604



éoyft/p











jy
JAN, JAKKETJE EK HUK JONGSTE KIKI).



ZWOLSCHE haRDRUKKEH
ONDER REDACTIE TAN
D». F. BUITENRUST HETTEMA, N. A. CRAMER, J. H. VAN DEN" BOSCH.
XIV EN XV.
JAN, JANNETJE EN HUN JONGSTE KIND.
ZWOLLE W. E. J. TJEENK WILLINK



ooy$/i E. J. POTGIETER,
JAN t JANNETJE EN HUN JONGSTE Kil
DOOK
J. H. YAN DEN BOSCH.
ZWOLLE W. E. J. TJEENK WILLINK.







INHOUD.
Bladz.
Inleiding V—XXIX
De tekst 30— 62
Beschouwing 63— 80
Aantekeningen 81 182



VERBETERING.
Bladz. 51 reg. 15 schrappe men ile asterisk achter aandoen.
Bladz. 54 reg. 18 plaatse trien een asterisk achter drze;
„ 57 „ 26 achter het handelshuis mijns vaders-,
„ 59 „ 20 achter overvloed;
, 59 „ 30 achter dat ik het mijne het leste van allen hield.
De Aantekening Pag. 50 reg. Hl wijzige men aldus: voor Let verder op de laatste periode van deze pagina „Gij die in een tijd etc." leze men: Geef wèl acht op de voortzetting van de gedachten;stang hiadzij 51: 0 Jannetje! •Jannetje', tot onderaan , regel 33.



VOORBERICHT,
Mijn Tekst is zoals Potgieter die gaf in de bundel Proza 1887—1845 van ]S64 (bij A. C. Kruseman, Haarlem). l)e varianten zijn de afwijkingen in het oorspronkelike van 18 11, te vinden in de Gids van Januari 1842. De spellingverschillen kon ik hier verwaarlozen. Maar ook de interpunksie-verschillen bleken zonder belang voor de tekst.
Wat de Verklaring betreft, — ik heb op de exegese van het stuk — bijna berucht orn zijn moeielikheden — lang het oog gehad; maar, al is mij langzamerhand veel duidelik geworden, ik vlei mij niet alles te hebben opgehelderd. Ik houd mij vriendelik aanbevolen voor open aanmerking. Eis was liet, te verklaren uit de aktuele dingen van liet jaar '40; hiertoe heb ik mijn best gedaan, maar bij nieuwe nauwkeurige lektuur en verder onderzoek (ik raadpleegde b.v. niet de grote bladen van die tijd), zal Potgieters Manifest aan de Natie steeds aktueler blijken.
Opgemerkt moet, dat een paar Aantekeningen niet in de tekst zijn aangegeven, m. a. w. dat de asterisk daartoe ontbreekt. In het Corrigendum zijn die plaatsen aangewezen. Ook zijn twee of meer asterisken wel eens in een enkele Aantekening samengenomen, wat een opmerkzaam lezer geen moeite baren zal.
Eindelik een woord over de Inleiding. Ik schreef die



in 18%. Had ik geschreven in de tegenwoordige tijdsbedeling, ik zou voor de vraag gestaan hebben of ik mij al of niet te onthouden had, van over de aard van het Patriotisme zelf te handelen. Patriotisme en Patriotisme zijn twee, zijn drie. Er is zelfs Patriotisme, dat toegediend wordt als gif. ]k zou Potgieters alleredelste hartstocht voor zijn volk, als verschijnsel, hebben kunnen ontleden, en in zijn betekenis waarderen. In Potgieters dagen was het Patriotisme de uil weemoed en geloof geboren bezieling van het idealiserende jonge geslacht Tegenwoordig is wpatrioties te zijn" de leus van hel reaktionnaire Behoud. Ik heb daar nu niet over gesproken. Zou 't goed geweest zijn? In elk geval zal onze jeugd uit Jan en Jannetje (men neme de Inleiding eerst!), omtrent Patriotisme èn Patriotisme iets kunnen leren.
Aug. 1902.



I.
INLEIDING.
„Wien Neêrlandsch bloed door de aders kruipt, Die legge 't hoofd op zij;
Die dutt' de toekomst te gemoet
En droom zich vrij en blij."
Zo parodieerde in 1818 , in de dagen van de Grondwetsherziening, Helvetius van den Bergh het Volkslied van Tollens, en kentekende de natie in het opschrift: Jan de Droomer. En met bitterheid klaagde en maalde li ij ter zelfder tijd, in de satire Achttienhonderdachteweertig \
„O, 't waren fiere Vrijheidszonen, Die Nederlanders van voorheen, Die volkenkeet'nen, vorstenkroonen Verbraken met hun woord alleen!
Wij teerden werk'loos op hun glorie,
Die onze Vrijheid had gevest....
Een post op 't grootboek der historie Is alles wat er ons van rest!"
Een dichter in de Belgische Muzenalmanak van 1821) had van Nederland gezongen *) ;ils //Het Paradijs der aarde" en //'s werelds bloem"; //ja", had hij uitgeroepen:
„Straal, Zon der Nederlanden !
In vollen middaggloor,
Schenk heil aan alle stranden,
Licht alle volkren voor!"
Nog in 1836 had een redenaar zijn toeluisterende land-
*) A. J. ten Hagen Jzn., te Gorinchem. Het was om te zingen: de Muziek is er bij.



fenoten aldus toegesproken: //Gij, Zonen Nederlands! Gij, urgers onder den evenaar der Wijsheid!"*)
In 1836 nog, — maar de geest van kritiek was toen toch ontwakende. Ogen begonnen open te gaan en werden uitgewreven. Zij zagen dat het nacht was in Nederland en er kwam een innig verlangen naar morgenfriste en een nieuwe dag.
//Zij lagchen," kritiseerde Helvetius van den Bcrgh in 1840 het nationaliteitsgevoel van de toenmalige Nederlanders, //zij lagchen den Engelschman uit, die zijne Koningin voor de schoonste vrouw der wereld houdt; maar is het stokpaardje van John Buil dan niet het hunne geworden? Üf wilt ge eene echte nationaliteit bewijzen uit onzinnige koffij-huispraat, en het dito geschreeuw van sommige onzer dichters, redenaars en dagbladschrijvers, die stoutweg durven beweren, dat alles, wat groot en edel is, alleen in Nederland te huis behoort ? O, die ultra- neen antinationale leugenaars! Het gezwets der vreemden noemen ze fanfaronnades; maar hun eigen gezwets moet waarheid zijn! Volgens hen, waakt een afzonderlijke God over Nederland. Volgens hen is Nederland het land van belofte, liet best geregeerde, schoonste, rijkste, vruchtbaarste, gezegendste en gelukkigste der aarde. Volgens hen, brengt Nederland alleen beroemde mannen en wonderwerken voort! Volgens hen zijn de Nederlanders bij uitsluiting de dapperste soldaten, de ervarenste zeelieden, de diepzinnigste kooplieden en de braafste burgers der geheele wereld, die, in massa, het betere, uitgelezen gedeelte, den fatsoenlijken stand der groote maatschap]») uitmaken, terwijl al het overige canaille is."f)
Tien jaren later was het altans uit met de nationale zelfvergoding van het tijdperk voor en na 1830.
Maar nacht was het gebleven. De criticus van 1840 dicht nu het volkslied voor Jan de Dromer. Hoor, hoe in de brochure Landgenooten! de Nederlanders van de
*) Uit een leerrede van A. C. Carillon, bij het twede eeuwfeest van de Hoge School te Utrecht. — Citaat in het Atgem. Lettert. Maandschr. 1838, pag. 4.
f) Uit Een liefde in Tessehchade III, 1840, pag. 142—143, in het hoofdstukje over Nationaliteit.
1



aanstaande Nieuwe Grondwet, in datzelfde jaar 1848 worden gekastijd:
Bekrompenheid, koelheid, onverschilligheid, maken het algemeen karakter uit. Overal is, in plaats van eenheid in denken en doen — verbrokkeling en versnippering. Ieder leeft eenzelvig voort, zich opsluitend in zijn gezin. Generlei sympathie brengt de burgers tot elkaar. De openbare mening slaat alles neer wat zich gaat verheffen. Aan alle grootmoedigheid is men vreemd. Bewonderen, huldigen wat hulde verdient, — men kan niet, men wil niet. Die anders wil dan de grote hoop en haar toongevers, wordt verdacht, gewantrouwd. Geen wrijving, geen vrije mededeling van gedachte of mening. Het wemelt van dwingelandjes, en van spionnen uit Den Haag. Ook het volk wil afhankelik wezen; het houdt van zijn boeien. Die de vrijheid liefheeft, wordt gemeden als een melaatse, als een ondermijner van de staat. Generlei algemene belangstelling is er. Men heeft alleen eigenbelang. Wat geeft men om wetenschap, om kunst, om de handhaving van de vaderlandse roem. Wat zouden landgenoten ook vermogen! O, hoe loom en langzaam klopt het hart van ons volk, hoe zwaar zijn de oogleden! Gèèn grote, .algemene gedachte schijnt meer te kunnen bezielen. Geen leus, geen vaandel wil men. Het is alles, overal, sleur, ellende, versterving, ondergang. //Wij liggen in de verachtelijkste baatzucht gedompeld, wij leiden het onwaardigste plantenleven": //Ziedaar het Nederlandsche volk, van hetwelk de schimmen der vaderen met een bangen zucht den blik afwenden!" "*)
In dit geschrift is zeker onbillikheid,f) — maar naclit was het, daar zijn zovèèl getuigenissen van.
Op die kaderen werd met meer nadruk nog gewezen in de opwekking Droomen van een en Nederlander (bij het Eeuwgetij van 15 Mei 1848): Mocht, was de toon hier,
*) Landgenoot en!, bij Van Heyningen en Post Uiterweer te Utrecht; gedateerd „Leiden, April 1848."
t) J. de Bosch Kemper, in ziju Geschiedenis van Nederland na 1830, IV, 442—-443 en in de Aantekeningen, 203 geeft (maar aristocraties uit de hoogte) scherp af op die „oppervlakkige publicisten" en .ontevreden gestemde letterkundigen" die tussen 1840—'48 zich gerechtigd achtten de „Jan-Salie-geest" te geselen alsof het een tijd van enkel „lamlendigheid" was,



dit ieders leus worden: //Findicamits hcreditatem patrum nostrorum: We vorderen d'erfenisse onzer vaderen tertio1!"*) Al die tien jaren door waren de Nederlanders herinnerd aan hun Verleden en was het hun als een dure verplichting voorgesteld zich éénmaal, zich nti weer mannen van zo nobele afkomst te tonen.
Ziehier een welsprekend woord, in Maart 18i-5 tot de Mannen van de Beurs gericht, in Maart 1845, toen in Mei het voorstel lot Grondwetsherziening van Thorbecke met zijn acht medestanders in discussie komen, en vallen zou: //Éénmaal was er een tijd, dat er onder ons kracht en leven, en dien ten gevolge ook welvaart en bloei gevonden werden. De Hollandsche markt was toen de wereldmarkt: hare uitspraken golden in die dagen als wetten, hare behoeften waren eischen, ////en wanneer de Hollandsche negotie gesloten werdt en begoti te mankeren, dan leed en verkwijnde het gehcele Christenrijk : //Maar zoo er destijds leven en bedrijvigheid in onzen handel bestond, het was een gevolg van den zin, die er in de borst des handelaars woonde, üok daar was leven en kracht; en hetzij Oranje, hetzij de Staten het wachtwoord ware, voor het Vaderland klopte die borst bovenal." Maar waar is onze zeventiende-eeuwse grootheid ?! //De huidige toestand is treurig en bedroevend maar hij zal ook duurzaam wezen, ja, kan het zijn, nog verergeren, zoo lang Gij, Mannen van de Beurs, niet met U zelven in het gerigt treedt, de wonden peilt, waaraan Gij lijdt, en die artsenij aanwendt, die alleen U redden kan. De kanker die U verteert, ziet toe, het is uwe onverschilligheid, het is uwe laauwheid, het is uwe menschenvrees, het is uw nedcrknielen voor de goden van den dag, die Gij meer vereert dan Vaderland en Oranje, het is uwe kortzigtigheid en bekrompen blik, die niet inziet, dat Gij door lijdelijk stil te zitten en te zwijgen in plaatse van te handelen en te spreken, noodwendig verloren moet gaan in den naderenden storm. Het zijn harde woorden, Mannen van de Beurs! maar het is de taal der waarheid, die ik tot U rigt. Waar
*) „Present-afdruk" in de kolleksic Allerlei iu het Legaat Potgieter op de Amsterdamse Bibliotheek. Uit welk Tijdschrift, uit welke Krant?



hei regtstreeks uwe bijzondere belangen, uw tijdelijk voordeel gold, zijt Gij openlijk daarvoor opgetreden, en hebt niet klem van woorden aan uwe vertegenwoordiging en aan de Kroon die belangen weten voor te dragen. *) Nu echter, waar het oneindig hooger en gcwigtiger belangen geldt, waar de rust, het welzijn, ja het voortdurend bestaan van Nederland in de weegschaal liggen, nu bewaart Gij het stilzwijgen en laadt daardoor het verwijt op U , alsof deze belangen U onverschillig zijn, en Gij den dag van morgen niet telt." Aldus eindigde deze woordvoerder: //Wilt Gij blijven, wat Gij nu zijt, noch koud noch warm, Laodiceërs, zonder geest of leven: dan, Mannen van de Beurs! dan liever dammen en sluizen opengezet, de dijken doorgestoken, de zeegaten versperd, dit schoone land weder aan de baren prijsgegeven. dan liever een haastigen dood, oenen spoedigen val: Gij zijt geen langer leven waard!"f)
Het was in t zelfde jaar 1845 dat Engelen in zijn gedicht Slaatshervormen de XVilde eeuw aan de natie als toonbeeld van wat wij zijn konden, voor ogen stelde en betoogde dat geen staatshervorming, geen grondwetsherziening baten zou: de natie herzie zichzelve, zelf eerst worde zij weer wat zij geweest is! §)
A ele geesten waren vervuld van heimiroc naar het grootse A crleden. 't Meest de dichters. Luister naar Heije in Dagerand aan Zee (1843):
OI als ik ronddwaal aan »w eenzaam strand Het oog gevest op 't led is; ruim der zee,
Waar slechts een enkle visschersboot, in st.ee Der wolk van schepen met uw jeugd bemand,
*) In November en December 1844 was het tarief van inuit- en doorvoer in de Twede Kamer in behandeling geweest.' Veel meer dan de hele Grondwetsherziening wekte toen deze handelsaangelegenbeid de belangstelling van 't publiek. „Meer a«-i i Pet't'<'n van handelaars en fabrikanten, onderscheidene artikelen in het Handelsblad, de Nieuwe Rot.terdamsche Courant en verscheidene geschriften" bewezen dit. Zie De Bosch Kernper, Nederland na 1830, IV, 475.
, ..^ 1?an ^en H<lndel. Maart 1845. Vlugschrift (prijs 10 cents) brj schooneveld en Z. te Amsterdam.
§) Zie Potgieters beoordeling, te vinden in Kritische Studiën II.



't Verschiet bepaalt, en ik, met luistrend oor, In plaats van grof geschut of zegekreet, •
Of der matrozen wild en vrolijk koor,
't Eentoonig brullen van de golven hoor, — Dan vaart een rilling door mijn leen; en wreed En schamper klinkt uit den verbolgen vloed Een stem vol toorn en hoon mij te gemoet; Een stemme die mij maant in forsche taal Aan tijden, toen het verste land uw vlag,
Hoog boven allen, vrolijk wappren zag,
En voor den staf van Hollands Admiraal Zich nederboog met vreeze en diep ontzag! *)
En mèt die Vaderen en de Ziel van Oud-Holland, klaagde Hecker in 1844, in de Nieuwe Hippokreenontzwaveling, is ook hun taal, de klank van die Ziel verdwenen :
Taal, schat van Vondel, van Antouides eu Hooft,
Taal, die in 't. harte grijpt, die harten zalft en stooft, En met den donder kraakt, of ruischt met lenteluchtjens, In 't wapen optreedt, of in liefde en minnezuchtjens Vertederd wegsmelt, taal, waar in de hemelgloed En zonneklaarheid van hun dichterlijk gemoed Zich openbaarde, zich weerspiegelde, als ze zongen: Gjj daauwde als honigzeem van hun bezielde tongen, En vloeide in aller harten over, als hun luit Den zoeten hemelval van nachtegalentluit Herhaalde; — maar, helaas! de morgenlandsche weelde, De zuideradem die door ieder sylbe speelde En ruischte door de taal, is door een kerkhoflucht Vervangen, die haar door 't geraamte piept en zucht. De ziel en 't leven is verdwenen uit haar aderen, Verdwenen voor altoos; zij stierf met onze Vaderen, t)
Het is niet de bedoeling om met deze documentjes te bewijzen, dat ons volk toenmaals zulk een snerpende satire, zulk een harde kritiek verdiende, — het is enkel om te doen zien, hoe tien jaren lang tot de natie gesproken is en hoe er toen, in die nacht, voor sommigen
*) In de Nederlandsche Muzenalmanak, pag. 23.
f) Op het slot van de Nieuwe Hippokreen-Ontswaveling in Quos Ego! — Over Hecker zie Taal en Letteren 1894, pag. 133—135 (maar hij was toen noch niet overleden, — zoals er staat).



een licht is geweest, nis een poolster, een bezielende gedachte in sommigen, in de dodigheid een wil tot wedergeboorte. Een allen verwarmende zon is dit licht niet geweest, deze gedachte geen stroming, maar daar waren mannen die, niet hoog Idealisme en een vurig Geloof in de voortreffelikheid van de Hollandse aard, de tocht naar Herboren Grootheid voor mogelik hielden.
't Is Potgieter die onder hun de eerste geweest is — ja hij is de verpcrsoonliking van deze bezieling en dit Geloof geweest. Ook hij heeft gekastijd. Gekastijd in De Stilstaanders, in 1815, toen de //Jan Salies" onverschillig bleven bij 't voorstel van de negen mannen; gekastijd in 1815 de lamzalige Amsterdammers, zijn stadgenoten, in 't Lied van de Nieuwe Beurs. *) Maar opgewekt, mèèr dan gekastijd! O, wat een heerlike vriend is hij voor zijn volk geweest. Wat heeft die humaanste man die ooit onder ons geleefd heeft, het innig geweten dat hij alleen opvoeden kan, die gelooft dat de zin voor waarheid, de kracht tot het goede, de lust aan schoonheid in de mensch is, die spreekt tot, in naam van dat Betere Ik. Maar wetende aat opwekken vruchteloos zijn zal, zo daar geen wèg en doM wordt gewezen, zo geen Ideaal en geen Geloof in de harten gewekt wordt — heeft hij heerliker dan iemand voor of na hem, de Zeventiende Eeuw ontvouwd in tafereel aan tafereel, — liet Ideaal en de Waarborg.
Slaat op, die onschatbare Projö-bunael J 837—1845! f) Van 1841' is daar Het Rijks-museum te Amsterdam — een stuk, zi'lf een schilderijen-muzeuni, dat het eerste aanvult. Ik moet de aanhef (hier wel het rechte woord!) in trisse herinnering brengen:
*) De Stilstaanders en „Een wonder is de Nieuwe Beurs", beide in de Gids van 1845; ook te vinden in Een bundel Gedichten en Liederen van E. J. Potgieter.
t) Bij Tjeenk Willink te Haarlem, ook in 3 deeltjes ujfO.75; afzonderlik ook te verkrijgen: deel I bevattende Jan, Jannetje en hun jongste Kind, Blauwbes, De Zusters, deel II o. in. Lief en leed in 't Gooi, 't Is maar een pennelikker, Marie, deel III liet Rijksmuseum te Amsterdam, De foliobijbel, Hoe het meeuwtje uit het Hof van Holland gevrijd werd, Als een visch °P het droog e, De Ezelinnen, Hanna.



''Er was een tijd, waarin de weegschaal der volkeren van Europa door hare vorsten niet ter hand werd genomen, of de hollandsche maagd, aan hunne zijde op het regtsgestoclte gezeten, wierp er mede haar oorlogszwaard of haren olijftak in en deed door deze bijwijlen den evenaar overhellen; gij, die dit leest, als ik die het schrijf, wij waren er getuit/en van, hoe zij, voor luttel jaren, met hare partij voor de vijf schaar gedaagd, vonnis ontving van wie haars gelijken, hare minderen zijn geweest. — Er was een tijd, dat de hollandsche vlag werd begroet als de meesteresse der zee, waar ook ochtend- of middag- of avondlicht de oceanen van beide wereldhalfronden°verguldde; een tijd, waarin hare vlootvoogden den bezem op den mast mogten voeren, dewijl zij, naar de krachtige uitdrukking dier dagen, de zee hadden schoongeveegd van gespuis; — in eene der jongste vergaderingen Runner Edelmogenden, hebben welsprekende stemmen de roemlooze ruste van Janmaat beklaagd. — Er was een tijd, waarin de hollandsche handel den moed had, de boeijen te verbreken, hem door den beheerscher der beide Indien aangelegd, en, stouter nog, de ongenade van 'saardrijks uithoeken braveerde, om eenen doortogt, te vinden, //door natuur ontzegd"; een tijd, waarin de winzucht een'adelbrief verwierf, door hare verzustering met de wetenschap: — stel u voor, God verhoede, dat het ooit gcheurc! — stel u voor, dat Java ons niet langer zijne schatten in den schoot stortte, en zeg mij, werwaarts de dienstbare vloot der Ha ndel-Maatschappij dan hare zeilen hijschen zou; waar de ondernemingslust liarer reeders. in Noord- of in Zuid-Amerika, betrekkingen heeft aangehouden', waar men zich onzer in China nog herinnert; wie ons in Australië kent ? — Er was een tijd, dat Holland naar kennis dorstte, kennis waardeerde, kennis liefhad, en in menig vak van studie de vraagbaak der beschaafde wereld werd, — waarin het de beoefenaren der wetenschap huldigde, zonder aanzien des persoons, — blond van lokken of grijs van haren, — landzaat, en dus het voorwerp van zijnen regtmatigen trots, of balling, en dus het voorwerp van zijnen edelaardiger eerbied, — handhaver van het oude, en daardoor wachter bij den reeds verworvenen schat, of kampvechter voor het nieuwe, en daardoor borg voor zijn deel in de aanstaande verovering; — thans, o het



zij verre van mij, oningewijde in baren tempel, uitspraak te doen, als de blinde over de kleuren! maar leen den twist barer priesteren bet oor, en loochen, zoo gij kunt, het vermoeden, dat de offeranden, in de dar/en, die wij beleven, te onzent op hare altaren gelragt, met luttel uitzonderingen, schaarsch en schraal zijn, — schraal en schaarsch tot ver Harens, tot wettigens toe der onverschilligheid, waarmede de nabuur den ijlen rook ziet opgaan. — Er was een tijd, waarin bet door zijn beleid geëerbiedigde, om zijn goud benijde, en voor zijne kennis gevierde Holland door deze driedubbele kroon de rozen der kunst vlechten mogt; waarin het gehoor voor muzijk, waarin het zin voor poëzij had, en zich in beider liefelijke bloesems verlustigde; maar Europas bewondering wegdroeg door zijne schilderschool, de oorspronkelijke, niet zijnen strijd voor de vrijheid geboren, en die de helden van deze heel't veraanschouwelijkt en vereeuwigd; eene eerzuil, door dat geslacht zich zelf gesticht; — eene eerzuil, welker meesterstukken we ten minste niet alle voor het goud des vreemdelings veil hadden, — hoe onverschillig onze achttiende eeuw de nalatenschap bewaarde, die, in welsprekend zwijgen, het vonnis der erfgenamen wees; tot welk eene hoogte, in den aanvang der negentiende eeuw, de druk des geteisterden volks stijgen mogt; — eene eerzuil, voor welker luister het ons past het hoofd neder te buigen van schaamte, als zij al de qaren, al de krachten, al de deugden van het voorgeslacht, als een spiegel weerkaatst, tot we, voelende wat we eens geweest zijn, en wat ice werden, ons aangorden "
En dan laat hij zien, hoe in de schilderijen van het lrippenhnis, liet toen schandelik verwaarloosde Rijksmuzeum, die glorie-eeuw, haar mannen en vrouwen, haar helden en kunstenaars en vernuften, haar vorsten en haar grote en kleine burgers, — nog als in levenden lijve voor de ogen van het volk en zijn regeerders staat en tot hun spreekt, Klaagt niet volk, dat de laak te zwaar is, maar ziet en verstaat. En nieuwe taferelen voegt hij zelf daaraan toe. Het is //om te beschamen, maar ook om te bezielen." Te bezielen, //naar liet voorbeeld des voorgeslachts," tot //ontwikkeling aller gaven en krachten ten beste des algemeens, — een heiligen plicht."
/o, heelt Potgieter alleen kunnen spreken. De ge-



