le département du Zuiderzee soit excepté du nombre de ceux qui doivent concourir a la levée des forces dont le déployement a été jugé nécessaire, ce n'est pas une raison pour qu' a 1'exemple des autres villes de 1'Empire, la bonne Yille d'Amsterdam ne s'empresse de répondre a la voix de son Souverain toutes les fois qu'il s'adresse aux F rangais.
II faut que nos ennemis soient bien convaincus qu'aucun sacrifice ne sera épargné pour conquérir une paix glorieuse et que de tous les points du vaste Empire un seul cri vient encore de s'élever: „Ralliement autour du Tröne, Vive Napo„léon le Grand."
Persuadé que ces sentiments expriment le voeu de vos administrés et qu'ils sont gravés dans le coeur de tous les Membres du Conseil Municipal que vous allez présider, il vous sera facile, Monsieur le Maire, de faire sentir a cette respectable assemblée toute 1'influence que doit avoir sur 1'opinion publique 1'expression spontanée d'un dévouement sans bornes et combien il importe d'en renouveller 1'assurance a notre Auguste Empereur.
Une députation sera sans doute chargée de faire agréer


ces sentiments et d'en porter 1'expression au pied du Trone; le Conseil devra donc en nommer les Membres qui seront choisis dans son sein et parmi vos adjoints. Je ne doute pas que dans une situation aussi solennelle la députation de la troisième Ville de 1'Empire ne soit présidée par son premier magistrat et que vous n'acceptiez avec joie une mission aussi honorable.
Je vous prie, Monsieur le Maire, de vouloir bien en ouvrant la séance donner a 1'assemblée lecture de la présente, dont vous voudrez bien m'accuser réception.
J'ai 1'honneur d'ètre avec une considération trèsdistinguée,
Monsieur le Maire,
Votre trés-humble et trés-obéissant serviteur signé: Cte de Celles
Délibérations du Conseil Municipal d'Amsterdam.
Séance tenue le Jeudi le 14 Octobre 1813.
Le Conseil assemblé extraordinairement ainsi que 1'autorise la loi du 28 Pluviose an VIII, et cela en vertu d'un arrêté de Monsieur le Préfet en date du 11 de ce mois, afin de délibérer sur la manière la plus convenable de faire connaitre a S. M. 1'Impératrice Régente que la bonne ville d'Amsterdam est et sera toujours prête a faire tous les sacrifices nécessaires pour maintenir 1'honneur et la gloire de la nation, et de nommer dans son sein les membres de la députation, chargée d'apporter 1'expression de ces sentiments aux pieds du Tröne.
Monsieur le Maire présidant, les membres présents ont été Messieurs Blaauw, Rendorp, Carp, Martini Buys, Woudman, Wijkersloot van Grevenmachern, Luden, Ortt, Van der Waeyen, Warin, Wendorp, Aschenberg, et de Hasselgreen.


Vu que le Conseil n'est point complet au nombre voulu par 1'article 90 de 1'acte constitutionnel du 13 Décembre 1799.
Vu l'impossibilité de compléter le nombre tant a cause du décès et du changement de domicile ou fonctions de plusieurs membres qu'a cause de 1'absence hors de ville ou de 1'indisposition d'autres membres du Conseil.
L'assemblée s'est séparée sans avoir pu délibérer.
Préfecture du Département du Zuiderzee.
Amsterdam le 14 Octobre 1813.
Monsieur le baron,
Je n'ignore point les difficultés qui s'opposent quelques fois A réunir dans une assem blée du Conseil Municipal d'Amsterdam la totalité de ses membres. Je sais aussi qu'il existe des places vacantes dans le Conseil municipal d'Amsterdam ce qui réduit le nombre des membres existans dans ce moment a 24. Les deux tiers de ce nombre est 16; mais ce serait une erreur de croire qu'une délibération ne puisse être légale qu'en admettant le principe qu'elle doit être délibérée et signée par 16 conseillers municipaux; il fait défalquer du nombre des membres convoqués ceux qui sont notoirement absents et dans l'impossibilité d'assister a la séance ; ceux qui sont notoirement malades et hors d'état de prendre part a la discussion. Si on admettait le principe contraire il en suivrait que la marche des affaires serait paralysée par 1'absence et la maladie et que la forme emporterait le fond, ce qui ne peut jamais être admis en administration.
Je vous invite donc, M. le baron, et je vous autorise formellement a précompter les vacances du Conseil, les malades et les absences et dans tous les cas a éviter le retard des affaires par la raison que l'assemblée ne serait pas assez complette. II est bien certain et je regarderai toujours comme légale


toute délibération de votre Conseil municipal qui dans 1'état actuel des choses aura été prise en conformité aux principes énoncés ci-dessus. Par conséquent s'il y avait a défalquer du nombre de 24 deux absens hors du département et deux membres non présens pour eau se de maladie, nulle doute que la délibération ne füt légale, délibérée par dix membres et nul doute encore que dans les affaires qui ne souffrent point le délai, ce serait bien a tort qu'on différerait de délibérer, n'eussiez-vous pas même pu réunir le nombre nécessaire d'aprés le calcul que je viens d'établir.
Je pense donc, Monsieur le baron, qu'en thèse générale et spécialement dans les objets qui peuvent avoir trait a 1'expansion de sentimens de respect et de dévouement, ce serait agir contrairement aux sentiments bien connus de M. M. les membres du Conseil municipal d'Amsterdam, et se mettre en opposition avec les principes administratifs si 011 s'arrêtat a un vain calcul arithmétique.
Je vous prie, M. le baron, de vouloir bien faire de cette lettre que j'ai Phonneur de vous adresser, 1'application qu'elle comporte.
J'ai 1'honneur d'être avec une parfaite considération, Monsieur le baron, votre très-humble et très-obéissant serviteur signé: Cte de Celles
Délibération du Conseil Municipal d'Amsterdam.
Séance tenue Samedi le 16 Octobre 1813.
Le Conseil assemblé extraordinairement en vertu d'un arrêté de M. le Préfet en date du 11 de ce mois afin de délibérer sur la manière la plus convenable de faire connaitre a S. M. 1'Impératrice Régente que la bonne ville d' Amsterdam est et sera toujours prête a faire tous les sacrifices que


le Souverain croira nécessaire pour maintenir 1'honneur et la gloire de la nation et de nommer dans son sein les membres de la députation chargée de porter 1'expression de ces sentimens aux pieds du Tröne.
Monsieur le Maire présidant, les membres présens ont été Messieurs Rendorp, Carp, Woudman, Wijkersloot van Grevenmachern, Luden, Ortt, Van der Waeyen, Warin, Wen dorp, Aschenberg, de Hasselgreen, et J. A. Van Lennep. Vu 1'arrêté de Monsieur le Préfet.
Vu une lettre de Monsieur le Préfet en date du 11 de ce mois laquelle accompagnait le dit décret
Vu une lettre de M. le Préfet en date du 14 de ce mois admettant dix membres pour délibérer.
Monsieur Ortt ayant observé que le conseil n'était pas assemblé au nombre voulu par la loi, M. le Maire a demandé les votes de 1'assemblée sur sa compétence a délibérer; laquelle question a été décidée affirmativement par une grande majorité: sur quoi Mr. Ortt s'est levé et a quitté 1'assemblée malgré les interpellations réitérées de Mr. le Maire.
Les délibérations ont alors été portées sur 1'objet de la convocation et il a été pris le délibéré suivant:
Considérant, (sans entrer dans les motifs exprimés dans la lettre de M. le Préfet du 11 de ce mois, que le Conseil croit au delii de sa compétence) qu'il importe dans les circonstances du moment, que le Souverain soit de nouveau assuré des sentiments de respect et de soumission de ses fidèles sujets de cette bonne ville et qu'une députation nommée par cette assemblee afin de porter aux pieds du Tröne les expressions de ces sentimens remplira le plus dignement ce but,
Nomine Monsieur le Maire et Messieurs Rendorp et Warin, Conseillers municipaux, afin de se rendre auprés de sa Majesté 1'Impératrice Régente et de porter aux pieds du Tróne 1'expression des sentimens sus-dits, après y avoir été düment autorisés.