dachte van iceder^e,boorte, een zeventiende-eeuwse Renaissance , is biezonder zijn gedachte, ja zijn eigendom geweest. De natie wakker te maken, tot inkeer en zelfkritiek, tot zelfkennis en betamelik zelfvertrouwen te brengen, had hij zich tot zijn levenstaak gesteld. Dat was al, toen, in 1837, de Gids werd opgericht. Weinig of helemaal niet liet de Gids zich die eerste jaren met de politiek in. Het Tijdschrift was eer konservatief dan vooruitstrevend. Het zou geestelik leven wekken en vooral voor een hogere litteraire kunst ruimte helpen maken. Maar dit was, al stond het niet met zoveel woorden in het Prospektus, de formule, de formule van Potgieter èn Bakhuizen van den Brink: wij moeten ophouden met de vreemden na te volgen , 't zij Engelsen, 't zij Pransen, wij moeten oorspronkelik worden; maar oorspronkelik worden is: nationaal worden; hoe worden wij nationaal? Wij moeten ons spiegelen aan de zeventiende eeuw, daarin onze. voorbeelden zoeken, daar school-
faan, van die school uitgaan. Van Bakhuizen dateert e betere studie van die tijd, zie zijn geschrift Vondel met Roskam en Rommelpot, uit de Git van 1837. Zij beiden hebben de Litteratuur van dié tijd gekend en genoten, als dunkt me haast niemand ooit weer gedaan heeft. En beide zijn ze onvermoeid werkzaam geweest om de talonten er van te doordringen: Lcèrt het volk zijn vaderen kennen! Het is bekend hoe de Historiese Roman en het Dichterlik Verhaal toen tot de meest beoefende litterairiese genres hebben behoord. Maar lietst putte men zijn stof uit de Middeleeuwen en in den Vreemde. Leest nu Bakhuizens beoordeling van Van Lenneps Roos van üekama (Gids 1837). Hij zou het //tot een voorschrift van den historischen Homan wenschen te maken, dat hij nationaal zij": //Zoo de historische roman uit de vaderlandsliefde van den schrijver moet uitgaan en tot de vaderlandsliefde van den lezer spreken moet, zijn dan niet zulke tijdvakken vooral te verkiezen waarin de aard der natie sprekend uitkomt, die op zijne vorming gewigtigen invloed hebben?": //Maar welke belangstelling kunnen de daden van graaf Willem den IVden bij Hollanders, Utrechtenaars of Priezen meer opwekken?": //Waarom zoeken wij het ridderlijke in onze geschiedenis?": //Ons vaderland moge al geene riddertijden gemist hebben,



het heelt er alle herinneringen van verloren; en de Watergeus op de Zuiderzee, de wereldontdekker op den Oceaan, de burgerlijke staatsman, die Europa's vrede of oorlog in den zak draagt, vindt meer nationale belangstelling, dan de volmaaktste ridder of het schitterendst tournooi": //Wanneer nu, voordat deze stof naar verdienste is uitgeput, wij onze romanschrijvers naar riddertijden en lidderteesten zien grijpen," — dan, vreest hij, wvleien zij het publiek ten koste hunner oorspronkelijkheid door eene navolging van Scott en de Eransche Romanciers.' En dan maakt Bakhuizen zich daarover verdrietig, dat de persoon in de roman in wie men no0, de meeste Hollandse karakter-eigenaardigheden vereni"3 vindt, de persoon namelik van de Haarlemse marktschrijver Clacs Gerritsz, bij van Lennep een caricatuur is dat al onze goeie kwaliteiten half belachelik of tot ondeugd overdreven te zien geeft, en niet anders: //zijne hardnekkige, koele, bijna jervelende gehechtheid aan zijne privilegiën, zijne burgeilijke trotschheid, zijne handhaving van het °,eza<r zijner stad, zijn afkeer van een uitheemsch bestuur, zijne zuinigheid en u onwrikbare getrouwheid aan zijn ambt, — ziedaar de kiemen van het hollandsch karakter": //het doet ons nationaal gevoel leed, wanneer men ziet, dat de verdichting die karaktertrekken in een valscli daglicht plaatst." breder hel hij zich over de eis van nationaal zijn uit
VLÏ ?! °Ver Potgieters I'iedekenx van Bontekoe, Gids 1841. De eis was hoög: //Zal er," schreef hij, //eene nationale poezij, in den volstrekten zin des woords, moprelijk zijn ot worden, wij eischen van hem, die zich aan hare beoelening toewijdt, behalve al die eigenschappen, zonder welke memand dichter is, liefde voor, en dien ten gevo ge nauwkeurig onderzoek van den tijd, waarop onze natie het grootst en het krachtigst was; vergelijking der geschiedenis met de letterkunde dier dagen, scherpe krmek dien ten gevolge van het eigenlijk nationale in beide, van de oorzaken, welke beider ontwikkeling hebben belemmerd en gestuit - en dan moge de genius der
surnnl-plrv1 ?)IJ °'n uit liet gevondene echt oor¬
spronkelijke in oorspronkelijke vormen een oorspronkelijk kunstwerk te leveren": ,/alleen langs dezen we- zal de
ztC? /0ma"tlek hare bestemming bereiken, zal zij, hetgeen de zenuw van haar bestaan moet wezen, uit



nationale behoefte ontstaan, nationale behoefte bevredigen.'
Het is Bakhuizen in deze en andere kritieken om de kunst te doen, niet om de wedergeboorte van 't volk. De tendens is bepaald artistiek-litterairies. Dit komt ook vooral uit in de recensie van Meijers Dichterlijk Verhaal JJe Boekanier (Gids 1840): Dit, verklaart hij, is het vooroordeel, dat door hem en het Tijdschrift altijd bestreden is: //het vooroordeel, dat de kunst zelve geene volstrekte waarde heeft, maar slechts eene betrekkelijke voor zooverre zij de genoegens van het gezellig verkeer ten dienste staat." De kunst is niet om in de gewone zin teamuzeren. De kunstenaars moeten //den hoogeren geest, die ook door de kunst de opvoeding van menschen en natiën en menschheid voltooit, tot tolken verstrekken." Zo //kan eene natie nog door de kunst leven; zij kan hare ziel, hare kracht, haar roem zijn, wanneer de sciiepter in de hand verbroken is, wanneer haar slandaard ncdergeworpen ligt."
Zeer zeker staat dit Ideaal van kunstbeoefening in 't nauwste verband met de gedachte van Nationale wedergeboorte. In diezelfde kritiek spreekt hij 't uit, dat de poëzie //een .der krachtigste hefboomen blijft, om tot nationale goedheid en grootheid het volk te verheffen." En dan: hoe zullen wij grote kunst ook weer krijgen? Er is maar èèn antwoord bij Bakhuizen: De kunst moet uit de volksaard en -aanleg en uit het vaderlands milieu geboren worden. Ook naar aanleiding van de onnationale Boekanier luidt het weer: //Geef ons onze zeevaarders en niet die van Coopcr; onze burgerlijke staatslieden, en geene kweekelingen van Elorentijnsche diplomatie! Een avonturier, die schatten en Rijken verwint; een burgerjongen, die zeeën behecrscht en vorsten te groot is; een held, die duizend dooden getrotseerd heeft, maar voor God de knieën buigt als een kind; een koopman, die zijn vaderland meer diensten bewijst met het //vuile metaal," dan Erankrijks eerste connétable het zijne met den degen; die zuinig en eenvoudig is en toch door 's noodlots beschikking ondergaat en groot is in zijn ondergang": //Dichters en Romanschrijvers, bij honderdtallen hebt gij dezulken in onze geschiedenis!" Holland en de Hollanders moeten het onderwerp van de Poëzie worden: //Bij de geestdrift, die onze oude schilders bezielde, Bakhuizen om in een ranke boot ziclf aan de



woede der elementen te vertrouwen, wanneer de storm op het hevigst was, ten einde den indruk der wolken in iloers, der baren in hare gramschap op zijn onsterfelijk doek over te brengen; Van de Velde om met dubbel lijfsgevaar aan zee en kogels zich blootstellende, en tusschen de krakende wrakken en elkander verpletterende zeekasteelcn heengevaren, het schoone tafereel voor te stellen van dien strijd, waarin Hollands vlag uit de mist van kruid en rookdamp vrij en ongedeerd als meesteresse der zee over de doornagelde schepen henenwoei, — hoe zeer bleven bij die geestdrift onze Dichters ten achteren!": Zo zij al niet ter zee behoeven te gaan varen, zij zullen, //zoo bij hen de kunst meer geldt dan gemak en belang, daar hunne voorwerpen ten minste kiezen, waar de natuur, de nationaliteit, de oude volksroem en de taal zelve de bondgenooten van hunne kunst zijn": Heeft het de schijn alsof Bakhuizens vermanen en leren enkel de stof geldt, — het is zeker dat ook hij uit de studie van deze stof en uit het genieten van deze vaderlandse kunst een bezieling tot zelfvertrouwen en edele eerzucht verwacht. *) Ook hij. Maar bij Potgieter de compagnon w erkt de nogere verwachting sterker. Ook voor Potgieter is de kunst iets heel hoogs. Studeert zijn Kritische Studiën! In die hoge kiinst moet Nederland hoog staan, gelijk met de eerste natiën als vroeger. Onze kunstenaars moeten zich stellen, het verste ideanl! Maar die]) in hein is het niet liet artistiek-litterairiese, als bij Bakhuizen, dat hem drijft, maar een ethies ideaal. Hij heeft de natie zo zielslief. De natie moet weer groot worden, in vrijheid en blijheid moet zijn volk weer leven, het moet Nederland weer goed gaan. En dit kan niet, als het volk niet weer goed wordt. Het is vervallen van de oude zeden
*) Busken Huet in Personen en Onderwerpen, pa#. 91 schijnt te twijfelen aan Bakhuizens auteurschap van de recensie van de Boekanier. M. i. is die twijfel niet biezonder gegrond: Potgieter neemt het stuk op in de lijst van Bakhuizens werken, pag. 446, deel IV van de Studiën en Schetsen door R. O. Bakhuizen van den Brink (maar zie de noot). Ook (maar mogelik naar Potgieters lijst) in het Register op de Gids I, 41, is het aan hem toegeschreven. Maar het zijn ook Bakhuizens dictie en denkbeelden.
Potgietjcr. Jan, Jannetje. O



en daartoe moet het weer terug. In het Prospektus van de Gids staat het alweer niet, maar het is zeker, dat Potgieter toen al geweten heeft wat hij wilde. Bakhuizen ook ging het Lied, het volkslied, door 't volk gekend en gezongen, ter harte (zie de bespreking van de Liedekens van Bontekoe), maar deze zell'de belangstelling is bij Potgieter vooral opmerkelik: hij wou weer zingen horen, hij wou de zielen weer tot zingen gestemd weten, zoals ze 't eenmaal geweest waren. In IS37 (Gids) zei hij zijn mening over liet nieuw uitgekomen bundeltje gezelschapsliederen Zuid-Hollandse fie Thalia Hier is een enkele plaats daaruit j natuurlik zet hij tegenover deze Thalia vol saaiheid en misplaatste kiesheid het Oud-llollandsche Liedeboeck, het Mopsje: //Een volk, dat den eersten Monarch van Europa overwonnen, dat in andere werelddeelen honderd malen meer gronds veroverd had dan zijne geboorteplek besloeg; een volk, dat vrijheid, verdraagzaamheid, verlichting lief had, het rijkste, het nijverste, het braafste van alle, bestond uit burgers, die naar geene verbloeming van het natuurlijke streefden, zij bonden psalmen en bruiloftszangen in ccnen band, — zulk een exemplaar ligt vóór ons — zij waren sentimenteel, noch romantisch; zij waren menschen, jeugdige, dartele, krachtvolle, heerlijke menschen. Thans vraagt niemand meer van dezen of genen hunner naneven: //heeft hij geraasd of rroet hij nog razen?" — wij zijn jong, zonder jeugd; men heeft geen boeltje meer, peut-ctre on a une maitresse; zoo gij niet ingewijd zijt in de taal onzer dagen, zult <*ij wanen, dat er echtbreuk, noch overspel meer onder ons gepleegd wordt, ik hoorde die woorden nooit in fatsoenlijk gezelschap! Eene Tesselschade las weleer een minnedicht van Hooft, zeide een verhaal van Cats op, lachte om eene klucht van Bredero, kweelde misschien een lied van Starter; hare nanicht zoude u voor een' bedorven' mensch houden, indien gij die stukken fraai durfdet vinden! En toch leert men haar een Waltzer dansen, en toch voert nien haar naar Robert le Diabic mede, en toch heeft zij de Julie van Rousseau of den Don Juan van Byron verslonden. U onze zeden zijn onberispelijk, mijn Lezer! wie zoude bij ons aan wit gepleisterde graven durven denken? Wij zijn de apen der décente ïïanschen geworden." En daardoor is het dat



wij geen echt volkslied meer hebben. Wij zijn geen mensen meer, — jeugdige, dartele, krachtvolle, heerlike mensen! Eerst moeten wij weer jong en natuurlik worden, en de Poëzie van het Leven zal dan weer komen. En allengs gaat Potgieter het Zedelik Ideaal meer bezielen. Toen de Compagnon in 1840 (Gids) Potgieters Almanak Tessclschade beoordeelde, toen maakte hij opmerkzaam: /'op iels eigenaardigs, dat zich in de strekking van Potgieter boe langer hoe meer openbaart; eene zedelijke strekking. Gij vindt immers niet bij hem eene aanprijzing van die regelmatigheid, die bescheidenheid, die spaarzaamheid, die onze tegenwoordige maatschappij zoo gaarne tot kardinaaldeugden verheffen wilde; neen, gij vindt eerder bij hem een levendig gevoel van den kanker, die aan onze maatschappij knaagt, ondanks al het sclioone vernis, waarmede wij haar bedekken; van die eerzucht, om den rang; van die geldzucht, 0111 den wille van den rijkdom; van die onderworpenheid, om den wille van het gemak; van die stijve deftigheid, die voor degelijkheid gelden wil, en zoo vele zonden bedekt. Hij wil zedelijkheid, op algemcene ontwikkeling, op beproefden wil, gegrondvest; de zedelijkheid onzer vaderen, die braaf waren, en liet wilden, toen zij sterk waren; niet de zedelijkheid van onze dagen, die ons braaf houden, en het moéten, nu wij innerlijk zwak zijn." Vooral sinds 1841 was er bij ons volk een algemeen gevoel van malaise. Ellendig was de staat van onze iinantiën. De grondwet was herzien (1840) en de Koning, wie men in zijn wrevelig ongeluksgevoel al het kwaad had toegeschreven, had afstand gedaan, maar de regering was de zwakheid en de flauwheid zelve gebleven. De oppositie nam toe, maar volk noch vertegenwoordiging was tot daden in staat. Er was een zedelijke malaise. *) Hoe kon Potgieter, die zijn volk zo lief had, in de hoge sferen van de kunst blijven? Maar een politicus (al voelde hij ook de politieke kwestie) was hij niet en, hij zag —vérder zou ik niet willen zeggen, — maar hij voelde dieper dan de meeste politici. Wat de natie gegeven moest worden, dat was een Voorbeeld en een Ideaal.
*) Voor de toestanden toen en later zie J. De Bosch Kempers Geschiedeni* van Nederland na 1S30, deel III, IV en V.
2*



het Voorbeeld van hun vaderen uit wie ze gesproten waren en die hun Ideaal. Bij hem loste alles zich op in een Zèdelike kwestie. In al dat prediken van liet Verleden de volgende tien jaren door, is de weerklank van zijn stèm.
De stukken van de Pro^ff-bundel 1837—1845 zijn daarin niet toevallig bij elkaar gekomen. Men zou er, ruim opgevat, de andere naam van nPottjieter en zijn Volk." aan kunnen geven. In zijn betrekking tot de natie kan men hem nergens zo geheel uit leren kennen. Er aan toevoegen kunnen we, met een aantal Gedichten, enkele van de Kritische Studiën en een paar stukken van de Schetsen en Verhalen. Maar wij houden ons nu hoofdzakelik aan de bundel Proza.
Wat voor alles herleven moet, dat is de Handel! Zie de paar laatste bladzijën van het gehele boek: Van de Poëzie in een Oost-Indievaarder *): //Een Oost-Indievaarder op de kust is een belangrijk nieuws; want aan honderd derzulken hangt het lot van duizenden en tienduizenden, hangt schier het lot van ons volk." En als er een langer uitblijft dan verwacht mag worden — //welk leed berokkent het. Het onthoudt, — zie eens, hoe aller belangen zaamgeschakeld zijn in ons burgerlijk landje! — het onthoudt zoo vele handen der smalle gemeente dagen lang werk, aan zoo vele monden dagen lang brood! Het schijnt eene streep te zullen maken door de rekening van de werf, waarop het zou zijn gekalefaterd, — liet dreigt eene winstderving te worden voor makelaars en kooplieden, die de ,carga reeds opsomden, ieder voor zich een zóóveelste. Het jaagt de vreeze voor een aanzienlijk verlies in het hart dér verzekeraars, onder welke er zijn, wier evenaar wankel genoeg staat zonder dit gewigt in de kwade schaal, — en het is een doorn in het vleesch der directeuren van de Ncderlandsche Ilandcl-Maatschappij, wier raming er door gestoord, wier schikking er door belemmerd wordt. We zijn er nog niet! Het ontrust tot de ministers van koloniën en van financiën, tot de hoogste ambtenaren der kroon toe; want wie hunner
*) In Hanna, pag. 465—466.



mag onverschillig zijn voor iets dat op de kaai, in het dok, aan de beurs, schrik en angst verspreidt? Den koning der Nederlanden, zou ik schier durven zeggen, gaat het lot van zulk een' bodem ter harte! Want de wortels der eeuwenheugende eiken, waaruit hij is opgebouwd, schaduwden, door hun omgrijpen en uitschieten, in de wouden en op het gebergte, slechts Haauwelijk de duizende slagaderen des maatschappelijken levens af, waarmee het in aanraking kwam, waarin het greep, toen het op het Y vlagge en wimpels zwierde, — luister onzer handelsvloot, als het was! — die het zal kwetsen en stremmen, wanneer het nooit uit den schoot der wateren weer opdaagt , — beladen als het werd met weelde uit het Oost!"
Indien onze Handel nu zo jammerlik aan lager wal is geraakt, waardoor is het? Het mag uit meer dan èene oorzaak te verklaren zijn, maar het is in de eerste plaats te wijten aan de Hollandse koopman zelf, die de beginselen van zijn voorvaderen heeft laten varen, die zich hun levensbeschouwing heeft laten ontzinken, die ontaard is. In De Zusters*) wordt een vergadering van kooplieden geschilderd: het is een hoop mensen zonder ziel en karakter, saai en lijdelik : een vergadering zonder willen en handelen; de schilder Warner denkt er bij aan de bijeenkomsten van de oude gildebrocders, aan de onverzetbare hoofden op de oude regentenstukken. En lees in 't Is maar een pennelikker f) van zijn ideaal van de Handelsman. Daar is geen lust in het leven, geen moed en geen kracht meer. //Wat is er geworden," klaagt hij §) /'van de zucht tot reizen, die weleer een eigenaardig hollandsche karaktertrek plagt te zijn? Lust ter koopvaardij te varen, bij den minderen stand, — lust, ontdekkingstogten te ondernemen, bij onze rijke kooplieden,
— lust, het land der zon te bezoeken, bij de zonen der kunst, — lust, eenigen tijd aan de beroemdste hoogescholen in den vreemde te verwijlen, bij onze geleerden,
— lust, tusschen de bouwvallen van oud-Iiome om te dolen, bij onze patriciërs — lust in één woord, andere landen te zien, andere volken te leeren kennen, anderen
*) Pag. 138—140.
f) Pag. 268, onderaan 269.
§) In 't zelfde stuk pag. 292—294.



ton2val te hooren, andere zeden gade te slaan, — lust, den kring zijner denkbeelden te verruimen, de som zijner kennis te vermeerderen, het gevoel te verfijnen, den smaak te vormen, - lust, door wrijving te streven naar licht, hoe is die uitgedoofd en veriiaauwd! Roem zoo hoo» gii wilt, de versnelde gemeenschap tusschen, de vlug verbreide berigten van de afgelegenste deelen der aarde; — ,i «met eigen oogen zien,"" zeiden onze vaderen,
,/o-aat voor alles," — en beweerden het te regt. Wat liebben wij bij het stilzitten van lateren tijd gewonnen, dan eenzijdige lofspraken op ons volk onze instellingen, onze deugden, — zonderling afstekende bij de onpartijdi heid, waarmede men in de zeventiende eeuw in Nederland de verdiensten van vreemdelingen erkende en huldigde. Beweer, dat de algemeene studie van talen, (lat de= onvermoeibare drukpers, alles wat wetenschap ot kunst bii de afgelegenste volken merkwaardigs opleveren, tot u brengt zoodra het in het oosten ot westen het licht ziet: h «Vreemde oogen maken menschen, geiden onze vaderen, en de uitslag bewees, hoe juist; ze ha^den S^ien. Het is of men schroomt, onze jongelieden den toets te doen doorstaan, waarop het verkeer met verre vreemden hunne zeden stellen zoude. Waarlijk, de moed ™nliet voorgeslacht, de jeugd aan die vuur- en waterproef te onderwerpen, pleit voor de beginselen, welke zij deze inscherpte," voor //de levensbeschouwing, die het vroede en het kloeke in haar karakter zoo vroeg had ontwikkeld.
Maar wij kunnen herleven! „Wie er voor vreeze ik ducht neen oogenblik, dat onze jeugd ontaard zoude blijken als haar de middelen ter ontwikkeling met J aalden > ~on^r hare schuld en tegen haren tren,ch." Waardoor ontbrek deze? Potgieter antwoordt met te wijzen op Engeland. Wat geeft Engelands handel het overwicht opdie van alle overige volken? Niet dit en niet dat. Maar dit. //Engelands handel heeft een tooverwoord, dat al zijn betrekkingen regelt: Fair heet het;"*) voor a es evenwel dit andere: //Wijs mij eene koopstad in de vijl werelddeelen, waarin geene engelsche huizen ge^estlgd zijn jonger zonen, die den vreemde bestudeerden en doorsnuffelden, en zich de dubbele kennis tennutte maken!
*) Zie de bedoeling pag. 294.