Délibération du Conseil Municipal d'Amsterdam. Séance tenue Mercredi le 27 Octobre 1813.
Le conseil municipal assemble extraordinairement en vertu d'une lettre de M. le Préfet en date du 20 Octobre 1813 afin de délibérer sur 1'adresse que la députation nommée le 16 de ce mois devra présenter ft S. M. 1'Impératrice Régente,
Monsieur le Maire présidant, les membres présens ont été Messieurs Calkoen, Blaauw, Rendorp, Carp, Woudman, Wijkersloot Van Grevenmachem, P. Van Lennep, Luden, Beeldsnijder, Hoeufft, Warin, Tonis, de Hasselgreen, Bierens.
Le conseil a delibere et arrete 1'adresse dont la teneur suit r
Madame,
L'Empereur, Votre Auguste Époux, connait le respect et la soumission de ses fidèles sujets de sa bonne ville d'Amsterdam. Sa Majeste en a tant de preuves réelles que nous ne saurions ajouter a la conviction qu'elle doit en avoir. Cependant nous saisissons 1'occasion qui nous est accordée pour presenter a \ otre Majeste nos hommages, pour porter aux pieds du Tróne les assurances renouvellées de ces sentimens.
L Empereur n'a pas de sujets sur lesquels pèse davantage le fardeau de la guerre, que ceux qui habitent des villes de commerce maritime. Nous gemissons sous ce fardeau qui menace de nous ecraser plus tót qu'on ne s'en doute, mais nous le portons avec résignation.
Nous ne saurions dissimuler, madame, que 1'espoir d'un meilleur avenir nous soutient. L'Empereur a souvent déclaré que la paix était le but de ses travaux. C'est de lui que nous Pattendons. Nous admirons les hauts faits du héros de ce siècle, combien ne le bénirions-nous pas, lorsque, se reposant sur ces lauriers, il ceindra son front d'oliviers et trouvera les


suprêmes titres de Sa gloire dans le maintien du repos qu'il aura assuré a ses sujets et dans les bienfaits qu'il répandra sur eux.
Daignez, Madame, agréer les assurances renouvellées de notre respect et de notre soumission.
Bijlage X, cf. pag. 355.
Correspondance de 1'intendant d'Alphonse Port: Nu. 1221. Secrete Brieven.
Rijksarchief.
A Son Excellence le Ministre de 1'intérieur.
10 Novembre 1813.
Monseigneur! La situation dans laquelle se trouve en ce moment la Hollande est connue de Votre Excellence. Elle peut dès-lors la juger. Tout donne a espérer que le génie de Sa Majesté et les dispositions qu'Elle a faites ou qu'Elle va faire la garantiront des dangers dont elle est menacée. Néanmoins il me semble qu'il importe de prévoir les événements qui pourront survenir; et des-lors je crois de mon devoir de prendre, Monseigneur, les ordres de Votre Excellence sur ce qui devra être fait, soit par M. M. les préfets, soit par moi en cas d'invasion ou d'évacuation pour ce qui concerne les arcllives. Ces archives se composent pour M. M. les préfets de ce qui leur a été remis par M. M. les landdrosts et des actes de leur administration depuis le 1 Janvier 1811 et pour moi des papiers qui ont appartenu au ci-devant ministère de 1'intérieur en Hollande et de ma correspondance depuis le 1 Janvier 1811. L'enlèvement de ces archives occasionnerait beaucoup d'embarras, beaucoup de frais, exigerait beaucoup


de temps; il me semble qu'il en résulterait beaucoup plus de préjudice pour le pays que d'avantage pour le gouvernement francais. II me semble donc, Monseigneur, qu'a 1'exception de ce qui concerne la comptabilité de M. M. les préfets, tout enlèvement serait superflu. Je prie, Monseigneur, Votre Excellence de vouloir bien me donner ses instructions a eet égard aussi promptement que les circonstances peuvent 1'exiger. Je les attends pour indiquer a M. M. les préfets ce qu'ils auront a faire.
Bijlage XI, cf.Ji77.
WILLEM FREDERIK, bij de genade Gods, Prinse van Oranje Nassau , enz. enz. enz.
Waarde Landgenooten!
Na eene scheiding van negentien jaren en na zoo vele rampen heb ik het onuitsprekelijk genoegen, dat ik door u zeiven éénstemmig in uw midden worde teruggeroepen; ziet mij hier aankomen en gereed om, onder den Goddelijken bijstand, u in het genot van uwe vorige onafhankelijkheid en welvaart te helpen herstellen. Dit is mijn eenig doel, dit is het opregt en vurig verlangen van mijn hart. Ik kan u de stellige verzekering geven, dat zulks insgelijks het oogmerk is van de Bondgenooten. Het is in het bijzonder de wensch van Zijne Koninklijke Hoogheid, den Prins Regent van het vereenigd Koninkrijk van Groot-Brittanje en Ierland. Hiervan zult gijlieden overtuigd worden door den grootmoedigen bijstand van dat magtige Rijk, dat ulieden onmiddellijk staat gegeven te worden en die den grondslag zal leggen van de
27


hernieuwing dier oude en nauwe betrekkingen van vriendschap en alliantie, die zoo lang het geluk gemaakt hebben van beide staten. Ik ben bereid en heb vastelijk besloten, al het voorledene te vergeven en te vergeten. Ons gemeen en eenig doel moet zijn, de wonden van ons dierbaar Vaderland te heelen en hetzelve in zijn vorigen luister en aanzien te herstellen. De herleefde koophandel, zal, zoo ik vertrouw, een der eerste en onmiddellijke gevolgen zijn van mijne aankomst. Alle partijschap moet voor altoos van onder ons gebannen zijn. Geene pogingen zullen van mijn kant, en van dien van de mijnen onbeproefd gelaten worden om uwe onafhankelijkheid, uw geluk en voorspoed te verzekeren. Mijn oudste Zoon, die, onder den onsterfelijken Lord Wellington zich den roem zijner Voorvaders niet onwaardig getoond heeft, staat mij binnen kort te volgen. Vereenigt u dan, waarde Landgenooten, met hart en ziel, met mij, en het gemeene Vaderland is gered: de oude tijden zullen herleven en wij zullen aan onze kinderen de dierbare panden kunnen overmaken, die wij van onze Voorouders ontvangen hebben.
(was geteekend)
WILLEM FREDERIK, Prince van Oranje.
(lager stond)
Ter ordonnantie van Zijne Hoogheid, H. Fagel.
(Afgekondigd 30 Nov. 1813.)


VERHANDELINGEN,
uitgegeven door
TEYLER'S
TWEEDE GENOOTSCHAP.
EERSTE DEEL. (Uitverkocht.)
Over de gephlogisteerde en gedephlogisteerde luchten, door M. van Marum.
TWEEDE DEEL. (Uitverkocht.)
Over de regelen der Dichtkunde, door J. de Bosch.
DERDE DEEL. (Uitverkocht.)
Beschrijving van eene electriscer-machine, in Teyler's Museum, en van de proefnemingen met dezelve in het werk gesteld, door M. van Marum.
VIERDE DEEL. (Uitverkocht.)
Eerste vervolg der proefnemingen met Teyler's Electriseer-machine, door M. van Marum.