"Zonen van goeden huize, vermogende jongelui, die klaagt over gebrek aan zaken Ie onzent, leert den vreemde kennen, vergelijkt, spoort op, wat belet u? Lokken oude en nieuwe wereld niet oni strijd uwe blikken aan? — het uitstapje, de togt zal u goed doen. Er ligt nog zoo menig veld braak, er schuilt nog zoo menige mijn onder den grond, er vloeit nog zoo menige bron vergeefs. Ontdekt ze, en honderdvoudige renten zullen uw loon zijn. Ge wilt u niet, alleen in den vreemde vestigen? welaan, uws gelijken in aanleg, maar niet in vermogen, vloeijen over in het moederland, verslikken en kwijnen weg in de bedompte kantoorlucht ; waarom zoudt gij haar aan uwe zijde het spoor niet ontsluiten? Hoeveel edeler zou het zijn, zoo ge, dus strevende voor Holland nieuwe betrekkingen aan te knoopcn, den overvloed van levensgeesten, der jeugd eigen, ten nutte van u zeiven en anderen besteeddet, dan die te wijden aan dubbelzinnig genot, aan spel en aan min, — hoeveel edeler dus een Hink burger te worden, dan een vroeg-oude couponnen-knipper! Ot' beschamen Hamburg en Breinen ons niet reeds in het uitbreiden liarer betrekkingen met veel geringer middelen? — Hoe ons volkskarakter winnen zoude bij dergelijke pogingen , ;ille sluimerende krachten op fe wekken, vroegere degelijkheid te doen herleven, nieuwe bronnen van welvaart en glorie te openen voor tijdgenoot en voor nageslacht." *)
Opmerkelik in deze apostrofe is de raad aan die Zonen van goeden huize, om zich te verbinden met het kleinburger-kind, dat nu op de kanforen verkwijnt, en hun, in liet ruimer verschiet voor zich zeiven, het spoor te ontsluiten. Niet op de handelstand alleen had Potgieter liet oog gericht, maar op heel het volksleven. Hoè is hij dichter geweest door méns te zijn! Die zich dit gehele boek, heel die rij van lijders en strijders, voor de geest kan brengen, die moet zijn hart wel voelen gloeien, om hem met gelijke liefde te betalen! Want hij heeft ontzaglijk veel liefgehad. Het is geen abstrakte liefde, die de gehele mensheid lieet te omvatten, maar hij heeft lief de volksgenoot die hij ziet met zijn ogen. De ellende rondom hem, die piïlt hij. »Ü, hooggeroemde vrijheid onzer instellingen!" roept hij renmaal uit, «wat wist de
*) 'l Is maar een pennelikker is van 1842.



oude vassal van zulke ellende? Plagt hij niet voor de deur zijner hut, in de lommer der eiken gezeten, rustig toe te zien. hoe zijne kinderen en kleinkinderen feest vierden op het groene gras; had hij geene bete broods en geen glas melk over voor den moeden pelgrim, dien zijne oogen in het verschiet niet meer konden onderscheiden, maar die den grijze met een: «de heilige maagd zegene u!" genaderd, door dezen //welkom!" werd geheeten, onbekommerd welkom ? Het is waar, als de trompet werd gestoken, als het strijdros op het voorplein van den burg trappelde, als de ridder, de heer, zich het harnas om de leden gespte, dan moest zijn zoon, zijn kleinzoon, 1 den ploeg den ploeg laten, om de morgenster of den strijdakst op te nemen, om te velde'te trekken, voor, neen! met zijnen meester; want voor wat anders vochten deze, dan voor het stuk gronds, dat hunnen oogst droeg, dan voor de kleine woning, wier dak de grijsheid en de jeugd, het verledene en de toekomst, hunne ouders en hunne telgen herbergde ? De dagen der grafelijkheid leverden geene wedergade op van het jammer onzer handelseeuw*) En geen stoffelike ellende alleen, maar intellectueele en zedelike. Ziet hier zijn eigen Sociaal Ideaal: //Voedsel en deksel — huis en hof — vrouic en kroost — genoegen en geneugten voor allen - - maar voor wie in staat zouden zijn, zich zeiven meer te verschaffen, wanneer allerlei kleingeestige belemmeringen hen niet verpligtten fhuis te blijven en stil te zitten, — voor hrn gelegenheid ter ontwikkeling van wat er goeds 'en groots in hen schuiltf) Niet van het genie en het talent spreekt hij hier, maar van het gewone normaal begaafde individu. Voor hem is het onderscheidende van het schepsel dat mens heet, dat in hem is de aanleg tot oneindige ontwikkeling. Dit was een hoofdgedachte in zijn philosolie. Daaraan hing voor hem zelf de hele waarde en betekenis van 't leven. En nu was hij (in zijn louter Idealisme) een te realisties man, om niet te weten dat buiten stoffelike welvaart, veel van 't beste en edelste niet wil gedijen; — maar het ware ongeluk van individu en samenleving, zit voor hem toch hierin dat de burgerman aan zijn ontwikkeling alles in de weg staat. Waar
♦) pag_ 285 in 't Is maar een pennelikker. f) Ibid. pag. 291.



de voorwaarden tot de vrije ontplooiing van 's mensen innerlike bestemming niet aanwezig zijn, daar is hij als een //vogel in een kooi," als een geketende slaaf, is te leven een voortdurende vernedering. Die voorwaarden ontbreken niet alleen voor de //Heloten van de handelswereld," *) maar voor allen. Ziet op de proponenten van de Nederduits-Hervormde Kerk: en ziet een Engelse race: //Daar worden zij het renperk ingeleid, — de kinderen der woestenij, — de telgen van onverbasterden bloede, — trutsch van weelde, brieschend van drift, trappelend van ongeduld. En ik zet, zoo als gij, honderd tegen tien op het laatste, het rapste, het moedigste van allen. Men geeft het teeken, en zij snellen, het stof wolkt, de lucht davert; — wat heeft de zege beslist? Eene kunstgreep, — eene laagheid, — een trek, — list of laster? Neen, de sterkte, de snelheid, de verdienste. Hiér geldt: eere wien eere toekomt!: In onze verstandelijke, in onze zedelijke, in onze godsdienstige wereld zal juist het tegenovergestelde plaats grijpen. Waarom zien wij het geduldig aan? waarom zijn we zelve medepligtig aan den gruwel?" f) Wie kon de gruwel dieper beseffen dan deze man met zijn onnitputtelike krachten, voor wie inderdaad leven onbelemmerde ontwikkeling geweest is, die tot het laatst toe zich is blijven ontplooien, al rijker en rijker? Hij kon, door tegenstelling, al de ellende van liet geestelik slaaf-zijn begrijpen. Dringt met hem door in het grauw bestaan van de proponenten en de kantoorbedienden. Met wat een kennis van mensenharten en toestanden is het geschilderd en verklaard in die twee van zijn humaanste stukken: Als een visch op het drooge en 't Is maar een penneliller, het eerste van het jaar 1841, het andere van '42.
In die zedelike malaise is eigen schuld van allerlei aard. Legt de hand op liet hart, volksgenoten, en ziet rond in de Vaderlandse Kerk §); wat hebt gij laten worden van het Hollandse huwelik ?'**); hoe voedt gij uw kinderen
*) Pag. 290 in 't Is maar een pennelikker. f) Pag. 433 in Als een risch op het drooge. §) Als een risch op het drooge.
**) De Ezelinnen.



op ? *); gallomanie en anglomanie doen u om strijd de Hollandse zeden prijsgeven. Ach, ook de jongelui uit het volk. //Een vijftiental jaren geleden verraste een vermogende handelaar al zijn bedienden met de tijding: ////Ik schei er uit met mijne zaken; maar jullie, jonge lui, blijft je jaarwedde behouden tot je dood."" Het acht- of tiental klerken, dat zich, volgens de overlevering, boog, en verblijdde en heenging, zonder een' patroon, die zoo groote welwillendheid aan den dag legde, te verzoeken, hun de behulpzame hand te bieden tot het beginnen van een eerlijk beroep, liever dan hen door dit genadeblijk te verpligten, die jongelui zijn verre van mij levendige sympathie in te boezemen. Waarschijnlijk waren er eenige bedaagden onder; — maar zij, wier schouders zich nog niet kromden, wier knieën nog niet knikten, maar de overigen , die zulk eene gelegenheid niet aangrepen om zich zelve onafhankelijk te maken, hoe duidelijk bewezen zij het verval van den volksgeest, die ons weleer van onze naburen onderscheidde!" f)
Herleven moet de Handel, maar niets zal herleven, zoo niet herleeft die Volksgeest, leder volk heeft zijn aard en daarin is zijn kracht. Wij, moeten een eind maken aan onze slaap en ophouden een ander te zijn, wij moeten ontwaken en ons-zelf weer zijn. Voor Potgieter is dit geen abstractie. Hollands zijn is Burgerlik zijn. Burgerlik en Hollands zijn is voor hem een npleonasme." §) Wat gaat hem de adel aan! Wat gaat de adel de echte Hollandse Patriciër aan? ////Liever eerste der graven, dan laatste der hertogen,"" zal hij u antwoorden , zoo gij hem aanraadt zich in den adelstand te verhellen. — De baronnen en de ridders, de Wassenaers en de Brederodes, de Arkels en de Egmonds behooren onzer grafelijke geschiedenis toe; in het handeldrijvend gemeenebest wiessen, als in een ander Venetië, nieuwe geslachten met den staat op, welker nakomelingen geen jonkheerstitel behoeven, om te worden geëerbiedigd, nadat hunne voorvaderen, twee eeuwen lang aan de beurs als in den raad, over het lot van werelden beslisten." Maar
*) Marie.
f) Pag. 291 i» Als een visch op het drooge. S) Pag. 421.



burgerlik dan ïs ook dc echte Patriciër. Die handelsmannen die uitzondering zijn op de regel, die nog weten wat tairheid is — het zijn '/huizen ('t zijn meest oudhollandsche)", waarin alles nog iets burgerliks ademt; waaruit de vroomheid der vaderen — eene praktikale — nog niet geweken is.*) Burgers moeten wij zijn, en geen «Groote lui" ; liefhebbers en beoefenaars mogen, ja moeten wij zijn ook, van kunst en wetenschap; fijn mogen, ja moeten ook onze manieren zijn, niet enkel het dichterlike, maar ook het artistieke moet het leven vermooien; maar onze beschaving mag ons niet scheiden van de middenstand, ook niet van de kleine man; wij moeten (laat er een maatschappelike klove zijn!) wij moeten ons èèn volk weten, wij moeten allen elkander wederzijds achten en eren en liefhebben, eerst als mensen, dan als stamgenoten, en dit moet blijken in onze daden; —onze beschaving zal allèèn goed en mooi kunnen heten, als ze nooit en nergens tot verloochening en vergeten van het mens-zijn, 't puur mens-zijn voert. Mèèr: wij aanzienlikeren zouden geen Hollanders zijn, zo wij niet diep innerlik dezelfden waren als zij geringeren; ook dit moeten wij accepteren. Want heel een volk heeft deel in een zelfde schat van deugden, wij zijn groot door elkaar. Wat een schat er schuilen kan ook onder een iirinelike plunje, ziet het aan Hanna, de zeemansvrouw, de vondelinge. En — laten we ons niet verheffen, gij niet Patriciërs en rijken. Want het ware fonds van oude burgerlikheid is nog bij hem die nu burgerman heet. De kern van elke staat, en in 't biezonder van de onze, is — de middelstand, f)
Die burgerman heeft Potgieter in een echtpaar geschetst in De Zusters: §) nlVij zullen het aan denzulken verschuldigd zijn, zoo ooit onze volksveerkracht in volksvroomheid herleeft."' Volksvroomheid! Vroomheid heeft hij (men kan liet straks hebben opgemerkt.) ook aan die nog oud-Hollandse handelsmannen toegeschreven. Hier zegt hij het: in vroomheid moet onze veerkracht herleven. Zoals zijn
*) Pag. 288—289 in 't Is maar een pennelikker.
f) Zie Kopijeerlust des dagelijkse hen levens, Gids 1841, Boekbeoord. 579.
$) Pag. 134—135.



geloof in het burgerlike is ook in de gehele YVo^a-bundel zijn geloof in de vroomheid; en die twee zijn voor hem èèn. Vandaar ook zijn grote belangstelling in het//Instituut" van die Nederduits-Hervormde Kerk, met de Republiek geworden. Die Kerk is een van de zijden van het volksleven. Die Republiek zou er nooit geweest zijn, waren de vaderen niet geweest vroed èn — vroom. //Vrijheid en Vroomheid zijn de geniussen die den menschelijken geest wieken toebedeelen, tot ontwikkeling van al zijne gaven." *) Wat mannen de vroomheid maakte, ziet het aan De Ruyter, //hij, die alleen een heir geldt, de veelzijdigste, de volledigste, de voortreffelijkste uitdrukking van ons volkskarakter"; f) aan Huygens, ander tiepe van de Hollander §): in beiden //zijn mensch, burger en christen volkomen èèn." Wat de vroomheid nog vermag, in een zwakke vrouw, ziet het aan Hanna.**) De onvrome vrouw is zelfs (verzekert hij) de ongelovige een gruwel; ff) maar, maar wij allen, wil hij, moeten niet alleen Kerk en Eredienst weer leren eerbiedigen, maar zélf vroom te zijn weer begeerlik gaan achten: vroom, niét ten koste van vroed, maar door ireten §§); verkeert de Kerk in een jammerlike toestand van tweespalt, is haar malaise wanhopig als die van de staat ***) — helpt opdat Zij zich andermaal hèrvorme, en beter, breder grondslag krijgt dan de oude formulieren van de Gereformeerde Gemeente, fff)
*) In Huygens Cluyswerck: Kritische Studiën TT, pag. 41.
f) Aldus in Salmagundi, Schetsen en Verhalen II, 395. Dit is van 1851. Maar vergelijk in Kopij eer lus 1 des dagelijkschen
levens-. Kritische studiën I, 418—419.
§) Naar aanleiding van Jonckbloets uitgaaf van het Cluyswerek schetste Potgieter daaruit zijn beeld als voor-beeldig tiepe.
**) Van 1843.
ff) In Marie, pag. 308.
§§) In Jacob van Heemskerk en vijfentwintig jaren Hollandsche
Poëzie, Kritische Studiën II, 222. Vgl. in Albert, Schetsen en Verhalen II, 95—96.
***) Over de gebreken van en de malaise in de Hervormde Kerk, het stuk Als een visch op het drooge in 1841; „bijna wanhopig": zie 445—446, vooral het allerlaatste, fff) Kritische Studiën II, 200.



Zonder vroomheid bestaat niet liet volk, dat eenmaal bidden leerde ter zee. *)
Die het boek, waaruit hier Potgieters streven geschetst is, leest en herleest, die zal daarin niet enkel De Ruyter en Huygens ontmoeten, maar, in al zijn bladzijden, het ideaal van Hollands Burgerschap metterdaad weer belichaamd zien, verwerkelikt weer in hem, Potgieter, zelf. üok naar z ijn beeld en gelijkenis heeft hij de Nederlanders op willen voeden.
Ik heb met een enkel woord gesproken van de malaise van 1841. Op Oudejaarsavond van dat jaar dateerde hij zijn Jan, Jannetje, en hun jongste kind: het was zijn Heil en Zegen! aan de natie, aan Jan en Jannetje, op den eersten Januari 1842, het Nieuwe Jaar.
Er was geen beter stuk, om het Proza 1837 — 1845 mee te openen, f)
*) Zie op het slot van de apostrofe „Zonen van goeden huize" in 't Is maar een pennelikker, 295.
f) De beschouwing van het stuk zelf volgt, na de tekst.
1896.



II.
JAN, JANNETJE EN HUN JONGSTE KINl).
En leer op nielwes staal te maken Als 't geen in eigen krachten is. * O. Z. vak Harkis.
Oudejaars-avond heeft in ons vaderland het eigenaardige behouden, dat weleer alles wat hollandsch was onderscheidde: hy is huiselijk en degelijk. Ik mag Jan en Jannetje wel, op den laat sten December, by het invallen der schemering voor een groot vuur gezeten, in een vertrek, welks voorkomen ietwat feestelyk is; — ik mag het paar, dat met een opge ruimd «relaat de komst van hunne kinderen en kleinkinderen verbeidt, ten einde te zamen uitgang en ingang te vieren. Het pleegt een vrolijk uur te zijn, maar dat een ernstig doel heeft. Laat vreemdelingen beweren, dat er slechts halve vreuirde heerscht, waar de lach uit tranen schemert; als zy een beetje meer .zin hadden voor onzen volksaard, zouden zy er verstandelyke levensbeschouwing in zien, die over de zwakheden des harten zegeviert.* Doch ik laat dien verdedigenden toon varen, hij strookt kwalijk met de stemming van het paar. ')
') Gids 1842, Mengelingen, p. 22, volgt nu: „Om echter mijn doel te bereiken, om u eene schets vau zulk eenen avond te geven , laat ik dien verdedigenden toon vareu, hij strookt etc/'



„Wat brui ik er me om, wat ze van my zeggen?" zou mijn hoofdpersoon mij toeroepen; immers Jan is in den laatsten tyd voor lof en voor laster zoo onverschillig geworden, dat zij hem niet eens aan zyne 5. koude kleêren meer raken, — laat staan aan zyne onderziel. *
En geen wonder!
Jan is zoo dikwijls opgehemeld, en Jan is zoo dikwijls uitgescholden, dat hij eindelijk heeft leeren in. inzien, hoe hij barsten zou als dc kikvorscli, of de geelzucht krijgen als de nyd,* indien hij eene hooge borst ging zetten bij ieder:
„Aap, wat heb je mooije jongen!"
van zyne vrienden; of zich kwaad bloed wou maken, li bij elk:
„Fij, wat een goore paai i9 dat!" *
van zijne vyanden.
Het is mij of ik Jan in deze ure hoor redeneren, zittende in zijnen leuningstoel, met de Courant van en. morgen, 1 Januarij 1842, vóór zich:
„Myne talenten en mijne vernuften, — en ik heb er eene zoo onder mijne jongens! — myne verhandelaars en mijne dagbladschrijvers, — wie drommel van beide zou wel de knapste wezen? — allemaal 26. prijzen ze mij om het zeerst, en dat hoort niet anders: — al lees ik ze niet, ik betaal ze toch!"* „Wijfje!" — laat hij er op volgen, — „reik my vast een' schoonen Groudenaar uit die la, ik zal er den brand maar eens insteken. Wat komen de kin:<o. deren weer laat, het is al over achten! Het is waar, de Synode van het jaar Zestien heeft ingevoerd, oudejaars-avond kerk te houden, —* ge hebt immers wel gezorgd, dat er tabak in de doos is?"*
Jannetje knikt en reikt hem die toe, en hij stopt na. zijne pyp met eene pruik, — eene verkwisting, welke zy Jan nooit heeft kunnen atleeren, — en hij knort op



de meid, die geen geglommen kooltje in liet komfoor ^-4)ragt * — eene huishoudelykheid, die Jan eere aandoet , — en de lof walmt weg als de damp, en laat als deze — niets achter.*
6. Maar hoe springt hij met den laster om ?
„Hm! John Buil," zegt hij, „dien ik het, minst
. vertrouw, als het zoo mooi tusschen ons lijkt *
hm! hm! Hans Moff," voegt hij er bij, (zou die Courant hem weer hebben geërgerd?) „Hans Mofï, die in. doorslaat, nu hy de bietekroten idealisirt! * hm! hm! hm ! Monsieur ook al, wien het toch heugen moest, hoe goed hy het hier had;* tot Jonathan toe, waratje! * die nog op geen New-Y ork zoude blutten, als ik geen Nieuw-Amsterdam had aangelegd, allen 16. geven ze my steken onder en boven water, wat blief je? maar dat hoort ook zoo, — het is beter
benijd dan beklaagd! Een boordevolletje, Mijne
Heeren! maar, met uw verlof, — op mijn eigen welzijn!"
„Wacht ge niet tot de kinders er zijn?" viaagt 20. Jannetje.
„Wacht even," roepen wij hem toe, „wij zullen gaarne medeklinken."
Of zou er iemand onder de telgen Jan's wezen, die aarzelt hem bescheid te doen, dewyl het hem 25. toeschijnt, dat het Hoofd van onzen Volksstam geen kleintje, neen, verduiveld veel eigenliefde heeft; dat de zelfzucht zoo ongeveer zijne tweede natuur is geworden? Hy zou Jan onregt aandoen. Hy zou toonen ons aller bet-over-grootvader niet te kennen. * no. Hij zou mij in verzoeking brengen Jan's doopceel te ligten. * Waarom zou ik liet niet doen ? Hij behoeft zich zijne afkomst niet te schamen, al overtreft hy
zijne voorvaderen. *
Niemand zette groote oogen op, wanneer ik hem 35 vertel, dat Jan omstreeks den jare Vijftienhonderd in de luijers lag, en echter heden ten dage als een stevige zestiger nog fiksch op zyne koten staat. * Hij



is zoo kloek gebouwd; hij is zoo breed van schouders; zijne knoken zijn zoo forsch, dat tienmalen vijfjaren by hem naauwelyks die verandering te weeg brengen, welke eenmaal vijf op ieder onzer pleegt uit te oefenen.
6 Ik vrees zelfs, dat men hem zich ouder zal voorstellen dan hij indeidaad is, als ik van over de zestig spreke; * schoon Jan de wereld heeft bekeken, Jan heeft zijne kuiten nog niet verloren: voor een patertje laiigs den kant zegt geen meisje „ba!" van hem.* En 10. wat zijne zaken betreft, daarin geeft Jan het u en mij I,0S *e doen; hij was de eerste en de laatste in den winkel en op het kantoor, en schoon hij nu de woeligheid over heeft gedaan aan zijne jongens, de rekening, waaronder hij „accoord" gezet heeft, komt ij. uit „tot eenen penning; zegt hij. Spreekwoorden aan centen ontleend, vallen nog niet in zijnen smaak.* „Dat bewyst den ouden dag," hoor ik aanmerken; ik geef slechts toe, dat hij den leeftijd lang voorbij is, waarin men overbescheiden, overedelmoedig, over20. zelfverloochenend, pleegt te wezen.* Ik zou'schier duiven beweren, dat Jan nooit zoo oud zou zyn geworden indien ') hij een van deze drie ooit was geweest. Ik ga verder: ik geloof, dat Jan uit den aard zou zijn geslagen, zoo hij immer zin had aan den _'b. dag gelegd voor bleuheid, die zich zoo min weet te schatten als te doen gelden. Jan's Vader, Jan's Ooms, al de verwanten van Jan hadden zaken uitstaan met de Hertogen van Bourgondië, in wier wapen eer een leeuw dan een kruis had gepast, daar zij dol veel 30. van grijpen hielden en weinig van genade wisten. * En echter lieten de eenvoudige burgerlui van Jan's familie zich hunne kaas en brood door die groote Heeren niet ontnemen, wat ijzervreters ze in hunne rammelende harnassen ook zijn mogten. *
:i6. „Zalig is hij, die zijn jok in zijne jeugd draagt!1'
') Gids 1842, ])ug. 24; „indien hij Int ooit. whs geweest." 1'oTCijJC'i KHj Jan, Jannetje. »>
ó



zegt de Schrift; * er gaat geen kind op school, dat niet weet te vertellen, hoe zunr Jan het had onder de voogdijschap van den Koning van Spanje! Ik zou het hem ten goede houden, al was hy wat trotsch 5. op de ontwikkeling van zijn karakter in dien tijd. Of ge potlood en papier ter hand hadt, ik schetste u hoe hy uit vrijen ging, in het schoone saizoen in een boeyer, maar met een paar stukjes geschut aan boord; in den harren winter op schaatsen, maar met 10. de geladen buks op zy ; een flinke borst, die gaarne allerlei gevaar trotseerde, om een uurtje met zijn liefje te kouten. Een minder degelijk paar had, onder omstandigheden als de hunne, het huwelyk uitgesteld , tot beiden te oud waren geworden, om zich u. naar elkander te leeren schikken; maar welk een weêrga's wakker gezin was het zijne, onder ongehoorden wederspoed! Zoo ooit jongelui verdienden'te worden voortgeholpen, dan waren zij het — ik weet geen1 grooter lof voor beiden, dan dat Willem van 20. Oranje er pleizier in vond dit te doen!
Een portret van Jannetje te leveren, zou een lust wezen, zoo het geene meesterhand eischte. Om er echter niet schaakmat af te komen, moet men de gaven van Rembrandt aan die van Rubbens paren. * 25. Ik wil wel gelooven, dat er zulke witte raven vliegen; maar ik vrees niet, dat iemand zal ontkennen, dat zij zeldzaam zijn. Immers, louter met het gloeijend koloriet, louter door de tot overdaad toe weelderige voimen van den vlaamschen meester, treft men Jannetje niet. Als ze gelijkend zal worden voorgesteld, mag de nadenkende ernst van den hollandschen schilder bij uitnemendheid, mag de rustige zielskracht, waardoor zijne beelden de duisternis om hen heen vellichten, er niet aan ontbreken. Eene moeder wordt echter het liefst in hare kinderen geprezen, en die hadden de kloeke echtelingen by de vleet; Jan genoot onder al zijne ellende den zegen van Roemer Visscher:



Een vrolijck wijf en eerbaer bij desen,
Slapen dat de nacht schijnt kort te wesen. *
En kijk hare dochteren maar eens aan, als gy weten wilt, hoe de deftige matrone er in den bloei 5. van vrolijk- en jolijkheid * uitzag. „Myne kinders vallen tengerder dan ik plagt te wezen,"* moge zy klagen; smeltend noch smachtend hebben de oolijken niets van het teringzieke, dat uit vreemde poëzij in de onze is overgewaaid, * maar dat wij toch niet mooi 10. vinden dan in verzen! Wat goedronde* gezigtjes, — blank als de sneeuw, welke ook de kleur der geestige kijkers moge zyn, — wat gulgaauwe * lach, — als we regt kennis hebben gemaakt, en zy ons wild woelwater * schelden, schoon zy stouten schalk meenen. ia. Welke ronde, mollige armen — welk een zeebarichen* boezem, zoo als een dichter harer jonkheid zeide; — een mooi woord, Venus zelve rees immers uit het blanke schuim der golven op ? — Jannetje ziet wel eens zuur, het is waar, als zij al den 20. vreemden opschik gaslaat, die harer* dochteren om „de teêre leedjens bengelt;" Jannetje ziet nog zuurder als zij de piano hoort rammelen en haar oor uitheemsche klanken vangt, in plaats van de liedekens, welke zij plagt te kwelen;* Jannetje ziet allerzuurst, 25. als zy in het huis van een harer kinderen vreemde drempelmeiden * ontmoet, Brabandsche bonnes, Zwitsersche gouvernantes, Fransche floddermadammen, doch dat gebeurt maar enkel, doorgaans is zy over hare dochters nog al tevreden: hoe kan het anders? o. Orde, spaarzaamheid, liefhebberij in het kraak-zindelyke, huiselijkheid, deernis met armoede, vroomheid, zij heeft ze haar van kindsbeen af ingescherpt! Hoe zij verjongt als ze hare eigene liefelyklieid herboren ziet, in den schroom van eene aanvallige bruid! — >5. bruidstranen zijn een eigenaardig zwak van Jannetje * — in het geluk eener jeugdige echtelinge! — het te huis is de hemel eener hollandsche vrouw, —
3*
i 



in de dankbaarheid eener zalige moeder! — Jannetje plagt in hare jeugd bij de wieg in den Bijbel te lezen.* — Hoe zij verjongt, als eene wolk van gezondheid om hare knieën dartelt; eene wolk, waaruit 5. zij allerlei zoete stemmetjes: „grootemoe! grootemoe!
hoort roepen.*
Vader!" vraagt ze nu — gevalt u ue trouwhartige uitdrukking niet? Jan heeft intusschen zijn glas geledigd, wél bekome het hem! — „Vader!" vraagt 10. zij, „hebben we een goed jaar gehad ?"
Zij heeft er alle regt toe, zij, die hem het huis
hielp bouwen!
Als ik mijne koetjes niet vroeger op het drooge had gebragt," antwoordt hij, met een spreekwoord 16. van züne voorvaders, die kaasboeren waren, „het zou me zwaar zijn gevallen, ze in Een en \ eertig
uit het water te halen!" *
Wel Vader!" herneemt de bezorgde huisvrouw, "ik zei immers als, Moeder!" valt hij in, terwijl zo. hii"in de handen wrijft; „of hebt ge mij donker zien kijken toen ik straks mijn grootboek eens doorliep? Rigt dus te avond maar vrolijk aan, al zal het klokke twaalf de oude wensch wezen: „Veel
geld en weinig zonde!"*
25 Veel geld," Jan! we komen al op onze dagen —
als'e'è het nog om den wil van onzen jongsten vroegt —
Oud wijfje! de drommel is oud, — en zoo wij het goed stellen kunnen, daar zijn er onder onze kinderen — die het meer verdienen dan ~~~ 30. Eer hij er bij kan voegen wat hij er bij denkt, komen eenige van deze de deur in, en aan hun t hoofd een der oudste zijner zonen; — als gij opmerkt ! hoe hij ') zwalkt naar den haard, dan ziet ge, dat ' het hun eersteling, dat het Janmaat is. 35 We hebben Jannetje straks in hare dochters ge-
i) Gids 1842, l». 27: „hoe hij naar den haard zwalkt."



prezen; hooger lof komt haar toe, dewy 1 ze in liare jeugd ook jongens flink wist op te fokken, en kloek wist groot te brengen, schoon Jan drie vierde van het jaar met den Prins te velde was. " Echter moeten '• we er voor uit komen, dat zy inet dezen knaap weinig moeite had — Janmaat wiegde zich zelf. Zoodra hy in de broek was gestoken, werd hij den rapste te rap af; „weêrgasche dreumel!" plagt zijne moeder te zeggen, als zy hem s ochtends uit had zien gaan, 10« en hem 's avonds weêrom zag komen, maar den ganschen dag niets van hem had gehoord, „waar loop je toch?" En het antwoord was in het eerst: „op het duin," en werd allengs: „aan het strand, Moeder!' — ik weet niet of Jannetje het geloofde, 16- want de borst bragt nooit iets meê, zoo als andere jongens van zyne jaren deden; hij plukte geene helm— planten, hy zocht geene schelpen — op ieder: „wat doe je er?" waarmee zij den zwerver plaagde, hernam hy: „ik kijk in zee!" —
20- En wat zag hij, al starende?
Het is me soms gebeurd — op het land, by eene kronkeling des wegs, aan den uitgang van een bosch, op den top van een' heuvel, een' opgeschoten' knaap te verrassen, de blonde haren in den wind wuivende; de groote oogen op het verschiet gevestigd; een' jongen, die niet gewaar werd dat ik naderde, wien geen enkel voorwerp in de verte bepaald boeide, wiens blikken dreven, zonder rust, zonder doel. „Hy ziet zijne toekomst voor zich," dacht ik dan in my zeiven, „hij wikt wat hij worden zal, zijn stryd begint." En noode weerhield ik mij, by iedere ontmoeting
van dien aard, met den wild vreemde een gesprek
aan te knoopen, niet om hem allerlei jammeren des levens te voorspellen,* niet om hem toe te roepen: •i:'. „Vriendlief! wat ge ook in het verschiet moogt zien,
sirenen duiken nog niet op;" * neen, ik wenschte
het, dewijl ik my zoo gaarne verlustig in al den



moed der jeugd, in al het grootsche harer ontwerpen, in al het koene, dat uit hare oogen schittert bij de denkbeeldige worsteling. Het is een dichterlijk oogen blik, die dageraad van het jongelingsleven* — stel 5. u Janmaat voor, die den zijnen over de zee ziet aanlichten! Verbeeld u de kleine hulk, door hem bemand; verbeeld u het prachtig zeekasteel, dat in stede van deze voor hem opryst; verbeeld u de visioenen van voorspoed en glorie, die hem over de 10. spiegelende oppervlakte der baren toeschitteren! Hoor het dieper ademhalen van den breedgeschouderde, nu hij zich aan het hoofd waant van eene vloot, een heir van schepen, wier tallooze zeilen de wind, de_ noordooster , * die allengs feller opsteekt, volblaast 15. hij tart den storm, — hij overwint den vijand, — hij verovert eene wereld, — welk een beeld, welk een droom! Hij verwezenlijkte dien! Toen onder de Spaansche tirannij de nood te huis hoog geklommen was, toen kuste hij het beangste Jannetje goeden 20. dag, met een: „ik ga van honk, moederlief! maar je ziet me weer;" en hy hield woord, woord als een man; hij voer uit in een' notendop, hij kwam te huis in een linieschip!* En zoo de vrouw door hein leerde . wat tranen met tuiten zijn, * als zij hoorde, dat men 25. hem geene haven in wou laten, om den storm, die hem beliep, te ontgaan;* — „Heere!" borst zij uit, „hoe Ge my sclireijen doet van vreugd,' zoodra de dag was gekomen, dat hy den bezem op den mast
voerde. * ')
•!0 Hoe is hij veranderd!
Al teekenen gang, houding, manieren, gelaat en spraak nog altoos den zeerob, waar bleef de opgeruimdheid, die hem eigen plagt te zijn; wat werd er van het woelzieke, dat hem kenschetste; wie mist
') Gids 1842, |)txer. 28: „voerde, (laar hij de zee schoon bad geveegd."



het onbezorgde niet, waarmeê zyne hand de laatste geeltjes uit den broekzak haalde? Het is alles verdwenen, — er zyn raooije meisjes met hem binnen gekomen , maar hy heeft er geene oogen meer voor, — Jan 5. vraagt hem naar den wind, en toch praat hy van geene schepen op de kust; * — het onverschillige verving het overdrokke — het moedelooze het mannelijke . . .
Wij zouden hem onregt doen, — al hangt hy zoo neêrslagtig over dien stoel, of hij by mistig weder 10. in den mastkorf zat; zyn open aard spreekt luide uit zyne klagt:
„Al weêr een jaar, dat ik als een landkrab sleet, — Vader! wanneer zult ge toch medelijden met mij hebben?"
is. „Jongelief!" herneemt Jan, „als het aan my alleen hing —"
„Dat is een woord van vóór het jaar Dertig, Yader! * toen heette het:
Holland
20. Bolland:
Zeeland Geen land:
Ik hou het inet den heikant!" *
„Als je wist, Janmaat!" —
-'5. „Ik weet, Yader! dat Moeder altijd plagt te zeggen: Beter op een' ouden wagen in de heide, dan met. een nieuw schip op de zee." *
„Zeg ereis, Janmaat! wil je óók een kopje slemp?" roept eensklaps een pieperig stemmetje uit den versten :so. hoek des vertreks, — en nu wenschte ik u een denkbeeld te kunnen geven der verslagenheid, waarmede Janmaat voor zich zeiven zucht:
„De derde streng maakt den kabel L" *
Welk een vreemd begin van een feest! 35. Helaas,
• Ieder huis
Heeft zijn kruis!



Eu hoe ver Jan en Jannetje het in de wereld brengen mogten, het hunne bleef er niet van verschoond; — gluur met my dien hoek in, als ge weten wilt wat het is! — Oef!* — de verzuchting, die aan Jan5- maat by het verzoek ontglipte, de verontwaardiging, waarmede hij hem, die het deed, nu den rug toekeert : zij hebben niets verbazends, als men den langen slungel aanziet, die ginder slempt schenkt, en ginder slemp lept: welke doffe oogen! — welk een meelio. gezigt! — welk eene houding van slierislari! * — I Welk eene ergernis vooral," als ik het u niet langer j verhelen mag, dat dit ongeluk de jongste zoon is
Ivan Jan en Jannetje; hij, de patroon aller slaapmutsen, aller soepjurken, aller sloffen te onzent! hij, 10. Jan Salie! *
Al had ik het u niet gezegd, ge zoudt zyne maagschap hebben gegist, als gy onder het korte gesprek tusschen den vader en den eerstgeborene het gelaat der moeder hadt gageslagen; als gij de aarzeling 20. hadt opgemerkt, waarmede zy Jan Salie's uitnoodiging bestraffen wilde, maar niet durfde! De pikbroek zag het en schoof zijn' stoel om, en blies eene wolk uit zijn kort eindje, opdat niemand zien zou, hoe waterig zijne oogen werden, ruwe zeebonk, als hy is! 25. En Jan — Jan, die in zijne kracht de degelykste man was, die er op twee beenen liep, die vroom en vroed zoo lang bewees, hoe diepen indruk het op hem maakte, dat er geschreven staat: „bidt en werkt!" — een woord uit den Bybel,* dien hij 30. zelf vertaalde; * — eene vertaling, waardoor hy zijne taal schiep; — wat doet Jan? Schudt hij zuchtende het hoofd, als iemand, die onder de pantoffel staat;* als iemand, die zich op de flaauwe verontschuldiging beroept:
35- Bij wijlen heeft Mijnheer Jeu naem, Mevrouw de daet?* Goddank, neen! — „Houd moed, Janmaat! er zal



te avond een einde aan komen," zegt hij, en reikt nu een paar andere gasten de hand; gasten, die Jannetje te regt vriendelijk ontvangt; gasten, van welke de eene er alleropgeruimdst uitziet. Wie zijn het, 5. vraagt ge?
Terwijl zij de ') welkomstgroet wisselen, terwijl zij hun eerste glas leêgen, hebben wij gelegenheid voor eene enkele opmerking — ik vlei mij, dat gij er hen te volkomener door kennen zult.
in. Onder de spreekwoorden van Jan's buren, onder die der groote Heeren, welke eenen belangryken invloed op zyn vroeger leven hebben uitgeoefend, treffen wij er vele aan, die tot in hart en nieren toe monarchaal zijn.* „Hij, die de koe des Konings is. heeft gegeten," plagt de Spanjaard te zeggen, „hij zal nog over honderd jaar hare beenders moeten betalen !" Wie herinnert zich den Gallischen haan niet, zoo dikwijls hij van koning kraayen hoort spreken? De Duitsche volksgeest wist geene volslagener armoede io. uit te denken, „dan waar de Keizer zyn regt had verloren." — „Must is for the King," zei de Engelschman, en de groote weg heet bij de Deenen de weg des Konings! *
Hoe weinig zijn daarentegen de spreuken, door 25. Jan, in de dagen van zynen bloei, aan de Staatsmagten ontleend; hoe getrouw spiegelen ons de enkele, die hy soms nog bezigt, zyne republikeinsche huishouding af! * Het Wilhelmuslied heeft de oudste brieven; maar tegen elke der zegswijzen, waarin het 30. voortleeft, zou ik er eene over kunnen stellen, op het Admiraalsschip betrekkelijk; alsof de wedijver tusschen de Landmagt en Zeema<jt tot in het ryk der spreekwoorden toe had geblaakt! * Er is in geen van beide een zweem van eigenlijke heerschappij; Jan's phlegma 35. en Jan's spotzucht kwamen aan het licht, als hy
') Gids 1842, p. 30: „de welkomstgroeten."



zoowel van Stedelyke Regeringen als van StatenGeneraal zeide:
Wat de Heeren wijzen Moeten de gekken prijzen. *
5- Het vierigst Oranjedeuntje was niet meer dan een wensch voor de toekomst, dan de hoop, eens een bepaald gezag te mogen toekennen:
Al is ons Prinsje nog zoo klein,
Tocli zal liij eeus Stadhouder zijn ! *
10. (Een liederlijk rym, volgens Bilderdyk, het zij in het voorbygaan opgemerkt!) *
En echter was Jan daarom niet blind voor de gebreken aan zyne staatshuishouding verknocht, voor de gevaren, waaraan zij blootstelde, — de bron van 15. zoo vele rampen werd door zyn gezond verstand beschreven en gelaakt, in het kernachtig woord uit zijnen mond: „Daar dienen geene twee groote masten op één schip!"*
Van waar dan, vraagt men misschien, van waar 20. de onverschilligheid van J an, van waar dat hy zoo lang den kamp duldde, schoon hy de ellende voorzag, die er uit zou worden geboren'? Dewyl, antwoord ik, — en moge dit mijne afwijking verontschuldigen! — dewijl twee andere dingen Jan naauwer 25. aan het hart lagen, dan die regeringsvormen; dewijl de welvaart van twee andere personaadjes * in zyne oogen van meer gewigt was dan het oppergezag van de Staten of van den Prins, van den Prins of van de Staten, als ge wilt;* dewijl twee zonen zijner 30. lendenen * de eigenaai'dige beheerschers van zyn handeldrijvend volk waren geworden: Jan Contant en Jan Crediet, de beide jonge lui, die straks binnenkwamen! * Waar schuilen ze nu in de menigte van gasten, onder onze beschrijving allengs om haard en disch 3E. gegroept? Jan houdt nog van eene zaal als eene kerk, als hij menscben ziet, al hebben zyne dagelyksche



vertrekken dat luchtige, dat opene, dat ruime niet meer, waarop hij weleer gezet was. Een vrye geest ademde u toen uit alles wat hem behoorde toe; hij wist van geenerlei engte, noch stoffelyke, noch ver5. standelyke. Dit feestvertrek voldoet nog aan die vereischten, uitgezonderd dat de hooge schouw, en de brandstapel, van turfmuren en beukenblokken opgebouwd, verdwenen zijn. Jan! Jan! waarom deedt gij daar afstand van, ten behoeve van ten schoor10. steentje met marmeren mantel, eene spanne breed, waarom liet gy dien inkrimpen tot zijne schaduw, tot eene nis? Foei van Engelsche haarden, Duitsche kagchels, smakelooze vierkanten van porselein, * — hoe plagt de vlam u toe te lagchen, weerspiegeld is. in (3e koperen zyplaten van den schoorsteen; hoe vrolyk dansten de vonken weleer den donkeren krater in! Hoe, — maar daar zien wij ons paar weder, zy zitten naast elkaêr als leden van eene firma, — : zoo hoort het!
20J Die weltevredene, tonronde, overdrieste vent is Jan j Contant; hy rigtte het huis van negotie op, dat Jan ' Crediet uitbreidde. Wie dezen * met een paar streken teekent, hy treft hem niet. De man heeft in zijn voorkomen iets van een zaakwaarnemer van grooten 25. huize, zoo deftig is hij, zoo bedaard, zoo fijn schier. Niemand verdenke mij, dat ik dit woord kwalyk meene; zou hy het zoo ver hebben gebragt als hy niet eerlijk van inborst was? Gij kunt het den stouten opslag zijner oogen aanzien, hoe ondernemingziek hy 30. is; maar, even sterk als deze, spreekt uit de plooyen om zijn' mond eene bedachtzaamheid, die zich niet op éen' nacht ijs waagt. Hij is er klaarblijkelijk de man naar, om, wat Jan Contant met al zyne voortvarendheid begint , vol te honden en op te trek35. ken, en deze, daarentegen, het levend gezond verstand, dat Jan Crediet by den arm wakker schudt, als de laatste zich, al mymerende, toegeeft in het



bouwen van lucht kasteelen. Geen wonder, dat zulk eene associatie het verre bragt! Hunne firma is niet alleen op iedere beurs van Europa, zij is in de beide Indiën, zij is tot in Uhina toe zoo goed als de Bank; s hunne naamteekening geldt meer dan die van Koningen en Keizers! Het zijn leepe vogels, die zich den dubbelen roem mogen toeëigenen, dat hunne wijsheid
„Uitheemsche ballingen, van have en huis berooft, „Gelockt, gewelkomt heeft en in hun schoot gestóoft."
10. en bovendien:
»Met kielen ingesleept den oogst dien 't Oosten las,
„Ja, daer de naelde zwijmt gestaen naer vrijeu pas."*
„Kinders! zegt Jan tot hen, „kinders! Janmaat heeft zich straks bitter beklaagd, dat ik in langen 15. tijd niets voor hem over heb gehad dan een onnoozel kruistogtje, * dan eene verdrietige non-activiteit! Mijn oudste heeft niet geheel ongelijk. Maar als ik wat aan hem zal doen, dan moet mijn jongste kind geplaatst wezen, dan moet die kwelgeest myn huis uit." 20- Jannetje! hoort gy het?
„Wie van jelui wil nog eens beproeven wat er in hem steekt ? Jan Contant en Jan Crediet, wat dunkt je? er moet wel weêr eene plaats by je open wezen, het wordt anders met den borst twaalf ambachten 25 dertien ongelukken!"
Ik heb met Jan op, dewijl de naam Jan Salie niet over zijne lippen wil!
„Probeeren, Vader! probeeren?" herneemt Jan Contant, „ik heb hem acht dagen lang achter den lesse-
30. naar zien druilen, toen had ik er wèl van "
„Acht dagen ? valt Janmaat in, „hij lag me van Doggersbank af al aan boord." *
„Mijn vennoot," begint Jan Crediet — de man heeft eene eigenaardige phraseologie — „myn ven35. noot joeg hem in de eerste week het magazijn uit, het kantoor af, de straat op; alles wat er in den



knaap school, wou hij een, twee, drie aan den dag zien komen, even als de muntspeciën uit den geldzak ; ik vleide my, dat ik wist wat de tijd vermag! Maar schoon er geene betere school is dan de mijne, 5. als men leeren wil, „van niets iets1' te maken, zeggen myne vijanden, — om weinig in veel te verkeeren, beweer ik, — toch moet ik bekennen, dat ik na al myne proeven niet weet, waartoe ik hem gebruiken zal. Voor den goederen-handel, dat zag ik by het 10 eerste gezigt, voor den goederen-handel deugde hy niet — die eischt allerlei kennis van reedery — van uitreize en van tehuis vracht * — van assurantie — van wissels — van artikelen — van markten — van talen — van zeden — van volken, — Jan Salie zou is. overal te laat komen en zich overal beet laten nemen, — ik zal er maar niet meer van reppen, ge mogt anders denken, dat ik mij zeiven prees. Ik dacht een baantje voor hem gevonden te hebben in de fondsen, * wat dagbladen-lectuur, — een beursgangetje — een beetje -0- cijferen — luttel werks en toch rente — een bedaard verbeiden van den verschyningsdag der coupons — en dan eene groote schaar om ze af te knippen — wat is gemakkelijker? Ik had hem een kapitaaltje toevertrouwd, om te beleggen in Surinaamsche -ö- Obligatiën;* als hy het met verstand had gebruikt, was hy al een man in bon is geweest, maar wat is er van teregt gekomen? Hy schoot voor op allerlei Plantaadjes; hy gaf voor de beste driemaal meer dan zij waard waren; wie weet niet hoe hy :i". geplukt is, hy, die alles maar liet vlotten en drijven! — Sedert heb ik een oog meê in de boeken gehad en hem aandeel in betere leeningen gegeven, de Metallieken, de Russen, Onze papieren" * — (Jan Crediet blijft toch altoos Jan Crediet!) — „maarzoo bb. vaak ik myn handen met andere dingen volhad, en de zyne dus vry waren, wat kocht hy anders in dan prullen? In den laatsten tyd Ardoins* — niet



nu ze voor een zuur gezigt te krijgen zijn, maar toen ze boven de zestig stonden, — Griekjes — minder omdat hij zoo veel tegen de Turken had, * dan , dewyl zijn beunhaas hem te fijn af was,—Zuid5. Ameri kaantj es." * —
— „En Kansbilletten?" klinkt het uit den hoop. * „Stil, kwa jongen!" roept Jan.
Wij willen niet vragen wie de vrager is, die Jan Crediet zoo eensklaps zuur doet zien; wij willen hem 10. niet opzoeken onder de Jantjes Goddome en Jannen Kalebas, * ') die in een' hoek des vertreks zitten te klinken, dat hooren en zien vergaan! Er zijn spotters genoeg onder de snaken. Waaroin Jan de ploerten ontvangt, waarom hij er soms nog al mee op heeft, is. wie zal het zeggen? Valt die liefhebberij voor het gemeene welligt aan zyne burgerlyke afkomst toe te schrijven? Is het de overdrijving eener deugd, is het onwil een' der zijnen te verloochenen? Dat hy hen dan ten minste allengs aan strenger tucht ge20. wende, dat hy hen dwong, leden van het Matigheids-Genootschap* te worden, waarmee hij nu zijne misdeeldste kinderen, wien armoede toch al tot matigheid verpligt, waarmede hy nu Jan en Alleman kwelt! Waarlijk, ik begrijp zyne toegeeflijkheid 25. jegens die heertjes van luttel verwachting, wier hoed op het linkeroor zit, wier neus van karbonkels schittert, wier gebaren zoo ruw zijn, ik begrijp haar niet half zoo goed als de genade, welke hy, allengs milder, aan Jan Hagel en Jan Rap en zijn' Maat 30. bewijst. * Hij heeft zich te lang het vaderschap over die ellendigen geschaamd; hij heeft hen zoo dikwijls en zoo vruchteloos met galg en rad gestraft, dat hy eindelijk is beginnen te twyfelen, of geeselen en genezen wel één en hetzelfde was? „Ik heb allerlei 36. straffen beproefd," zeide hy; „als ik hen eindelyk
') Gids 1842, p. 34: Calabas.