VIJFDE DEEL. (Uitverkocht.)
Over den nationalen smaak dei' Hollandsche school, in de teekenen schilderkunde, door R. van Eynden.
ZESDE DEEL. (Uitverkocht.)
Over den inhoud van Homerus' Ilias, met ophelderende aanmerkingen en aanduiding van de schoonheden van dat dichtstuk, door J. de Bosch.
ZEVENDE DEEL. (Uitverkocht.)
Over de regte bepaling der geloofwaardigheid van Herodotus, als geschiedschrijver, door K. W. de Rhoer.
ACHTSTE DEEL. (Uitverkocht.)
Over de algemeene omkeeringen, welke de aarde aan hare oppervlakte ondergaan heeft, en over de oudheid van onzen aardkloot, door F. X. Burtin.
Beschrijving der beenderen van den kop van eencn visch, gevonden in den St. Pietersberg bij Maastricht, en geplaatst in Teyler's Museum, door M. van Marum.
NEGENDE DEEL. (Uitverkocht.)
Tweede vervolg der proefnemingen met Teyler's electriseer-machine, door M. van Marum.
TIENDE DEEL. (Uitverkocht.)
Beschrijving van eenige nieuwe of verbeterde chemische werktuigen van Teyler's stichting en van daarmede genomene proeven, door M. van Marum.
ELFDE DEEL. (Uitverkocht.)
Over het gebruik der metalen als representatief teeken van waarde en rijkdom, door G. Sartorius.
Over hetzelfde onderwerp, door S. Pap de Szathmar.
Over hetzelfde onderwerp, door Chevalier de Guer.


TWAALFDE DEEL. (Uitverkocht.)
Over den invloed, dien de dichtkunst, voornamelijk in de vroegere eeuwen, op de beschaving van het menschelijk verstand gehad heeft, door D> Tiedeman.
Over hetzelfde onderwerp, door J. de Bosch.
DERTIENDE DEEL. (Uitverkocht.)
Over den tegenwoordigen staat onzer natuurkennis van de waterachtige verhevelingen des dampkrings, door J. D. O. Zylius.
VEERTIENDE DEEL. (Uitverkocht.)
Over het kenmerkende der achttiende eeuw ten aanzien van verlichting en zedelijkheid, in vergelijking der naast voorgaande, door J. Brouwer.
VIJFTIENDE DEEL. (Uitverkocht.)
Geschiedkundig Onderzoek omtrent de lotgevallen der dichtkunst onder de meest bekende, zoo oude als hedendaagsche beschaafde volken, door N. G. van Kampen.
Over hetzelfde onderwerp, door een Ongenoemde.
ZESTIENDE DEEL. (Uitverkocht.)
Over de belangrijkheid en nuttigheid van de beoefening der natuurkunde voor den mensch als mensch, door A van den Ende.
Over de betrekkingen tusschen de natuurlijke geschiedenis der dieren en derzelver ontleedkundige beschouwing, door G. Bakker.
Over den uitslag der gemaakte toepassingen van bovennatuurlijke grondbeginsels op de natuurkunde, door J. Nieuwexhuis.


ZEVENTIENDE DEEL. (Uitverkocht.)
Over de redenen van het klein getal der Nederlandsche historieschilders , en de middelen, om in dit gebrek te voorzien, door P. Kikkert.
Over hetzelfde onderwerp, door A. van der Willigen.
Over hetzelfde onderwerp, door J. van Manen Adr.zn.
Over hetzelfde onderwerp, door P. X. Burtin.
ACHTTIENDE DEEL. (Uitverkocht.)
Het werktuigelijk zamenstel der planten, door D. G. Kieser.
NEGENTIENDE DEEL (Uitverkocht.)
Over de levenswijs en de gewoonte onzer voorvaderen hier te lande, van de vroegste tijden af tot aan het einde der 16e eeuw, door J. A. Stresco.
Over hetzelfde onderwerp, door J. van Manen Adr.zn.
TWINTIGSTE DEEL. (Uitverkocht.)
Over het gebruik van min regelmatige rijmwoorden in Nederlandsche gedichten van onderscheiden soort, door A. F. Sifflé.
EEN-EN-TWINTIGSTE DEEL. (Uitverkocht.)
Wat men thans weet van de Geologie, door R. Bernhardi.
TWEE-EN-TWINTIGSTE DEEL. (Uitverkocht.)
Over den tegenwoordigen staat van de ontleed- en natuurkunde der planten, door F. J. F. Meijen.
DRIE-EN-TWINTIGSTE DEEL (Uitverkocht.)
Eene aesthetisch-critisch vergelijkende beschouwing van Shakespeare en Vondel als treurspeldichters, door K. Sybrandi.


VIER-EN-TWINTIGSTE DEEL. (Uitverkocht.)
Kritische Betrachtung von Liebig's Theorie der Pjlanzen-ernahrung, door J. Moleschot.
VIJF-EN-TWJNTIGSTE DEEL. (Uitverkocht)
Welke vereischten eenc natuurkundige teekening moet hebben, om zoowel den natuurkundige als den kunstenaar te voldoen, door H. SCHLEÖEL.
ZES-EN-TWINTIGSTE DEEL.
le Stuk. (Uitverkocht.)
Over de munten der voormalige hertogdommen Braband en Limburg , van de vroegste tijden tot aan de Pacificatie van Gent, met platen, door P. O. van der Chijs.
2e Stuk. Prijs f 7.50.
Over de munten der voormalige graven en hertogen van Gelderland, enz., door denzelfden.
3e Stuk. Prijs f 5.50.
Over de munten der voormalige Heeren en Steden van Gelderland, enz., met platen, door denzelfden.
4e Stuk. Prijs f 7.50.
Over de munten dei• voormalige Heeren en Steden van Overijssel, enz., met platen, door denzelfden.
5e Stuk. Prijs ƒ12.—.
Over de. munten, van Friesland, Groningen en Drenthe (der Heeren van Koevarden), enz., met platen, door denzelfden.
6e Stuk. Prijs f 12.—.
Over de munten der voormalige Graafschappen Holland en Zeeland, alsmede der Heerlijkheden Vianen, Asperen en Heukelom, enz., met platen, door denzelfden.


7e Stuk. Prijs ƒ 7.50.
Over de munten der bisschoppen, van de heerlijkheid en der Stad Utrecht, enz., met platen, door denzelfden.
8e Stuk. Prijs ƒ6.50.
Over de munten der leenen en der voormalige Hertogdommen Braband en Limburg, enz,, met platen, door denzelfden.
9^ Stuk. Prijs ƒ7.50.
Over de munten der Frankische en Duitsch-Nederlandsche Vorsten, met platen, door denzelfden.
ZEVEN-EN-TW1NTIGSTE DEEL. (Uitverkocht.)
Ueber die Vereinigung der geistlichen und weltlichen Obergewalt im Römischen Kirchenstaate, door H. G. Hasse.
ACHT-EN-TWINTIGSTE DEEL (Uitverkocht.)
Over de aesthetische waarde der klassieke en moderne dichtvormen, door W. G. Brill.
NIEUWE SERIE.
EERSTE DEEL. (Uitverkocht.)
George de Lalaing, Graaf van Rennenberg. Historisch drama in 5 bedrijven en 6' tafereelen, door D. F. van Heyst.
TWEEDE DEEL. Prijs ƒ 15.—.
De Noord-Nederlandsche Gildepenningen, wetenschappelijk en historisch beschreven en afgebeeld, door Mr. J. Dikks. 1* en 2e stuk, met atlas van platen.


DERDE DEEL.
1® en 2e Stuk. Prijs ƒ5.—.
Beschrijving der Nederlandsche of op Nederland en Nederlanders betrekking hebbende Penningen, geslagen tusschen November 1813 en November 1863, door Mr. J. Dirks.
3e Stuk. Prijs ƒ1.50.
Hetzelfde onderwerp door denzelfden. Tweede toevoegsel, bewerkt door Th. M. Roest.
Atlas, behoorende bij het III® deel, 5 stukken. Prijs ƒ 25.—
VIERDE DEEL. le en 2® Stuk. Prijs ƒ3.—.
De ontwikkeling en het tegenwoordig standpunt der bakteriologie, door Dr. F. Ph. Küthe.
VIJFDE DEEL. le en 2e Stuk. Prijs ƒ7.—.
De Afscheiding der Waalsche Gewesten van de Generale Unie, door Dr. C. H. Th. Bussemaker.