eens verpligtte te werken ?"" En het pleit voor zijn vaderingewanden, * dat hij tegenwoordig meer doet dan hun stichtelijke predikatiën te houden, als ze in de boeijen zitten, als ze naar het treurtooneel gaan; * 5. dat hy hunne kinderen op school neemt, hoe haveloos, hoe havikkig* ze er ook uitzien! Jan'sgoed hart vertrouwt te regt, dat er verband is tusschen verlichting en veredeling, Jan zou een weêrgalooze vent zijn, als hij zijn jongsten zoon maar niet had. lo. „Zoo als ik zei, Vader!" — herneemt JanCrediet, „ik heb de proef genomen, of er wat bruikbaars in Jan Salie stak; de uitslag was ontmoedigend, ja, ontrustend zelfs; in de laatste jaren.... maar .... wie zijn' neus schendt schendt zijn aangezigt,* — [ 5. gij eischt niet, dat ik er ons huis weder aan wage." — Krachtig schudt Jan het hoofd.
„En dus heeft Jan Salie voor goed zijn afscheid van ons. Het beste, wat gij met hem doen kunt" — Hij zou geen Jan Crediet zyn, als hij er niet o. altoos wat op wist! —
„Het beste is, dat gy hem1' —
„Wat? mij weêr opdringt ?" valt een schalk uit,— die de eer zal hebben zich zeiven aan u voor te stellen, dewijl het u verdrieten zou, zoo ik voort .5. bleef varen, al die gasten hoofd voor hoofd te beschrijven; te meer, daar de kring allengs grooter is geworden, — „hoe heb ik er voor geboet, dat ik hem in zijne wieg een aardig wichtje voud, dat ik hein tot myn cupidootje maakte!*
30. „„Cupidootje! met zijn loildrige oogjes!"
„Ik, die weleer Jan de Poëet heette en het waarachtig was; ik, die nu maar Jan de Rijmer ben, schoon ik my betere! ik zou de koorts krijgen van ergernis, als ik weêr naar zijne pijpen dansen moest; 36- als ik weêr moest toeknikken bij zyn loflied *:



„Wat ben je lief,
„Mijn hartedief!
„Wat ben je goed,
„Mijn simple bloed!
5- „Eer ik hem mijne kunst weêr laat verknoeijen, geef ik een' Muzen-Almanak met louter prozastukken uit. * Weet ge dan niet, hoe ik onder zyn' saayen dwang heb geleden; weet ge dan niet, dat ik het Cats nog naauwelijks vergeven kan, dat hij het jongsken 10. aan zijne knieën spelen liet?* Ik had er Hooft, ik had er Vondel eens meê moeten aankomen! Hooft en Jan Salie! Hooft, in wiens torentje allerlei nymphen stoeiden, Grieksche en Italiaansche, Latynscke en Gooische nymphen; Hooft, die van kusjens en knepen 16. zong, maar ze nooit aan de poffertjeswangen van onzen sukkel zou hebben verkwist!* En Vondel — Vondel, wiens oogen zouden gebliksemd hebben, als ik zijne reijën had gestoord door het salieroepen van ons broêrtje;* Vondel, wien onze westelijke luchtstreek 20. maar half vernoegde; die naar het Oosten uitzag; die smachtte naar licht!* O, dat ik had blijven voortroeijen op de adelaarsschachten mij door beide bedeeld; hoe hoog zou ik nu gesteigerd zijn! Maar ik wilde der menigte gevallen, ik hield me aan Cats, hij had op 2o. met het stille, huiselijke, bescheidene jongsken; hy maakte er versjes zonder tal voor! * Toen hij stierf, * was ik al half onder den invloed van Jan Salie ingedommeld; ik zou anders de leerlingen hebben getuchtigd , die den meester in zyne gebreken navolg3o. den, — alloos herhalende, — flaauw * tot walgens toe. Ook werden wij uitgevraagd zoo vaak er wafelen werden gebakken, zoo vaak er slemp werd gelept; o, dagen mijner schande!* Als ik soms — ook ik droeg in mijn geweten den wreker met mij om! — :i5. als ik by wijle nog eens een stuk van de groote meesters wilde voordragen; als ik een fragment uit Antonides* aanhaalde, dan kneep Jan Salie mij in



den aim, <Ian zette hij eene keel op, leelyke schreeuwer als hij is! „Broerlief!" zei hij dan. „broer! wat liefhebberij heb je er toch in zoo hoog te vliegen, blijf bij den grond, en je zult meer pleizier duen!" f Och! we zijn bij den grond gebleven, totdat niemand meei dacht dat ik vliegen kon, totdat allen, wetende dat zij toch niet meer behoefden op te kyken, om ,mij te volgen, in slaap vielen, zoodra ik begon.
# Het heldendicht — o, wat eposjes! — het lierdicht ') 
io?*>, wat odetjes! — het minnedicht — o, wat klagtjes! — ieder genre was in predikatie's ontaard; ik wist in verzenbundels van alles wat te vertellen, maar den hartstogt werd ik vreemd; Poëzij en Jan Saliegeest, hoe konden zij zamen gaan?* Verlamlendigd Ij. en verlamzaligd had ik niet eens ooren meer voor Van Haren; * Bilderdijk moest me tot hem optrekken; ttijderdijk schudde mij wakker. Van toen af scheidden Wij; Jan de Poëet gaf Jan Salie den schop. Of al ïmjne zangers als ik beu van hem waren; of zij inzagen *0. a^» hÜ onder het mom der rhetorica oj) nieuw binnen zq£kt te dringen!- Ik weer hen met vuist en voet van mijn' drempel, die minnelijmers, wier stukjes (Te botste kan invullen, als hij maar de eindrijmen kent, * luister! J
26. „I)e schroom Inden droom, Of de klagt Inden nacht;
„Het slordig gerijmel van bloesem op boezem;
„Ik weer die nog ondragelijker spreek woorden-beïijmeis, welke den volke eene les aanschouwelük maken, die liet reeds zelf in beelden heeft gebragt: *
liefst van alledaagsche zaken .Op hun versleten doedel kwaken!
„Ik weer bovenal die venters van aardigheden, 'welke mij in een hansworstenpak steken, als had ik
') Gidtv 1842, pag. 36: staat leerdicht : drukfout in al de lat«re uitgaven overgegaan.
Potgiktkr, Jan, Jannetje. a



geene andere roeping dan te goochelen met woori.vji en klanken — *
n nWaar drommel luuilt de brui de woorden toch van daan 1"
„Bedaar, jongen! bedaar," roept Jan, hij plagt 6. van ouds van poëten te houden, * — „eer de vreemden ons weer zouden uitlagchen, ligge mijn jongste voor
een' doeniet t'huis."
„Slechts aan hen," herneemt Jan de Poëet, „slechts aan de rhetorici, die mij handen vol werks geven, ïo. slechts aan deze heb 'ik het te wijten, dat Jan Crediet mij ingewikkeld* verwijt, dat mijne kunst eene nuttelooze weelde, dat haar tijd voorbij is." * —
„Wie weet of ge niet juist ziet," valt Jan Crediet in" „wij, de lui van de negotie, we hebben altijd 15. zin gehad voor iedere glorie, want we trokken van elke°partij. Als ge meer op de hoogte onzes tijds
waart " *
Ik tracht er te komen, zelfs door de bokkensprongen mijner nieuwere school,'1* antwoordt Jan 20. de Poëet, „kwel me maar niet met Jan Salie."
„Hij moet gedrild — hij moet soldaat worden!"
klinkt het.
Wie zegt dat?" hooren wij van twee zijden vragen, eerst door eene zachte en aangedane stem, 25. im 0p forschen en geraakten toon — eene jammerI klagt, eene uitdaging.
I De eerste ontglipte aan Jannetje — verre van de hoofdgroep verwijderd, ving zij echter het raauwe woord op, en de tevreden lach, waarmede zij straks 30. de feestvreugde gadesloeg, is van haar gelaat verdwenen! Hoe is het mogelijk, * dat eene zoo flinke vrouw, dat eene weleer zoo krasse moeder, zich zoo zwak betoonde voor eenen onwaardige? Het behoort tot de raadselen des harten, tot de onverklaarbare 35 ongelijkheden van den geest! Hoe, alle ding zijn eisch, was in hare jeugd haar woord;* wilt gy



t<een voorbeeld van, uit honderd, die ik zou kunnen bübrengcn? wilt liet eerste liet beste, dat ïny invalt, nu ik haar aanzie? Uit een koperen vlootje liet zij den arme het schrale water reiken ; een houten 5. nap was goed genoeg voor de groene wei, maar hut potf'e bier eischte tinnen flappers; maar de heldere wyn moest schynen in een1 doorlichtigen roemer; maar de gouden druif van den R h ij n vonkelde en tintelde in eene lange en iijne fluit. * En nu wat in dit 10. opzigt veranderd zy — ginds is een ketel te vuui, zij heeft kandeel gebrouwen, en gulden stoopen ontvangen alreê den weelderigen drank.* O, Jannetje! Jannetje! gij die der spreuk in uwe huishouding getrouw zijt gebleven, waarom wilt gij haar in de u. lotsbestemming uwer kinderen geweld aandoen .''X ^*y > die in een' tijd, die ontwikkeling aller gaven eischte, die beurtelings dwong tot dulden, of riep tot durven, waarin have en hals vaak op het spel stonden, die vervreemd scheen van tucht en trouw, en waai uit £0. toch beleid en beraad redde, die koen en kloek, die vroed en vroom maakte; gij, die in zulk een tyd Jan waardig ter zyde stondt; * gy , die hem onder dat alles gelukkig deedt zijn; gij spreekt nu Jan Salie vóór; gij wilt hem elk zijner broeders opdringen! i5. Alle zin zij n wil, was uw woord, * toen de onderscheiden aard uwer kinderen aan het licht kwam, gy temperdet slechts de overdrijving, die ten verderve zou leiden; maar dezen, dien gy niet kondt verbeteren , dien gij, zoo ge nog in uwe kracht waart, :(o. de wijde wereld zoudt hebben ingejaagd, „vreemde oogen maken menschen," * — dien acht gy nog te goed voor Jan Cordaat, te goed om soldaat te worden; _ Wees gerust, zwakke, beklagenswaardige moeder! Jan Cordaat weigert hem!
hb. „Wie zegt dat?" herhaalt onze oudste krijgsman,* „wie zegt dat? een lafaard, die zyn woord niet staande durft houden!"
4*



„Ik zeg het," klinkt het eensklaps, „ik!" en eene forsche hand slaat op de linkerheup, als was hij gewend er een' zwaardknop te vinden, „ik" en de vrolijkste, de welgedaanste, de kloekmoedigste van 5. Jan's kinderen strijkt de zwarte haren uit het gezigt. * „•Jan Compagnie!" herneemt Jan Cordaat, „de scheldnaam lafaard past niet op u, hij heeft nooit op u gepast."
„Verontschuldiging te over, brave borst! en toch 10. houd ik mijn woord staande."
„Hoe!" roept Jan Cordaat, „hoe, waarmee heb ik dien smaad verdiend? Waart gij ooit op Java de man geworden, die ge nu zijt, als ik er geene andere jongens had aangevoerd dan .Tan Salie's? Stel eens, 16. dat ik tegen de list der inboorlingen niets anders had overgesteld dan zijne traagheid!"
„Ik wil hem niet eens tot koelie van myn' palanquin," valt Jan Compagnie in; „op een' mooyen dag zou hij mij halverwege een' berg neêrsmakken, 20. al zuchtende: „Oei !* — wat — eene — vracht!" Maar my dunkt, zoo iets zyn' aard kan verkeeren, dan moeten de stok, de strafdivisie —"*
„O, die zuurdeesem uit de dagen der republiek!" — "barst Jan Cordaat uit, — „toen men my zoo noode 25. in fatsoenlijk gezelschap ontving, toen ik by het uitschot van vreemden werven moest, hy is nog niet uitgegist. Maar wie van allen hier heeft zich minder zijne herinneringen te schamen, dan ik, — help mij, Jan de Poëet! help mij, en getuig, hoe ik gestreden 30 heb onder vijf Vorsten uit hetzelfde Huis —" „En ieder een doorluchtig man
vult Jan de Poëet aan. *
„Ik, die met den Prins over de Maas ben geweest —" „Een eeuigh zwijgher weegt de werelt in een schaal —"
36 klinkt het er tusschen — waar vond de schalk den regel ? *



„Die met Mouringh, bij Nieu poort, de zege zoo gaarne by de vleugels had gepakt, om ons verder te voeren, * — met Mouringh —"
„Voor wien alle oorloghsman in zijnen tvdt zou wijken,"*
5. valt Jan de Poëet in.
„Die met Fredrick Henrick zeven steden nam vaart Jan Cordaat voort. *
„Geen heilstur kende als 't licht dat op zijn helmtop b 1 o n c k
zegt. Jan de Poëet.
10. .,Die met Willem den Tweeden voor Amsterdam" — „Wat haper je?" * roept Jan uit, „Grootvaêr, Oom en Vader hadden de kroon verdiend, die hij nemen wou." —
„Die met Willem den Derden" —
15. Het is of Jan de Poëet het stilzwijgen straks door hem bewaard wil vergoelijken, * hij haalt Vondel's meesterstukje aan:
„Prins Willem draaft alle Aemstelridders voor 1"
„Dat was de profetie van hetgene er in den borst .'0. stak," herneemt Jan Cordaat. „Hij, die ons Land voor den ondergang behoedde —"
„T)ie 't Christenrijk beschermde en 't Recht van't Algemeen,"
klinkt het zegevierende, alsof het Lodewijk XIV nog in zyn graf tarten moest.
^5. „Of ik zoo mogt voortvaren," zucht Jan Cordaat; „maar van den Utrechtschen Vrede af, totdat ik met Napoleon van de Bidassoa naar de Berezina zwerven moest, was ik aan Jan Salie-geest ter prooi;* we zyn er wreed voor gestraft, — wie wil er zich o. weêr aan blootstellen? Ik heb geene plaats voor den treuzel, zoo min bij het leger als bij de schutterij! Waterloo! Hasselt! Leuven! zeg mij, wat ik er zou hebben uitgevoerd, als hij meê was geweest! als hij geroepen had: „Langzaam, jongens! langzaam! —



komen we er te avond niet dan morgen toch!" Plaats hem in myne gelederen, als ge durft; waar de Koning hem aantreft, op de parade, of op schildwacht, in garnizoen of in het kamp, Hy zal hem zien, Hy zal 6. hem wegjagen; ik heb zijn woord, dat hy Vader van het Leger zal wezen; al myne jongens zijn tegenwoordig Landskinderen!" * —
Arme Gastheer!
Moe menigh vader lijdt in zijne(n) zone alleen ! * 1)
10. zegt Vondel,* indien gij Jan vóór u zaagt, zoo als ik het doe, gij zoudt het met hem uitroepen. Welke herinneringen* verlevendigt het verlangen, zich van het huiskruis te ontslaan, — in welk een' tweestrijd brengen hem zijn verstand en zyn gevoel! Hy moge 16. zich verheugen in de degelijkheid, die over het booze beginsel zegevierde, in de degelijkheid, welke den gevaarlyken invloed, dien het uitoefende, te keer ging en overwon; hoe springt deze*hem des ondanks nog in de oogen; hoe anders plagt hij in zij^e jong20. heid Oudejaarsavond te vieren! Dan heerschte de vreugde in aller hart, dan speelde de minne haar spel; dan werd er gekust — en nu! Aan wien valt die ommekeer te wyten, aan wien anders dan aan het Benjaminnetje, dat nog altyd in den hoek staat, 26. dat nog altyd slemp lept? Want Jannetje moge klagen over den zin voor vreemde muzijk en vreemde pret , aria's en walzen; heeft zij zelve niet om het gezeur van Jan Salie vedel en luite* der vaderen weggeborgen, tot verveling gezelligheid verving; tot :fo. onze zeden zoo styf werden, dat we niet bij elkaêr komen dan om te eten en te drinken? Jan's blik zwerft de feestzaal rond en het is hem droef te moede. O de dagen van weleer, de dagen zyner jeugd, toen het achttal kaarsen op den disch, het duister slechts aarzeling
') Ook Gids 1842, staat: zijne.



deed wijken in den lioek bij de schouw, waai de bank plagt te staan, die hem heugt! Wat zat hij er gaarne op, als het er zoo van passen donker bleek, voor zijn eerste, voor zijne éénige vrijaadje!
5. Of hy ons vertellen wilde, wat hij Jannetje in dat tweelicht al toefluisterde, tot zij opsprong, tot zij eene vedel voor den dag haalde, tot zij hem die toereikte. „Stoutert!" zei hij dan, „je wil is mijn wet, maar boeten zul je er voor," — en ijlings greep hij 10. den strijkstok en speelde den inheemsehen volksdans, waarin de meisjes een kusje achter de ooien niet konden ontwijken. * Hoe het schalke Jannetje hem uitlachte, hem, dien zij verpligt had te vedelen; hem, die toe moest zien, dat een ander haar kuste! is. Eens zwierde zij hem voorbij en hy liet haar zwieren een tweedenmale stoof zij hem langs, en hy speelde in scliyn geduldig door — maar daar kwam zy ten derdemale aan, en weg wierp hy de vedel, en flink greep hij haar om haar middel, en boeten moest zij •.o. maar niet achter de ooren! Hoe kuste hy haai dan, dat het klapte, terwijl de overige dansers en danseressen als malloten* stonden toe te kijken, en Jannetje bloosde als eene roos!
Jan Salie! wat kwaad stak daarin?
l'5. Of een andermaal plaagde hij Jannetje hem hare zoete keel te laten hooren, en rustte niet, vóór hij de luite* had opgeschommeld ; de luite, die hare blanke vingeren zoo zoet tokkelden. Lang wou ze en lang zou ze niet spelen; zij wist te wel, hoe zoet een jent * :io. neen zeggen is met een lachje daarby *, ondanks het bekende tafelregt, dat ieder voor het minst een liedeke kwelen moet, * aarzelde zij voort. Eindelyk echter kwam het mopsje, het mopsje met de zilveren sloten uit de beugeltasch aan het licht, * maar tegelijk 35. rees de «roote vraag, wat er gezongen zou worden: iets geestelijks of iets wereldlijks ?* „Een zoetdeuntje , mogt hy smeeken; andermaal schudde liet lieve



f
k°Pje „neen!" en dan — dan had hy in een omzien I het speeltuig van hare knie geschaakt, tot zy berouw gevoelde. Want het meesterstukje der zangster , die wel wat dartel zag, maar toch niet onbeschaamd' 6. was, het „Heilige Venus!"* klonk door de kamer, en Jannetje wist niet, hoe gaauw zy de luit maar weerom zou nemen, opdat zij niet te veel klappen mogt. —
Jan Salie! hebt gy ooit lief gehad?
10. Streelende herinneringen! waarom wordt gy verbitterd door de vergelijking met het heden, dat getuigt, in hoe menig opzigt hij te kort is geschoten ' bij wat hij toen hoopte, bij wat hy toen had kunnen worden.'' Zie, zijne wenkbraauwen fronsen zich; zijn 15. voorhoofd rimpelt! Jan is er geheel de man naar, om zich in zijne overpeinzingen zelf te verdedigen , en te veroordeelen, zoo als twee personaadjes het in een oud treurspel doen. * Jan zegt zoowei:
„Van achter zien we dit met andere ooghen aan
20. als:
„Zoo staan ze u in den nek; zij plaghten voor te staan."
„Vader!" valt Jan Compagnie in, die deernis schynt te hebben met de mijmerzieke vlaag van den anders opgeruimden oude, „vader! wat suft gy? hebt se. ge mijne broeders, hebt gij mij niet? — Éeneslechte vrucht onder de honderd; ik zou den boom wel eens willen zien, die er geene had; schud hem af, en ge zyt weder de kroone des wouds! Ik weet wel, dat het ligter gezegd dan gedaan is; vooral dewijl ik 30. Jan Salie niet meê zou nemen, al schreeft gij hem drie h's op den rug. w Allerlei uitspatters weet ik te temmen, allerlei loshoofden tot nadenken te brengen — de zee, de luchtstreek, de eenzaamheid doen wonderen op zulk slag van jongens: maar voor zyns gelyke .•se. hoop ik, dat de Heere * mij bewaren zal! Als hij
f



ooit op Java voet aan wal zette, zou hy er honderd jaren worden, maar ik er geen tien meer baas zyn! Hoe hy zich bakeren zou in den glans van mijne weêrgalooze zon, hoe hy zich zou laten bewierooken 5. en bewaayen! Wat zou het anders zyn dan nederliggen, en sluimeren, en slapen? schoon ik het ook bij wijle doe; schoon ik misschien maller ben met mijne danseressen, dan het ooit den slungel in zou vallen te zijn, ik leide* geen louter Nabob'sleven; *— 10. de rijstbouw — de koffijpluk — de suikerteelt geven mij handen vol werks! Het is waar, ik dartel om in een paradijs als mijne geurige Molukken in bloei staan, maar de maaijer, die hier tusschen zijne schoven en op zijn zeissen inslaapt,* heeft nooit zwaarder is. gearbeid, dan ik het op den dag der inzameling van mijne nagelen en noten doe! Honderd-, neen duizendvoud geeft myn Oost de korrelen weder, er in den vruchtbaren grond geworpen, en weelderiger plantenrijk is er niet dan dat, wat mij nieuwe wonderen .•O. bloot legt, zoo dikwyls ik zyn' eeuwigen bloei ga sla, en toch verryk ik dien rijkdom nog — dat tuigen de indigo, de thee, de cochenille, die Bengalen en China en Mexico zullen beschamen! * Eerst als myne zorgen over dat alles zyn gegaan, eerst als 25. eene wolk van schepen, met die weelde van het Oosten voor het handelshuis mijns vaders* bevracht, uit myn gezigt is verdwenen, waar het azuur myns hemels in het goud van mijnen oceaan smelt, eerst dan luik ik myne oogen, om in den droom de stemme ;to. te hooren, dat, „wie meester is van Java, belieerscher kan worden van Indië!"*
Jan Compagnie heeft den waren toon aangeslagen, om Jan op te beuren; zijne oogen schitteren bij de grootsche toekomst hem voorgespiegeld; zijn gemoed 5. schiet vol:
„Jongen!" — barst hij uit — „jongen! gij steekt, mij een' riem onder het hart,* — ik begon my



zeiven te verwijten wat plannen ik al voor Jan Salie heb gemaakt; Jan Salie poëet, — Jan Salie professor, — Jan Salie diplomaat, — Jan Salie lid van de tweede kamer, — Jan Salie minister! — ik 5. verbeeldde mij, waarachtig, dat hij het al was! ik meende overal zijn' geest te zien! * Immers ik , die weleer een' vloed van vreemdelingen naar de werkplaatsen van mijne kunstenaars zag stroomen, om er de wonderen te huldigen door hun genie geschapen, ik teerde in de kunst tientallen van jaren op den roem van het voorgeslacht, — ik nam het middelmatige voor lief. Immers ik , die in geheel Europa vermaard plagt te zijn om de wijsheid, welke er van mijne hoogescholen uitging,* ik meende eene is. halve eeuw lang een heel licht te zijn, als ik eindelijk te hooi en te gras vernam, wat in den vreemde al overbekend, al weder vergeten was, in allerlei vakken van studie! Heb ik er niet op gestoft, dat ik de kronkelwegen der staatkunde beu werd?* £0- ik, die de slimste diplomaat ter wereld plagt te zijn, die van alle voorvallen, van alle bewegingen ten gunste der Vrijheid parlij trok; ik, die vrede en oorlog maakte voor Koningen en Keizers! Of weet ik my op het punt van myn geloof niet maar kwalyk 25. naar mijne Grondwet te schikken;* ik, die terugdeins voor het onderzoek rayner vroegere partijschappen;* ik, die roestte in mijne rust —jongens! laat my uitspreken! — daar hebt ge er myne hand op, Jan Compagnie! dat ge op Java nooit gekweld 30. zult worden met Jan Salie!"
Bravo, Jan!
„Jan Contant! Jan Crediet! Jan de Poëet!" vaart hij voort, „u zal ik evenmin met hem meer lastig vallen; Jan Salie heeft geen verstand genoeg, om :i5. geld te verdienen; Jan Salie heeft geen talent genoeg, om roem te verwerven; ik schaam mij, dat ik zijn vader ben."



Hij houdt een oogenblik op, maar vermant zich,*
en herneemt:
„Priester ') van de Ivunst, van de Wetenschap, van de Godsdienst! waarom hebt ge mij niet vroeger op mijne 6. zwakheid opmerkzaam gemaakt? Ik was maar een koopman; denkt niet, dat ik er mijn beroep omsmade;er is geen nuttiger ter wereld! —een man, die verstand moet hebben van allerlei dingen en van allerlei menschen, — een man, die moed dient te hebben voor de veelsoor10. tigste ondernemingen; moed ten oorlog, te water en te land, als zijne belangen gevaar loopen, — een man, die zin moet hebben voor alle wetenschap en voor alle kunst, om zyne mededingers op zijde, om op de hoogte van zijn' tijd te blijven, - een koopman als ik was m 15. één woord, — maar een koopman, herhaal ik.* Of stond ik, toen ik de hoogste ontwikkeling van mijn karakter had bereikt, niet aan de ergste ontaarding van myn' aanleg bloot? - Weelde ont-1 zenuwt, verslapt, ontmant, Jan Salie is de zoon van i .0. myn' overvloed! Wat klaag ik over hem, ik, die my zeiven moest aanklagen! in plaats van den verhevenen en edelmoedigen geest, die my in de dagen myner opkomst bezielde, werd ik de prooi van de beki'ompenheid des verstands en van de onverschillig25. heid des harten van den nieuwelingsrijke! Ik ben verwaten en verwaand; ik ben trotsch en traag geworden, — jongens! het was geene liefde, dat ge my niet teregt weest! Toen ik een geloof op myne eigen hand had, toen ik er driest voor uitkwam, no. dat ik het myne liet beste van allen hield, toen was ik te gelyk voor andersdenkenden de verdraagzaamste man van myn' tijd; toen beschermde ik alle vervolgden , die tot mij vloden; * — waarom leert ge mij, nu ik allen gelijk heb gesteld,* niet den waarachtig:tB. verlichtste, niet den waarachtig-vroomste, niet, den
') Gids 1842, ]>. 44: Priesters.



waarachtig-liefderijkste van allen te worden, — het beste bolwerk voor de Kerk, in het bloed van mijne vaderen gevest?"
Bravissimo, Jan!*
b. „Janmaat!" vervolgt hij, „kom naast mij, Jongen!" — en de trouwe borst springt op, alsof hem het sein werd gegeven in zee te steken, zoo rap en zoo blij! „Janmaat! gy zyt altyd een man van daden geweest en niet van woorden, — vergeeft ge 10. my ? ik zal me beteren!"
Het is veel van znlk een' vader — maar niet te veel voor zulk een' zoon! Zie, daar rijzen beide op, — Jannetje geeft het teeken, dat de tafel is aangerigt, en Jan leunt met welgevallen op den arm 16. van Janmaat; zoo zij het, zoo blijve het, handel en zeevaart onafscheidelyk aan elkander verknocht!* Waartoe zou ik u den diseli beschrijven? er is niemand, die niet weet, dat Jan van tafelvreugde houdt; er is niemand onder ons, die ze hem niet 20. gunt! al wat ik nu nog te vertellen heb, — maar daar is Jannetje Jan op zijde.
„Vader! mag Jan Salie meê aanzitten?"
„Onder aan, vrouw! Het is van avond voor het laatst; morgen besteed ik hem op een hofje."* 25. Houdt het Jannetje ten goede, dat zij met haar voorschoot langs liare oogen strijkt! — doch* zij rept zich reeds hare plaats aan tafel in te nemen; — luister nog een oogenblik, bid ik u, naar een paar jongens, die het langst bij den haard blijven drentelen, 30. die den woordwissel tusschen Jan en Jannetje hebben gehoord.
„Als Jan Salie onder aan moet zitten," zegt een snaaksche bogchel * — de meest verwaarloosde, de wreedst verstootene van Jan's kinderen, — en zyn üb. lach is dus ook bitter, „dan wordt hij mijn buurman ! — Wat spijt het mij, dat Jan Gat en Jan Hen * hier geen' toegang hebben, ik zou er hem



tusschen plakken, of de drommel zou mij halen! Broertje! wat eene flaauwe aardigheid was dat — ik zei er beter in mijn' jeugd. Myn' jeugd!" — en hij slaat met het houten zwaard, dat hij op zijde 5. heeft, tegen zijne spillebeentjes, — „welk een andere jongen was ik toen; Huygens had plezier in me * — Huygens, de taalgeleerde Hagenaar — Huygens, die de geheimen van drie Prinsen wist! Sinds hebben de poëten mij verstooten; allerlei vreemde snoeshanen stapten 10. als paauwen over het tooneel; ik mogt er niet op; ik was te gemeen. „Op straat met je ronzebons!" * — schreeuwden ze." — En hij schuift de muts uit zyne oogen: de wonderbaarlijke, graauwlederen muts; en zijn voorhoofd blijkt zoo heel eng niet. — „Maar had ia. ik dan geen' aanleg," vaart hy voort, „school er dan geene geestigheid in mijne breinkas?" — en hij tikt er tegen; — „was Trijntje Co r nel is niet aardig, niet weergaas aardig? Als de latere jongens van de lier aan myne invallen de helft van de moeite 20. hadden besteed, die ze voor uitheemsche prullen over hadden, ze zouden nu op een oorspronkelijk tooneel mogen stoffen, — ik ben gewroken ! — maar ten koste van het volk! Is het niet jammer, broer?" — De bogchel is al zóó gewend alleen voort te praten, -5. dat hij niet eens antwoord afwacht: „Als ze mij vrijheid hadden gegeven voort te hekelen, als ze vermoed hadden wat er in mij school, zie, het jongsken, dat moeder het laatste doldynde, * het zou nooit Jan Salie zyn geworden ; ik had hem zoo lang uitgelagchen, ;i0. hem zoo lang gestriemd, tot hy zich had gebeterd; ik heb van myn Huygens geleerd :
„lek spaer de roede niet, ik heb het volk te lief."" *
„Jan Claassen!" herneemt de andere zoon Jan's, tot wien onze vriend uit de poppenkast zyne ietwat 35. paradoxale klagt * rigtte-, «als hadden komt, is hebben te laat; maar een ding beloof ik je, wanneer



Jan Salie zich van zijn hofje waagt, dan zal ik het al wie hem opnemen loof maken,* ik ben niet voor niemendal Jan Kritiek." *
„Aan tafel, broêrtje! aan tafel," herneemt Jan 5 Klaassen „vader stelt den feestdronk al in."
En hoe luidt hy'?
„Oranje in 'thart, en niemauds slaaf I" *
Een luid „hoezee!" beantwoordt den toast; Jan is met Oranje gevallen; Jan rigtte zich met Oranje 10. weder op. „Oranje boven!'' blijve zyn eigenaardige volkskreet.
En even weinig als dezen verloochene hij ooit den anderen karaktertrek,* die uit den wensch spreekt, weikeu hij by den twaalfden klokslag van midderió. nacht slaakt, — de bede, die geloovig en vertrouwend over Jan's lippen rolt, terwijl hy zijne oogen ten hemel slaat; terwijl hij zyne armen zegenend uitbreidt, — de verklaring, dat hy bij alle ontwikkeling zijner krachten Hem niet vergeet , wieii üo. hij die heeft dank te weten; het kernige woord:
— „God zegene ons, kinderen!'1
God zegene u, Jan! u en de uwen!
31 December 1841.



III.
BESCHOUWING.*)
Waar 't //op neer komt", behoeft niet met veel woorden o'ezegd. Potgieter personificeert de natie in een .Tan en een Jannetje, specifiek Hollandse, dat wil meteen zeggen, biirgerlike namen; en een hele troep kinderen, zonen en docht eren. Hoewel Jan rijk is, vooruitgaan doen de zaken toch niet: er is malaise in. En nu maak ik al dadelik opmerkzaam op iets, wat niet goed rijmt in 't stuk. Hoe zo malaise? Nu moet het antwoord luiden: Och, daar is cèn zoon en die bederft alles; 't is Jan balie, de jongste: hij is //de patroon aller slaapmutsen, aller soepjurken, aller sloffen" en — wat moet ik zeggen? — en z'n ongelukkige invloed is overal. Maar, eilieve, hoe kan dat? Als in een huisgezin zoveel flinke zonen zijn, jongens van sta-vast, maar er is er één, een Jan Salie die nergens voor deugt, hoe kan die de oorzaak zijn dat alles verkeerd gaat? Dat kan alleen als hij sterker is als die sterken, als zijn geest zo in allen is gekomen. Mi iar dan is Jan Compagnie, dan is Jan ( rediet en Jan Contant en Jan de Poëet zélf Jan Salie. En zo was ook de toestand te onzent. Potgieter stelt het niet zo voor. Flinke kerels zijn al die Jans en Jan Salie is ei maar eentje, en hij is te saai om alleen te lopen, en
*) In de Inleiding is de verklaring van het hele „Jan, Jtttifiatjd mi hun jongste kind 3. Na lèktuur van het stuk /.elf, nodig ik „studerende" lezers taus uit tot een nadere beschouwing van Potgieters Allegorie. De Inleiding moet ons daarbij goed voor de geest stuan.



allemaal verachten z'em. Sluiten doet dit niet. 't Mócht ook niet sluiten. Potgieter had zich dat huisgezin natuurlik anders kunnen denken. Maar dan was de Allegorie die hij bedoelde, daarmee vervallen. Want aldus wou hij (en dat was als een ware paedagoog gedacht): de natie zeggen dat ze nog zo slecht niet was, dat ze niets anders te doen had dan de lamme geest die er heerste afzweren, heilig: op die bewuste üuwejaarsavond zouen al die ferme mannen, de broers van Jan Salie besluiten de Benjamin uit te stoten. Dit; geest moest dus persoon worden in een enkel individu, (ioed: maar nu komt het bezwaar dat we gemaakt hebben. En 't wordt volstrekt niet daardoor weggeruimd, dat Jan eenmaal betuigt : als liet verbeteren zal, //dan moet mijn jongste Kind geplaatst wezen, dan moet die kwelgeest mijn huis uit." *) Wat kan dat te maken hebben met de //verdrietige non-activiteit" van Janmaat, de zeebonk? Yerklaafd wordt dit niet door die z'n verzuchting: //llij (die Salie-vent) lag me van Doggersbank af al aan boord." Iets wat ook al weer niet verklaart hoe 't zeemanschap zo en décadence is gekomen, als Jan Salie gewoon een individu is. Zo blijven we de liele personiliccrende Allegorie door, in de moeieliklieid en weten met de jongen zo min weg als z'n vader en z'n broers, 't Hele stuk wordt er lastig door, — maar eens voor al is nu gezegd, dat men er z'n hoofd niet mee hoeft te breken. Zie evenwel noch hier en daar in dit opstel; o. a. de noot die aanstonds volgt, 't Ligt er nu toe en we gaan verder. Oj) de üuwejaarsavond dan, is dat hele huisgezin, ouder gewoonte, bijeen. Een slecht jaar was achter de rug. //Als ik mijn koetjes," zegt de oude heer, //niet vroeger op het droge had gebracht, — liet zou me zwaar zijn gevallen, ze in Een en Veertig uit liet water te halen." l)e jongens weten er ook van mee te praten. Het dateerde ook niet van gisteren. /'Al wèèr een jaar, dat ik als een landkrab sleet," klaagt die Janmaat. Hoe 't bij Jan Crediet en .Jan Contant (de Handel) is, dat blijkt niet, door dat valse in de personilicatie van <le Jan-Saliegeest. f) Maar Jan de Poëet klaagt steen en
*) Midden pa£. 44. f) Bladz. 44 laatste alinea.



heen. *) Zie /.elf verder. Eu hoewel de lieer des huizes in 't begin nog al in z'n knolletuin was, - het klagen van de zoons brengt 'ent er uit en hij komt helemaal onder het zware gevoel dat z'n jongste een lastpost is die geschrapt moet — als alles weer in't reine zal komen. Och. hij wist 'et wel dat die alles bedierf. Tot de Ouwejaarsavond toe: //hoe anders plagt hij in zijn jongheid (Ju de j aars-avond te vieren! dan hecrschte de vreugde in alier hart, dan speelde de minne haar spel; dan werd er gekust — en nu! Aan wien valt die ommekeer te wijten, aan wien anders dau aan het Benjaminnetje, dat nog altijd in den hoek staat, dat nog altijd slemp lept?" Maar hij is altijd zwak geweest en heeft geluisterd naar Jannetje die de slungel de hand boven 't hoofd hield, die haar kind hij immers was. Maar nu déze avond wordt-'et-'em zoals nooit te voren aan z'n verstand gebracht, dat het Benjamin netje aan de kant moet. Noch is de toekomst niet verloren, dat zegt hem, als hij er bij begint te mijmeren, Jan Compagnie. Als Jan Salie maar gèèn voet op Java zet. //Wie meester is van Java, kan beheerscher van Indië worden!" En door zijn koloniën, kan Nederland ten allen tijde groot zijn. //Vader! wat suft gij? hebt ge mijne broeders, hebt gij mij niet? Êcne slechte vrucht onder honderd; ik zou den boom wel eens willen zien, die er geene had; schud hem af, en ge zijt weder de kroone des wouds!" //Jongen!" borst Jan uit; //jongen! gij steekt mij een riem onder 't hart, — ik begon mij zeiven te verwijten wat plannen ik al voor Jan Salie heb gemaakt; Jan Salie poëet, — Jan Salie professor, — Jan Salie diplomaat, — Jan Salie lid van de Tweede Kamer, — Jan Salie minister! ik verbeeldde mij, waarachtig, dat hij liet al was! ik meende overal
*) Merk op dat deze Jan er weer een draai aangeeft: die is onder den invloed van z'n lamme broer: men ziet hoe Potgieter zelf met z'n Allegorie verlegen zit. Ook Jan Cordaat
zegt (blad/,. 53): „van den Utreclitschen Vrede af, was
ik aan Jan Saliegce.it ter prooi." Telkens is Potgieter genoodzaakt om de Allegorie feite!ik te laten varen: zo lopen de Allegorie en de zaak-zelf ieder ogenblik mekaar voor de roeten en, voor V gevoel en het oiig van de lezer mekaar in de weg. Het is een (uit den aard onvermijdelike) font in 't stuk.
Fotoi kt kr, Jan, Jannetje.



zijn' "eest 1o zien!"*) En nu gaat lotgietcr recht op de man af: .lan gaal zich-zMf aanklagen: //lk, die weleer een' vloed van vreemdelingen naar de werkplaatsen van mijne kunstenaars zag stroomen, om er de wonderen te huldigen door hun genie geschapen, ik teerde in de kunst tientallen van jaren on den roem van het voor^eslacht _ ik nam het middelmatige voor lie . Ik die in "eheel Europa vermaard plagt te zijn om de wijsheid, welke er van mijne hoogescholen uitging, ik meende een halve eeuw lang een heel licht te zijn, als ik eindelijk te hooi en te gras vernam, wal m den vreemde al overbekend, al weder vergeten was, in allerlei vakken van studie' Heb ik er niet op gestoft, dat ik de kronkelwegen der staatkunde beu werd? ik die de slimste diplomaat Ier wereld plagt te zijn." +) En wederom: "Wat klaas? ik over hem, .lan Salie, ik, die mij zeiyen moest aanklagen ! ïn plaats van den verhevenen en edelmoedigen "•eest die mij in de dagen mijner opkomst bezielde, werd'ik de prooi van de bekrompenheid des verstands en van de onverschilligheid des harten van den nieuwelinssrijke' lk ben verwaten en verwaand, ik ben trotseti en traag geworden !"§) "iet de onbeduidende zwakke zoon (hoe zou 't ook kunnen?), maar hij is de schuld vim alles. Hij erkent het, lnj is Jan Salie .laii herziet zich-zelven, hij zal zich beteren En — .lan Salie zal de deur uit en naar een hofje. «Daar hebt ge er mijnt hand op, Jan Compagnie! 1M ge op Java nooit met hem gekweld zult worden. — Jan Cuiitanl, Jan Crulu.t. Tan de Poëet! u zal ik evenmin met hem meer lastig vallen ; Jan Salie heeft geen verstand genoeg, om geld te verdienen; Jan Salie heeft geen talent genoeg, om roem le verwerven; ik schaam mij, dat ik zijn vader ben hn, «Janmaat!" vervolgt hi. "kom naast mij, jongen! —en de trouwe borst springt « ]), alsof hem het sein werd gegeven in zei; te steken, zoo r |» en zo blij ! — //Janmaat!
*) Merk op boe Potgieter bier weer twee dingen tegelijk tracht, te zeggen: Jan Salie was professor, Jan Salie was minister en kamerlid : daarmee wil hij ook rekening houden, en vandaar
de laatste ontboezemingen.
f) Bladz. 58.
§) Bladz 59.



gij zijl altijd oen man van daden geweest en niet van woorden, — vergeelt ge mij?" Het is veel van zulk een vader maar niet te veel voor /.nik een zoon! Ziedaar rijzen heide op, — Jannetje geelt liet teken, dat de tatel is aangericht, en Jan leunt niet welgevallen op de arm van Janmaat. Maar daar is Jannetje Jan op zijde: //Vader! mag Jan Salie meê aanzitten?" //Onderaan, vrouw! Het is van avond voor liet laatst; morgen" (1 Januari 1842!> //besteed ik hem op een hofje.'"
De dis wordt, niet uitvoerig beschreven. Maar zeer opmerkelik is toch dat slot. Ik behoet' liet voor de opmerkzame lezer van mijn Inleiding nauweliks te zeggen. Onder de kinderen hier is ook, — is ook Jan Klaassen. Eenmaal was hij de man van het Hollandse Blijspel, eenmaal had hij een roeping — te kastijden en te beteren, en gekastijd en gebeterd had hij. Toen was zijn lens geweest:
,,Ik spaar de roede niet, ik hel) hel ruik te lief."
Maar ze hebben hem verstoten: allerlei vreemde snoeshanen hebben over het toneel mogen stappen, hij mocht er straks niet meer oj>: hij was te gemeen: //Op straat niet je ronzebons!" was het. Nu is hij sinds lang en i lang niet meer dan Jan Klaassen. Hoort hem: //Als ze mij vrijheid hadden gegeven voort te hekelen, als ze vermoed hadden wat er in mij school, zie, het jongske dat moeder het laatste doldijnde, liet zou nooit Jan Salie zijn geworden; ik had hem zoo lang iiitgelagchen, hem zoo lang gestriemd , tot hij zich had gebeterd." Was Jan Klaassen dan gedoemd om Jan Klaassen te blijven? Kon Jan de Rijnier weer worden Jan de Poëet; Jan Contant en Jan Crediet weer groot worden, en hij niet? Zo scheen het inderdaad. De toestand van ons Toneel omtrent 1840 liet geen betere toekomst voorspellen. Mn evenwel — de roede was nodii, (ielukkig! hij zou weer gezwaaid worden, de tuchtmeester was er: liet was Potgieter en de (Jids! //Jan klaassen!" herneemt de andere zoon Jan's (tot wie onze vriend uit de poppekast zijn klacht gericht had); //als hadden komt, is hebben te laat; maar een ding beloof ik je, wanneer Salie zich ra» ~iju hofje iraagt, dan :al ik liel al irie hem opnemen looj'*) malen,
*) d. i. moe, zat.



i k h <• k niet r u o r /t i <• m <• k da / •/ a n A r i t i e k." Ziedaar de belofte van (le (Jufs. Waar weer een Ideaal is, daar komt de Kritiek weer!
Zien we nu, lioe Potgieters gedachten van begin tot »Miid op mekaar volgen en met mekaar samen gaan, hoe z.'n stuk in elkaar zit. Ik kan me voorstellen, dat menigeen er zich niet recht in thuis voelt en lezend en herlezend zowat een gevoel krijgt van, maar met minder plezier als jongens, op kraak ijs te loopen. Dit heeft z'n eerste oorzaak in de overvloedigheid van Potgieters geest: hij heeft zo ontzettend veel altijd te zeggen en dat zegt hij dan ook maar: een geestelike dispositie waaruit in 't algemeen z'n eigenaardige zegmanier, zijn //stijl" alweer verklaard moet worden. Maar er is een andere oorzaak, die in 't stuk als zodanig zit. Kon hij wel dadelik aan 't hegin z'n Jan en Jannetje beschrijven en helemaal zeggen wie ze waren? Dat kon niet, want Jan z'n zónen \ (de Allegorie brengt dit mee) zijn tegelijk hom-zèlve: j uit hun eerst leren we hem kennen. En die zonen nu komen zo successievelik eerst voor den dag; en natuurlik dan als we kennis met hun maken, is 't eerst de tijd dat we vernemen wie ze zijn. 't Hele stuk door wordt zo de persoon van Jan, die de natie voorstelt, allengs werkeliker, en op de laatste bladzij wordt eerst de beeltenis voltooid: zijn liefde voor Oranje en z'n vroomheid. Trouwens, ook in 't leven leren we mensen niet anders dan in 't verkeer kennen. Maar hier in deze Allegorie was dit trek voor trek schilderen de enig mogelike, de alleen goeie manier. En nog iets: Jan vertegenwoordigt de natie in haar geheel van Heden en Verleden. Er moest allerlei Históriese herinnering in 't stuk, om de Históriese Jan te krijgen. En wederom doordat Jans zonen evenzeer Históriese personen met een Verleden waren, kreeg al die Historie van wat de natie geweest was en ermee was gebeurd, z'n plaats daar, waar deze of die van de jongens aan 't woord kwam. En vandaar dus die op 't eerste en twede gezicht min of meer verwarrende volheid en drukte. Verwarrend! Maar ik voor mij ben niettemin van mening dat Potgieter met veel takt voor 'tgeen hij te zeggen had, m ons Verleden en Heden te laten aanschouwen, — de plaats gevonden heeft. Want helemaal komen we in de illuzie dat wc een Ouwe-



jaarsavond in een Hollands huisgezin doorbrengen, Jan wordt een persoon die we zien, en Jannetje ook en de kinderen ook, wc zien de kamer en wij zijn daar ook, — en toch, tetjchjl' zijn we ons bewust dat dit alles een hogere betekenis heeft, dal Jan en Jannetje ons volk in z'n hele Geschiedenis zijn, en we horen luide; Potgieters mannenwoord waarin z'n kloppend hart en z'n trillend gemoed is, en we verstaan de prediking tot ons zeil, de kinderen'van Jan en Jannetje. Die 't zo gaat als mij die zal, ondanks de Kritiek die 'knie veroorloofd heb, deze andere //Hollandsche Natie" (ik denk hier aan Helmers) een nobele en mooie preek en dichtstuk vinden.
Eerst gaan we zo-maar met Potgieter die huiskamer binnen. Daar zit Jan met de krant voor zich en steekt vast z'n pijp op en laat zich 'et eerste glas (want et kroost blijft hem te lang uit) inschenken. In deze eerste bladzij is al karakteristiek. Jazeker, dat is niet de verfranste en verengelste Hollander, maar de echte van ouds vermaarde die rookt uit een gouwenaar en hem tot zelfs stopt op burgerlik-Hollandse manier. Het is Potgieters burgerman, 't Is nu noch in de tijd van de nationale zeltver"oding, maar ten opzichte zowel van de lof als van de laster (in' z'n krant leest hij van beide), toont hij zich alvast de zelfgenoegzame die wij Nederlanders van nature zijn. Potgieter vindt daarin aanleiding om Jan'sdoopceel te lichten, en komt zo op z'n eerste uitweiding. Verwondert u niet, zegt hij, dat hij aan de zelfzuchtige kant is en bij alles 't meest met zich-zelf rekent: ziet, zijn voorvaders waren dichters noch profeten, maar kaasboeren en zulk slag van mensen, en ziet wat ze hebben moeten vechten en werken in de wereld, wat Jan heeft moeten strijden en arbeiden: wat hij is, heeft hij aan zich zeil te danken, hij heeft het met bloed en zweet gehaald. Vcrs?t geen overbescheidenheid, overedelmoediglieid, niet al te veel zelfverloochening van hem Hij heeft recht ook om wat trots te wezen. Dat moet een kloeke en ongemene kerel wezen, die terwijl hij in de hachehkstr krij"- is om 't stuk grond waar hij woont, een krijg die zich° als eindeloos laat aanzien, eerst uit vrijen gaat met <*eschut aan boord of de geladen buks op zij, en dan ook z'n huishouding op gaat zetten en zich een huis bouwt van onmetelike kapitalen. Kn meteen wordt met enkele



trekken Jan getekend, hoe hij er uitziet. Kn ook Jannetje was daar. Daar dienen we hier ook vast wat naders van te vernemen. Wat was hier beter te doen dan te herinneren aan de heerlike portretten van Ond-Hollandse huismoeders die op onze muzeums hangen? En zij biirgervrouw als Jan bu rgerman. En Hollans als hij, in hart en nieren. Het is een mooie greep, dat hier met de moeder in één adem van de dochters wordt gesproken. Nu is Jannetje det'tige matrone, manr interessant ook: we denken van zelf aan haar jeugd — en onwillekeurig zoeken we die waar Potgieter ze ons vinden laat. 't Huiselik drama speelt dan verder, en zonder omhnal wordt de exppsitic in een ommezien voltooid: Wij horen van 't slechte jaar 41 en wij horen ook van die jongste, en zo dat we vermoeden kunnen, hoe hij de passieve hoofdpersoon zal worden. Ondertussen is ook de karakteristiek van het echtpaar met kleine trekjes voortgezet Daar gaat de deur open, en Janmaat komt binnen, die de eerste wezen mag omdat hij de oudste en niet de minste is. Twede uitweiding: De man is in het kind, — en wat een man moet hij wezen die zo kind geweest is. Ik vind dit een prachtige bladzij. Zo denk ik is Potgieter zelf geweest, en toen hij met dertien jaar Holland in ging, toen heeft ook hij zo de zee in staan staren. Uok elders, in z'n proza en z'n poëzie, heeft hij 'et over dat heerlike kijken in die mysterieuse verten van onze zeeën, vol heimwee en drang tot daden. O, dit is altijd een allergrootst genot voor 'ein geweest.
Luister een ogenblik naar Reislust:
Golf bij golfje zag ik dansen
Op het zonnig IJ,
Luchtig stoof de rei in 't glansen
't Steigerhoofd voorbij :
Of mij de eigen aandrift spoorde,
De eigen lust naar zee,
Ging ik, die k;iar lokstem hoorde,
In gedachte meê.
Hoe het schuim 0111 't bootje krulde,
Hat ter brik mij droeg!
Hoe de wind de zeilen vulde,
Daar 't genot uit sloeg!



Stad en werf, — paleis en toren,
Dook ten waterrund,
Alles scheen in 't zwerk verloren:
Goeden nacht, mijn Land!
In den vreemde rond te dwalen,
Waar het fel azuur 't Statig palmenwoud doet pralen
In een zee van vuur;
lil den vreemde rond te dolen,
Waar de luchtstroom vlijmt Uit des ijsbeers donk're holen,
En de naaide zwijmt; —
Onder 't worst'len met de zeecn
Stormen 't hoofd te biên,
Op de schaarst bezochte reeën
't Wilde volk te zien , —
Alle taal en tont? te hooreu,
Lang gewenscht genucht!
Eind'lijk zijt ge mij beschoren .... 't Krijtgebergte vlugt'.
Hoor! het schip neemt wraak van Jt marren,
't Eischt gevierden toom;
And're heem'leu , and're starieu,
Groet ik in mijn droom....
IJlings grijpt des eerbieds kilte,
Grijpt me een sidd'ring aan,
Voor het rijk van storm en stilte,
Voor den Oceaan !
Zie zelf verder!*) En let in 1 slot op
Heel den aardbol om te zeilen,
Was als knaap mijn dicht.
Waarom Janmaat de eersteling heet, hoef ik niet nader uit te leggen. Merk op hoe ook hij in zijn j<;ügd wordt geschilderd: net als .Tan en Jannetje zelf: het is die nood-
*) Te vinden in Een handel Gedichten en Liederen van Potgieter; door Joh. C. Ziiiiuieniiun.



zakchkc Hi.itnrif.se herinnering, 't Drama gaat verder weer; we zijn op bladzij 30. 't Drama ontwikkelt zich. Janmaat doet verwijten, 't Is niet meer de rustige rust van voor '30, toen de Nederlanders zich-zelf heelemaal vergeten hadden, maar Janmaat kniest zich nog altijd dood aan de wal, en liet is niet meer uit te houden voor hem. En daar komt nu ook Jan Salie voor 't front. Dit is een mooi oogenblik: die oudste en die jongste, die oudste die zwijgt voor die jongste, omdat hij zich opeet van verdriet en ergernis. De ouwe Jan voelt het wel. l)e stemming is al verstoord. Een vreemd begin van een feest! Analyseer zelfde bladzij waarin Potgieter nog bij dit moment stil staat. Let op de tekening van die Benjamin en neem nota van de zich voortdurend ontwikkelende karakteristiek van Jan en Jannetje. Het spannende woord '/Houd moed, Janmaat! er zal te arond een eind aan komen" sluit dan liet tweede bedrijf. Niemand kan meer twijfelen of Jan Salie is JeTragi-komicse persoon die z'n laatste uurtje slaan zal. In het derde, trekken van alle kanten de onweerswolken boven hem samen.
Nieuwe gasten zijn binnengekomen en daaronder de .voorname Pie ten onder Jans kinderen, en de voornaamstcn van de voornamen, Jan Contant en Jan Crediet, die twee //die de eigenaardige beheerschers van ons handeldrijvend volk zijn geworden." Zij en nog een andere handelsman, Jan Compagnie, voeren straks liet hoge woord. Met een hele bladzij historie worden ze geïntroduceerd; en met een sympathie die uit elk woord spreekt, dan geschilderd. Maar eerst wordt gezorgd, dat we liet feestvertrek niet uit het oog verliezen en wij het tweetal in de rij van gasten zitten zien. Jan Contant is het, die het huis van negotie oprichtte, dat. Jan Crediet heeft uitgebreid. Wat de eerste met al z'n voortvarendheid begint, dat zet Jan Crediet voort en bouwt liet hoog op. Dubbel personiliceert Potgieter de Handel: er is kleinhandel en groothandel en de ene kan niet buiten de ander: en bok, de groothandel begint in 't klein en met kontant geld, maar zonder liet wisselstelsel van het krediet kan de handel niet groot worden. In liet gesprek dat volgt, wordt de karakteristiek voortgezet, en daar proeft men Potgieter,-
de zelt handelsman weer uit, die weel wat er tot dat werk van handeldrijven nodiir is en het zo mooi vindt,



— zo als hij ook voor den dag komt in 7 fs maar een Pennelikker en Hanna.*) De familieraad is nu geopend het derde bedrijf begonnen. Er gaat een streng oordeel ovêr~3enatie van 1840: maar merk op hoe Jan de lclike naam niet over de lippen wil en Polgieters betuiging daarover: dat is de wijze spreuk toepassen smviter m modo, f'ortiter in re: ook de mannen van de Effektenbeurs had 'hij een hartig woordje te zeggen, maar te zorgen had hij ook, dat de hooghartige Jan Crediet, die hem lezen zou, niet het hoofd in de nek wierp. Wat een voorzichtigheid ook in het woord dat hij Jan Crediet zeil in de mond legt: //Ik heb de proef genomen, of er wat bruikbaars in Jan Salie stak ; de uitslag was ontmoedigend, ja ontrustend zelfs; in de laatste jaren .. . . maar .... wit 'zijn' neus schendt, schendt zijn aangezigt," Hier is het Potgieter weer, die op zachte manier de natie tot rekenschap'aan zich-zelf wil dwingen. Ondertussen hebben we weer een nieuwe uitweiding gehad. In onze Inleiding is al opgemerkt, hoe de man van de Gids zich aller ielann-en aantrok. Ook hier de Jantjes Goddome en de Jaimen Kalebas en Jan Rap en z'11 maat: de lichtmissen en de kerels van niets, die ook al uit de natie voortkomen, en het «plebs", dat niet wil maar ook niet kan. Misprezen wordt het, dat wc niet strenger zijn tegenover de losbandigheid; geprezen dat we ons eindelik het lot van dat //plebs" waren gaan aantrekken. We weten nu . meteen wie het zijn, die daar, in die hoek, dat horen en zien vergaat zitten te klinken en te drinken, en die zich niet ontzien de grote heren, hun broers, te kritiseren. En een andere Jan komt nu aan 't woord. Let. op de handige overgangen telkens. Jan Crediet decideert: //En dus heeft Salie voor goed zijn afscheid van ons. Het beste, wat gij niet hem doen kunt, is dat gij hem
" //Wat? mij weer opdringt?" valt, Jan de Rijmer in.
Jan de Rijmer die weleer Jan de Poëet was!, die nu //door de bokkesprongen van de nieuwere school heen, weer Jan de Poëet ging worden: daarom vraagt hij: //wil-je hem mij veer opdringen?" Zelf vertelt hij (want het zou eentonig zijn, vindt Potgieter, als hij voortging
*) Vgl. de hiteidini/.



al die gasten hoofd voor hoofd 1c beschrijven), *) zelf vertelt li ij z'n lijdensgeschiedenis. Merkwaardig is hier liet woord van Jan Crediet (recht uit het hart van Potgieter gesproken, voor wie de ware koopman — zie elders — een man is van ziel en intellekt beide!): «Wij lui van de ncgolie, die altijd zin hebben gehad voor iedere glorie, we zouden uw poëzie niet gering schatten, zoo het waarachtige kunst was." Jan Compagnie is het, die de gedachte uitspreekt die Jan Crediet al van de lippen gewild heeft.*) Korte wetten moeten er gemaakt: «Jan Salie moet gedrild, hij moet soldaat worden!" Welzeker, komt er van menige slaapkop in de dienst altans — noch niet iris terecht? Dat is goed gezien, dat nii het overkropte gemoed van Jannetje hel niet meer houden kan. De lezer die mogelik vergeten is dat Jannetje ook in de kring zat, moet haar nu meteen weer voor zich zien; en Potgieter vindt gelegenheid om andermaal (immers al vroeger, bladz. 34—36) een woordje te zeggen aan 't adres van de Hollandse moeders, die toch ook tot de natie behoorden, die toch ook schuld hadden aan de verbastering. Maar die 't zich niet minder aantrekt als z'n moeder, het doortastende voorstel van die «vrolijkste, welgedaanste, kloekmoedigste van .lans kinderen," die niet voor niets zo lang gezwegen heeft, — dat is Jan Cordaat, de barse nian van het leger. Pas tien jaar geleden heeft hij noch getoond dat in hem het oude hart noch klopte, en nu zal Jan Salie voor hèin goed genoeg worden gerekend? Maar altijd is aan 't leger de eer onthouden die het toekwam, 't Gesprek krijgt hier z'n grootste levendigheid: eerst tussen Jan Compagnie en Jan Cordaat; dan tussen Jan Cordaat en Jan de Rijmer, die hem hèlptom te bewijzen, dat hij eenmaal grote veldheren en dappere legers had gehad, en wat beters verdiende dan met het anders onbruikbare uitschot te worden opgescheept. Zo is nu 't onweer boven Jan Salie losgebarsten. Niemand wil hem hebben, niemand houdt hem de hand boven 't hoofd, in volle raad is z'n oordeel geveld: hij die alles bedorven heeft, — zo al niet boeten, hij moet ten minste onschadelik worden gemaakt. En hiermee, kan men zeggen, eindigt het derde bedrijf. In het vierde (ik deel
*) Bladz. 47, regel 21.



zo in om hot overzicht geinakkcliker 1c maken en een schema aan de hand 1c doen) — zit Jan mijmerend. Waarover mijmert hij ? Gaat hel hem als Jannet je .J iNcen. maar in elke klacht van z'n jongens, in elke kritiek en in elke van die herinneringen aan 't grote Verleden heeft hij een aanklacht tegen zich-zelf gevoeld. Hij wordt er somber en treurig onder, ü, hoe is olies veranderd. Wat een niuzièk van feestvreugde lieet't er eenmaal door deze zelfde kamer geruist! Hoe anders placht hij in z'n jeugd ook de Oudejaarsavond te vieren! Dan heerste de 'vreugde in alle harten, dan speelde de minne haar srel, dan werd er gekust — en nu? Aan wie valt die ommekeer anders te wijten dan aan het Benjamin netje, dat noch altijd in de hoek staat, dat noch altijd slemp leptv Zo als Potgieter zelf de glorie ter zee, en hij monde van Jan de Rijmer en Jan Cordaat de glorie van (ie poëzie en de glorie van onze veldheren ter sprake heeft gebracht, zo doet hij liet op deze bladzij de verdwenen Oud-llollandse levensvreugde. Merk op hoe liet hier de geschikte plaats is. Zelf neemt hij liet woord 0111 van Jan's vrijage op te halen en hoe ongedwongen scherts, dans, muziek en zang zich in deze zeltde kring eenmaal hebben gepaard. Dat alles gaat ook Jan door 't hoofd, (Mi z'n wenkbrauwen fronsen zien, zn voorhoota rimpelt De kinderen merken het. Jan Compagnie maakt hem wakker: „Vader! wat suft gij? hebt ge mijn broeders, hebt gij mij niet? Gij moogt niet, gij "(moeit niet te wanhopen zoolang Java en lndiè van ons blijtt, zoolang ik mij daar handhaaf! En handhaven zal ik mij. En nu komt 'het grote ogenblik. Jan Compagnie heelt de ware toon aangeslagen. In toorn over zich-zelf barst Jan nu los (zo wou Potgieter dat de natie zich-zèlt oordelen zou!); in harde zelfkritiek gaat hij opsommen al de tekortkomingen en verkeerdheden die hem van de weg hebben gebracht, bij hun naam noemen al de ondeugden waaraan°hij zicli is gaan overgeven, en belijdt het, dat zo lfij de oude was gebleven, Jan Salie z'n zoon niet geweest was.
Maar het is niet om voorts als een ellendige zondaar in zak en as te treuren, om zich-zell weg te werpen, liet. hart dat van zoveel grote daden de uitgang is geweest , hetzelfde hart is noch in hem, het heelt in liet,



toornen zich-zclf weer gevoeld en herkend. Jan is door éne wilsdaad als wedergeboren. Er heeft een dramatiese ommekeer plaats. Wèl had hij begrepen dat er mei z'n jongste iets moest gebeuren, maar nu eerst, onder al die kritiek van de jongens, zijn hem de ogen waarlik opengegaan: .lan Salie moet uitgebannen, dat eist de toestand,
— en hij zelf, hij moet voortaan de ogen open houden. //Jan Compagnie! daar hebt ge mijne hand erop, dat ge op Java nooit met Jan Salie gekweld zult worden! Jan Contant! Jan Crediet! Jan de Poëet! u zal ik evenmin met hem meer lastig vallen. Janmaat! kom naast mij jongen!" (en de trouwe borst springt op, alsof hem het sein werd gegeven in zee te steken!) — //Janmaat! gij zi.jt altijd een man van daden geweest en niet van woorden,
— vergeeft ge mij? ik zal me beteren!" Hoor Potgieter daar tussen door met z'n //Bravo!", //Bravissimo!" En als nu Jan en Janmaat oprijzen, en meteen Jannetje het teken geeft dat de tafel is aangericht, dan — zal ik zeggen — is het vierde Bedrijf gedaan, en het vijfde begint: de Oudejaarsavond-feestdis! De, kotjel is door de kerk: Jan Salie gaat naar een hofje!, voor 't laatst zithij mee aan. En hoort die twee die, terwijl alles zich schaart en plaats neemt, noch zo druk redekavelen aan de haard: Jan Klaassen en Jan Kritiek: Jan Kritiek die Jan Klaassen belooft om, zo dan het nationale Blijspel nog een vrome wens moet blijven, te doeti waartoe hY) niet bij machte is, — dc Jan in wie ook Potgieter zelf het woord heeft. Als ook zij in dc rij zitten, stelt de patriarch de feestdronk in. Hoe zou de avond kunnen voorbij eraan en niet de leus van die feestdronk worden gehoord ? Want dit huis hier is de natie zelf; Willem van Oranje was het die Jan en Jannetje eenmaal voorthielp, en wat er ook gebeurd mag zijn, vrienden gebléven zVin Jan en de Oranjes; de geschiedenis van Nederland en die van 't Oranjehuis zijn niet te scheiden.
„Oranje ia 't hart , en niemand» slaaf!"
Dat was ook Potgieters éigen leus: Republikein, maar vriend van Oranje, en niet zonder Oranje de toekomst tegemoet. Een luid hoezee beantwoordt de toost, en wég zijn alle nevelen, Jan voelt zich de oude weer en wéten doet hij het, dat z'n zonen noch niet verbasterd zijn; op



Oud-Hollandse manier zal hij nu deze zeilde avond noch
vrolik zijn, want morgen? zal liet oude zijn voorbij-
«•e"aan en alle dingen nieuw geworden! Op Oud-Hollandse manier, maar eindigen zal hij straks ook als in zijn beste tijd met het //kernige woord'': God zegene ons, kinderen . En //God zegen U!" eindigt Potgieter, ondanks dat motto, waarvan heel z'n Allegorie de illustratie zijn moest, hel woord van de Eries Onno Zwier:
En teer op nietwes staat te maken ,
Als 't geen in eigen krachten is.
S C II E M A.
I. Jan in z'n huisvertrek aan een December-haard de krant lezend, wachtende de kinderen die komen zullen om van 't Ouwe in 't Nieuwe te vieren. Jannetje, karakteriserende trekken; ook in de allereerste alinea. Jans zelfgenoegzaamheid (bladz. 30—32): Overgang tot
de uitweiding, waarin Potgieter vertelt wie Jan van afkomst is en onder wat omstandigheden hij zn huishouden ging opzetten : allegorisering van onze geschiedenis. Het uiterlik van Jan en nadere karakterisering. — Jannetje s uiterlik en aard (Rembrandt en Rubens!): hoe ze was in haar jeugd: haar dochters (de Nederlandse meisjes!): haar weerzin in 't niet-nationale; zin voor orde, spaarzaamheid, etc., ook vroomheid (bladz. 32—36). Overgang: Potgieter laat haar 't gesprek voortzetten.
Gesprek over 't afgelopen jaar, het slechte jaar IM1. De jongste: //Zoo wij liet goed stellen kunnen, daar zijn er onder onze kinderen — die het meer verdienen dan — //Jan Salie": hier begint de dramatiese beweging. Karakteristiek van Jannetje: //Veel geld, Jan! we komen al op onze dagen — als ge liet nog om den wil van onzen jongsten vroegt;" — (deze trek komt telkens weer vooi den dag: goed en mooi gevoeld vaii Potgieter) (bladz.oo). II. Janmaat komt binnen; meisjes komen met hem
mee. . . . . ,
Twede uitweiding: Janmaat in z'n jeugd, als kind, als jonden — als jonkman: allegorisering van onze geschiedenis (bladz. 37-38). Let wel: hij is de eerstel,ng\ Karakteristiek: Er scheelt Janmaat iets.^
Gesprek tussen vader en zoon (de malaise), dan Salie



ment/f er zich i>/ ("Zeg ercis, Janmaat! wil je <»»k een kopje slemp r"). Janmaat's verzuchting (bladz. .'5'.)): Jan Salie z'n moeder (bladz. 10).
Jan Salie geschetst (een lange slungel: welke dofte ogen! — welk een mcelgezieht! — welk een houding van slierislarie!: een «ongeluk": "de patroon aller slaapmutsen, aller soepjurken, aller sloffen te onzent!") (bladz. 40).
Karakteristiek van Jan: vroomheid; z'n verhouding tot .Tan netje.
Het dramatiese woord: "Houd moed, Janmaat! er zal te avond een eind aan komen.
Nieuwe gasten komen binnen.
111. Jan Contant en Jan Crediet.
Derde historiese uitweiding: verklaring daarvan hoe Jan Contant en Jan Crediet onder Jan's zonen zulke extra-gewichtige personages kunnen zijn (de Allegorie loopt hier helemaal spaak: die was hier natuurlik niet vol te houden; die regeringsvormen, de l'rins en de Staten, konden toch wel op geen manier in 't huishouden van Jan en Jannetje worden overgebracht, zelfs kan niet eens gezegd, dat Jan de regering van z'n huishouden minder nauw aan 't hart lag dan 't handeldrijven van z'n
zonen) (bladz. 11—42).
Een enkele trek — die maken moet dat de lezer het feestvertrek voor ogen blijft. Afkeuring dat Jan, ons volk, z'n huiselik intérieur zo heeft laten onthollandsen
(bladz. 12 — 13).
Jan Contant en Jan Crediet in hun uiterlik en aard. Hun eigenaardige betrekking tot elkaar (wat Jan Contant begint,° zet Jan Crediet voort en voltooit het). Hun verdraagzaamheid. Houd in 't oog dat de karakteristiek van de zoons, meteen karakteristiek van Jan is als vertegenwoordigend de natie (bladz. 4.5 11).
De Familieraad wordt geopend, 't Blijkt geen gekheid te zijn wat Jan omtrent Jan Salie heeft laten verluiden: dat hij plannen met hem heeft. Als 't beter zal worden in de zaken, in de eerxte plooit met Janmaat, dan moet Jan Salie het huis uit, geplaatst-, wie wil hem hebben? (Merk op dat de lelike naam Jan nog niet over de lippen "eweest is: een mooie, tijne trek). Jan Contant, Janmaat en Jan Crediet nemen tegelijk het woord (bladz. 44- 41»), — om hem te weigeren.



Potgieler laat .lan Crediet duidelik maken, dat Jan Salie nergens minder voor deugt dan voor de handel, wélke ook. — Potgieter de handelsman komt hier uit. Een weinig hekelen doet hij de financiële operaties van de laatste tijd. Daarmee krijgt hij de overgang tot de
nieuwe uitweiding: , 1T ,
De Jantjes Goddome, de Jannen Kalebas, Jan Hagel en Jan Hap en z'n Maat, Karakteristiek van Jan: al te toegeeflik is hij voor de lichtzinnigheid en losbandigheid. Prijzen doet Potgieter het, dat men zich eindelik het „plebs" metterdaad is gaan aantrekken (de Maatschappij van Weldadigheid ; 't kosteloos onderwijs) (bladz 46—4/).
Jan Crediet heeft een voorstel omtrent Jan Salie.
Jan de Itijmcr (bladz. 47—50). Wat tot 1111 toe telkens Potgieter in een uitweiding heeft gezegd, liet historiesc, — Iaat hij hier zeggen door de man zelf: de Poëzie in de. XVII' cn in de XVHIf eeuw; \ an llaren, Bilderdijk; «Jan de Poèèt gaf Salie alweer den schop," — maar de rijmelarij is toch noch sterk in de mode.
' De nieuwere dichtschool, waarvan Potgieter zeil is (bladz. 50): de betuiging van Jan Crediet (de patriciese koopman, die zin heeft voor kunst cn letteren)!
Jan Compagnie ondersteunt het voorstel van Jan Crediet: Jan Salie moet soldaat worden: Jannetje en Jan Cor-
daat! (bladz. 50). ,11
Uitweiding over Jannetje, de Hollandse moeder: karakteristiek : praktiese zin: «Alle ding zijn eisch;" maar nu in zwakheid voor haar kinderen onprakties, hoewel eenmaal haar spreekwoord geweest was: «Vreemde oogen maken menschen" (herinnering meteen aan 't Oud-Hollandse huisgezin) (bladz. 50—51).
Woordenwisseling tussen Jan Compagnie en Jan < ordaat (bladz. 51 — 52). liet historiese wordt Jan ('ordaat zélf weer in de mond gelegd. Jan de Itijmcr bewijst dal hij zich gebeterd heeft: hij bestudeert de grolc zeventiende-een wers weer: z'n mond is er vol van!
Niemand kan Jan Salie tjeiruiken.
IV Jan is totaal onder de indruk: hij zit. te mijmeren alsof 'hij wanhoopt. Al de herinneringen van z'n mooie tijd zijn wakker geworden: de mooie dagen van volle levensvreugd zijn heen: vedel en luit en liedboek zijn verdwenen met geestigheid en schalksheid, lteet liet



loven heeft Jan Salie bedorven. Zelf schildert Potgieter een paar tafreeltjes van zeventiende-eeuwse gezelligheid (stel u die goed voor ogen!) (bladz. 54—56).
Jan Compagnie, die al heeft laten merken dat hij zo goed als Jan Crediet wat heeft in te brengen, neemt het woord: hij steekt Jan een riem onder 't hart. Hem laat Potgieter zeggen wat bidïè voor Nederland is: aan iidiö hangt ons zelfstandig bestaan, met Indiü kunnen wij groot zijn: //Vader! wat suft gij? liebl ge mijne broers, hebt ge mij dan niet" — hebt ge Indië niet? (de handelsman komt hier weer uit) (bladz. 56—57).
Ommekeer lij Jan. De ogen zijn hem opengegaan. l)e toestanden waren ernstiger dan hij ze had ingezien. Van Jan Salie had hij nog iets willen maken. En nii is 't hein duidelik: Jan Salie moet uitgebannen, hij mag niet meer meedoen. Z'n zelfkritiek en zelfveroordeling. — Opmerkelik is nog d;it: //Priester van de Kunst, van de Wetenschap, van de Godsdienst! Waarom hebt ge mij niet vroeger op mijne zwakheid opmerkzaam gemaakt?": want van hun moet, voor Potgieter, de ware verlichting uitgaan, bij hun zijn de diepe inzichten en de ware wijsheid: tot die Priesters spreekt Potgieter dit — (bladzijde 57—60).
Jan's besluit: nik zal niemand meer met liem lastig vallen!' Jan en Janmaat: symbolies op te vatten: handel en zeevaart onafscheidelik aan elkaar verknocht! (bladz. 58—60).
V. l)e kogel door de. kerk: Jan Salie moet naar het hotje. Jan Klaassen (het totale verval en 't verdwijnen van het Blijspel, dat voor de nasie een spiegel en een leerschool had kunnen zijn!) en — Jan Kritiek (de Gids!) (bladz. 60—62).
De Feestdis (Jan Salie onderaan). De Feestdronk: //Oranje in 't hart, en niemands slaaf!" Twaalf uur: //God zegene ons, kinderen."
Het MOT T U.
189fi.



IV.
aantekeningen.
Motto boven het stuk: uit van Harens Ode over De Staalman (aan zijn zoon Willem Anne). Onder hetzelfde motto was in 1837 het anonyine tegen Bilderdijks Geschiedenis des Vaderlands gerichte werk van J. de Bosch Kemper verschenen: De Staatkundige partijen in .VoordNederland geschetst in een historisch overzigt. (//Onthoü. dat in regeringszaken, De naam van Macht is nimmer wis; En leer op nietwes staat te maken, Als 't geen in eijgen krachten is."); in 1840 was dit werk in de Gids besproken. Potgieter paste het nu op zijn manier toe.
Pag. 30 reg. 0—10: Laat vreemdelingen beneren etc.: De onverbasterde Nederlander zoals Potgieter hem zich gaarne voorstelt, is ernstig en gevoelig van aard en de Oudejaarsavond heeft voor hem die leeft met zijn hart, altijd iets weemoedigs. Maar hij is niet sentimentccl, hij houdt er niet van zich in 't weemoedige te verdiepen , zijn verstand laat blijdero aandoeningen "zegevieren. — verstandelijke levensbeschouwing: vgl. uit Kopijeerlust des dagelijkschen levens (Kritische Studiën /, 361): '/de levensbeschouwing is partieel, bekrompen, onverstandelijk": en wel in verband met het voorafgegane //Wij zouden alle grenzen overschrijden etc."
Pag. 31 reg. fi: de onderziel: de borstrok: een woord dat bij vele Hollandse en Zeeuwse schrijvers van de X VII«'«* eeuw voorkomt, maar, naar rt schijnt, niet overal presies met gelijke betekenis: Hooft in zijn gedicht van 161'.) O Venus, die hebt yders hart in handen (Lcendert/. I 168, Stoett 1 158) zegt van de maagden:
Dau leeren zij ten stichten bed uitstijgen En in een onderstel ter venster vaeren Op sung en sntieren.
Potgi ktkr, Jan, Jannetje. (\



Later veranderde hij: onderkeurs. De uitgevers vatten hier zowel onderziel als onderkeurs nis onderrok op. Cats, iti De Mandragende Mae;/ hl zegt: Hij si et haer onrjekleet, en lucht daer henen r/aen. Rn 't scheen sij had alleen haer onder-zieltjen aen\ maar het Zeeuwse woord voor rok is keurs, keurse, keuze en een ziel ot' zieltje is bij Zeeuwse schrijvers een '/lijfje". Verwisseling komt bij namen van kledij wel is waar meer voor. En juist ook bij keurs, dat nu noch in Zeeland (de keuze) een vrouwenrok betekent, maar ook het lijf bij een japon is, een keurs-lijf. Orerhemd wordt in 't Oosten ook = //halfhemd" genomen. Zulke kledingstukken zullen dan in den regel vroeger wel een zijn geweest (andere oorzaken van 't verschijnsel d;iar gelaten) en toen het éne kledingstuk er twee werd, is dan de naam verschillend gebruikt geworden. Zo zijn broek en kousen vroeger cén geweest en hoos betekent noch in 't ene dialekt //broek", in 't andere //kous", in weereen ander //laars", en ons kous is liet Franse chausse(s) — //broek" en had ook in 't Mul. die betekenis (zie Verdam III op couse). In de uitdrukking bij Potgieter (die zeker wel niet van hem, maar oud-Hollands wezen zal) is onderziel nu in elk geval wel niet = //onderrok", eer = //borstrok" of //rtanel" en wij zullen hier wel een woordspel met ziel 's mensen //ziel" hebben aan te nemen; de//kouwe kleren" zijn onze buitenste, wat de kouwe kleren niet raakt, gaat zeker niet diep bij iemand, want 't raakt hem helemaal niet.
Overigens denke men bij deze plaats en 't volgende a;in de positie waarin Nederland met zijn koning tegenover de Mogendheden verkeerd heeft tengevolge van de opstand van België, immers sinds 18:51 toen Willem J weigerde de //vier-en-twintig artikelen" aan te nemen; in 1838 hield de koning op te //volharden" maar liet duurde noch een paar jaren voor alles geregeld was en //men"' bleef natuurlik //boos" op ons. In de tijdschriften van toenmaals is het te merken dut wij ons ook wel miskend voelden door 't Buitenland. Men zie b.v. in het Alyem. Letterl. Aluandschr. 18:57, 11 8(.t — 'J'J . de Lezing van Sincerus (Sprenger van Eyk?) te Rotterdam over: Nederland een rooriaerp ran bespotting bij deszelf's naburen: //Zij minachten, hoonen en ver-



guizen ons": //hunne journalen en letterkundige werken zijn opgevuld niet de onbeduidendste aanmerkingen , die wij als voortbrengselen van sarcasme kunnen verachten, doch als hunnen oorsprong vindende in zucht tol bespotting moeten vertoeijen": 'tis, klaagt hij, ot' wij tegenwoordig «het Beotié van Europa' zijn. Toch is wat hij meedeelt niet zo erg; maar de Nederlanders wisten wel dat ze niet zoveel meer betekenden en dit maakte hen gevoelig (zie ook Recensent der Recensenten 1838, II 510—517 en 1841, II 258—262). Met blijdschap nam men nota van Strombeck's Darstelhtnqen aas einer Reise dtirch De/ctschland and Holland im Ja'hre 18'!7 (Recens. der Recensent. 1810, 2''1'deel 121 12 »), i" hetzelfde, aangehaalde, Tijdschrift werd eenmaal met citaten bewezen hoe toch /-schier alle vreemdelingen van naam en verdienste' Nederland het grootste recht hadden laten wedervaren, de Bonapartes, Hu me, Schiller, Yoltaire, Tissot, Ihomas, Bcntivoglio, (iuicciardini (Recensent 1840, 2't'' deel 233). Irots had men ook mogen zijn van ('ousin's De /'Instraction ]utblitjue en Ho/lande (1837), ingenomen kon men zijn met X. Marmier's lettres sur lu llo/tande 1841.
En door wie werd Jan opgehemeld? Potgieter laat het hem zelf zeggen: //mijne talenten en mijne vernuften, mijne verhandelaars en mijne dagbladschrijvers, allemaal prijzen ze mij om het zeerst". Het is immers ook bekend hoe schrikkelik wij sinds onze //herstelling" aan zeltingenomenheid en zelfgenoegzaamheid gelaboreerd hadden. Dit is in het tijdperk van Willem J wel ons grootste gebrek, onze ergste kwaal geweest. Wij waren volmaakt tevreden met onszelf, liet bereikbare was bij ons bereikt. Kr is een overstelpend getal van bewijsstukken in proza en dicht voor bij te brengen, '/ie onze Inleiding in 't begin en van mijn opstellen over De Roos ran De'kama in Gids roor den Onderwijzer 1889, liet derde: Het hoek en zijn tijd. Jeronimo de Vries, in zijn Redevoering bij de prijsuitdeehng in Felix Meritis op 27 dan. 1841: over het Nationale of Eigenaardige in onze schilder- en teekenkunst, gal als oorspronkelike kenmerken van de volksaard de navolgende op: kalmte, ernst, bedaardheid, nauwkeurigheid, geduld, vlijt, onvermoeide werkzaamheid, leerzaamheid, vasthoudend-
6*



beid, huiselikheid, liefde tol waarheid, zedelikheid, vaderlandsliefde, zucht tot vrijheid, godsdienstzin: "en dit alles vereenigd niet en verhoogd door een innerlijk lijn gevoel en een gezond oordeel." Zeker Jan werd wel geprezen! Men leze ook eens de Voorredenen op deel I en II van Sprengcr van Evk's Fakkel, 1825 en 1826: in alles wat voor een natie lofwaardig mag heeten, zag men zich-zelven vooraan.
1'ag. 31 reg. 11: l)e geelzucht (een galziekte, waarbij galstoflfen zich in het bloed mengen) maakt hypochondries en de hvpochondriese geelzuchtige heeft er lasl van, in letterlike en overdrachtelike zin beide, de mensen en de dingen geel te zien. Een Duitsche dichter zegt: "Spleen streut auf alles gelbe Schatten, Hun wandeln sicii die Lilien Yon Huisums') in Nasturzien':) Und Coypels3) Amors in Mulatten." En met toespeling op zijn tijdgenoot Bilderdijk, in zijn verhandeling Orrr het (lezond I twxtand .spreekt Van dei' Palm van //de overheersching van driften, en togten, en neigingen, die zich tusschen het verstandelijk vermogen en de voorwerpen, waaromtrent het werkzaam is, schijnen te plaatsen; om de gedaante derzelve te veranderen, alles als door een middenstof te doen beschouwen, of daaraan haar eigen kleur te geven, gelijk in die lichamelijke ziekte plaats heeft, die de ouden de koninklijke4) noemden, maar waarvoor wij slechts den eenvoudigen naam van geelzucht bezitten." De lijder ziet zelf ook geel. In het Ijatijn is lirrre '/blauw zijn", een '/loodkleur hebben", ook = //afgunstig zijn", li reus ook «afgunstig', liridus //blauw", «loodkleurig", ook «afgunstig", en lioor «blauwe kleur", «loodkleur", ook //afgunst". ') Maar ook in Grimm's W»r-
') Hollandse bloemschilder, eerste helft XVII ld»1 eeuw.
2) De plantensoort waartoe de bitter- of sterkers hoort (Kresse).
3) In de XVII<le en XVIIIde eeuw zijn er een viertal Franse schilders van deze naam.
") Morbus ret/ius.
5) Vgl. in Verdam's G. v. d. Schuerenx Tetdhonisla juii?. 54 blondicheit, b/oiit, , waar men wel niet uit halen moet dat blont -- „afgunstig" geweest is.



terbuch vermeldt Hildebrand gelb al.s teken van nijd en bozigheid : nor acid gelb werden ; — als ein wat;li*; gelbsiichtig komt er voor van "gedanken etc. die von verstimnuuig oder neid eiiigegcben weiden": gelbsiichti</e Forstellungen, gelbsiichtige Blicke. Het Grote Woordenboek geeft als uitdrukkingen: Hij ziet geel ran nijd en :e ziet er uit als de gele Nijd-, daarbij uit Schimmel (Dram. Poezie I, 314): //Wel man! wat kijk je kwaadaardig, wat ben je geel; krek eender als onze dominee als bem de gal plaagt." Met de gal bracht de volksmening de lastige of kwade gemoedsaard van sommige mensen bepaald in verband. Onze bekende uitdrukkingen: te reel gal hebben, zwartgallig (= //melan-cholies" op z'n Grieks), een duifje zonder gal ') moeten hier dan ook tegelijk met "de gele Nijd " genoemd worden; soortgelijke komen in verscheiden andere talen voor. Zie 't (irote Woordenboek 111, 142—144.
Opgemerkt moet noch dal hier bij Potgieter de betrekking tussen de geelzucht en de //nijd" andersom genomen wordt, alsof men nl. door veel boos zijn zieli de geelzucht op den hals kan halen: vergelijk ook de uitdrukking zich kwaad' bloed' maken, die Potgieter hier met de geelzu-.ht krijgen ah de nijd laat korrespondeeren; ook deze zal wel inderdaad als pathologiese term zijn o]> te vatten, waar dan dezelfde omgekeerde verhouding in ligt: vgl. faire du maurais sang, sich bóses Blut machen.
Pag. 31 reg. 10: F ij, wat een goore paai is dat\: waar dit citaat thuis hoort? mogelik bij een van de Zeeuwse dichters, 't zij Ketje Wolil' 't zij een vroegere. Fij, oudtijds // (//Fi! i/anc weg, (Jod unnere di\ drukt alkeer en verachting uit; ook in andere talen; 't is met foei, pfui e. a. te vergelijken.
door is vuil, onzindelik , smerig, gemeen, vrekkig (Kiliaen!); en is verachting uitdrukkend.
Pag. 31 reg. 21 2b: Mijne talenten etc.'. Dit en t vol-
') l)e iluif had , in oud volksgeloof, evenals sommige andere dieren geen r/af, was daarom ook altijd zacht en goed : Nat. Bloeme III 1020—1030.



gendc is ironies door Potgieter bedoeld. In de zelfvoldane tijd zonder hoge idealen waar hij tegen strijdt, krioelde liet van onbetekenende lui die van zich zelf vonden, dat ze gehoord mochten worden. Wat de dichters betreft, zie de Poëtiese Almanakken van toen ! — ze waren legio! Maar 't ontbrak juist aan talent en vernuft! Daarom leest Jan z'n eigen «knappe lui" ook niet. De «verhandelaars" zijn typies voor deze tijd. Er werd ontzettend veel «verhandeld", 't Beschaafd publiek zat graag onder 't gehoor van zijn alles en noch wat «verhandelende" deftige Lezers of Sprekers, die hun onkosten meestal niet groot maakten. Potgieter zowel als Jacob (ieel hebben de verhandelzucht gehekeld en gekritiseerd.
Pag. 31 reg. 32: nl. de synode van't jaar 1816. 't Kwam voort uit de huiselike, gemoedelike en ietwat-sentimentele neigingen van de tijd. Denk aan 't bekende «Uren, dagen, maanden, jaren" (N°. 160 van de Evangelische Gezangen) van Eeith, oorspronkelik Nieuwjaars-lied , dat toen Oudejaarsavond-lied werd.
Pag. 31 reg. 33: tabak in de duo*: wel niet wat wij in den regel tabaksdoos noemen. In de niannengezelsehappen van onze grootvaders of overgrootvaders, die bijna allemaal de gouwenaar rookten, was altijd een min of meer sierlijk kistje niet tabak benevens het ook hier genoemde koperen komfoor met «geglommen" kool ter tafel. Het kistje zal hier wel een doos zijn.
Pag. 32 reg. 2: Een geglommen kool is hier een weer tot gloeien gebrachte dove kool; anders zijn geglommen kolen, ook glimmende kolen («een glimmend kooltje in de test") genoemd, in 't algemeen «gloeiende" kolen, n.1. geheel «doorgebrande". Een andere betekenis van glimmen is «gloeien". In Eerdinand Huyck, in 't verhaal van Pulver, van die zeeroverkapitein: «'t was een groote, schoone vent met een houding als een A minimal en oogen als glimmende kolen". Van kolen wordt ook aanglimmeH, aangeglommen gebruikt. — In het komfoor: zie vorige Aantekening.



Pag. 32 rog. 7 : John Buil, etc.'. Jan kan or zich dus best fn schikken als hei nu minder mooi lijkt.
Pag. 32 reg. 10: Bietekroten: in dc eerste helft van deze eeuw is er over de suikerpeeën al veel te doen geweest. In 't midden van de XVIII'le eeuw werd het eerst suiker uit kroten bereid. In 't begin van de X1X<1<* verrees de eerste beetwortel-suikerfabriek, in Silezië. Biezonder interesseerde zich hier toen voor, Keizer Napoleon. Hij deed de fabricage naar frankrijk overbrengen, waar zij zich, onder /ft continentale stelsel, ontwikkelde (Sloet's Tijdschrift voor Staathuiskunde XYI, 51). Men herinnere zich van Marles vermakelike zelf-parodie van Napoleon A at aha sis: 'k Werd boos, omdat dat Russisch vee — Wou suiker drinken bij zijn thee: Vergeefs beproefde mijn gezant, — Dc zaak te stellen op haar pooten, — En sprak: Kom Sander, toon verstand, — En hou je bij de beetekrooten." Zo was de konkurrensie tussen de beetwortelsuiker en de Indiese rietsuiker begonnen. Na Napoleon's val ging de nieuwe industrie wel weer kwijnen, maar tegen 1810 begon ze weer op te leven. Ten d<tge dat Potgieter zijn stuk sclireel, vindt men haar in de Tijdschriften telkens ter sprake gebracht ; men zie b.v. in Tijdschrift v. li. Genootsch. ter benorder, der Nijrerh., gerestigd te ünderdendam, 1, 838 lbte stuk, in Tijdschrift ter berordering v. Nijverheid van v. deiBoon Mesc'h, G. Verdam é. a., V 1839, de mededelingen omtrent //liet belang van den mangelwortel vooi Frankrijk" in liecens. der flecens., 1840 11, 288. En let op dat: zou die courant liem weer hebben geëryerd ? Het zou echter noch tot 1858 duren voor de eerste Nederlandse beetwortel-suikerfabriek (te Zevenbergen) werd opgericht. In 18tl mocht Potgieter noch spotten met llans Moff — die de bietekroten //idealiseerde", die, met alle kracht zich op de verbetering van zijn fabricage toeleggende, er zich gouden bergen van durtde beioven: Laat Duitschland stof en op zijne bietekroten, roept hij uit op de laatste bladzijden van llanna 18 f3, bi Oostzee en Zwarte zee begroeten om strijd^ koffen en brikken met de gelouterde suiker van Java beladn. Inderdaad vermeerderde hier noch steeds het getal rat li na-



derijen. Maar, al te gauw kregen de Duitsers gelijk en in 1869 telde men in Nederland zelf niet minder dan zeventien suikerfabrieken (zie ook Vragen des Tijd», 1000).
Vgl. noch : uit Theodoor v. Rijswijcks Politieke Refereinen (1844): De Rietsuiker: //Wat poogt gij liier langer in wezen te blijven, — En kraait gij uw deugden en nuttigheid uit? — Hoe nuttig en deugdzaam, men zal u verdrijven, — De beet is u vóór, uw kans is verbruid": zo de eerste strofe; en zie verder toespelingen op de suikerkwestie in België in Het petitioneren en in Toen men het Monopolium op den tabak trilde invoeren (//De tabak had nog iets debiet — Hij moet vergaen als 't suikerriet"; etc.). A ndere Vlaamse dichters prijzen de beet.
Pag. 32 reg. 12: Monsieur: Potgieter denkt aan de//Franse tijd"! Onder de geheime artikelen van het Haagse; Verdrag (tussen liet revolutionnaire Frankrijk en onze Staten-gencraal), Mei 1795, was de bepaling dat wij ter verdediging van onze nieuwe Republiek een Frans leger van 25000 man (niet mèèr) zouden opnemen, bezoldigen en onderhouden. In volslagen staat van behoeftigheid kwamen die soldaten en als ze in behoorliken doen weer verkeerden, werden ze vervangen door nieuwe hongerlijders, en in 't jaar 1804 had ons dat meer dan f 74,000,000 gekost! Eerst, werden ze met dolzinnige geestdrift ontvangen, maar straks spotte men in marsmaat:
„Daar kómmen we an, Daar kómmen we an,
We hébben u;een kousen of schoenen meer Tin."
Ziehier wat Sincerus (zie de derde Aant.) in 't Alyem. Letterl. Maandschr. 1837, 11 97, daarvan vertelt: «Ik heb het bijgewoond in 95, 't was een graad ot wat kouder dan thans toen die eigenste Franschjes onder het gezang van Virat de Carmagnoles, de Oostpoort (te Rotterdam) introkken. Dat moesten soldaten heeten, ja bandieten waren het; kapotjassen hadden zij niet, nog veel minder menageketeltjes en broodzakken achter op hangen. Die goed gekleed waren hadden dekens om hun lijf, een stuk roggepeun bedekte de punt van de bajonet; de meesten echter waren zoo naakt, dat



men dc Fransche armoede dooi- de lompen koude zien uitkomen. Maar zag ze eens drie maanden later? Holland had ze gevoed, gewarmd, gekleed en laat ik er maar bijvoegen gereinigd. Tengevolge namelijk van verschillende wissels, die geen duit waarde hadden en welke gewoonlijk behelsden: de banjer dat/er L. zal op rertoon leveren zes koppel* ossen en het noodt (je la/nsvleexch; of de burger hal-her '/j. zal laten volgen al het gebakken brood da! hij in zijnen mnkel heeft; het zal valideren (= «in rekening komen") aan de bevrijders van Nederland: enz. werden de opgeknapte Franschen als goudhaantjes naar Picardyen of (iascogne teruggezonden, om plaats te maken voor andere bedelaars-scharen, die, zoo mogelijk, er nog ongelmvender uitzagen, en bij welke dezelfde manoeuvre van inkwartiering, en aflevering, als het weer inenschen geworden waren, plaals greep." //Kan er, vraagt de verhaler, wel grover ondankbaarheid bestaan dan een volk, dat zoovele weldaden vruchleloos verspilde, tot een voorwerp van minachting en verguizing te maken?" Maar ook na ISOt had Monsieur het hier //goed geluid".
Pag. 32 reg. 13: tot Jonathan toe, — allen geren ze mij steken onder en boven water: Zie Potgieter in de aantekening achter zijn gedicht Aan Ne/v-) ork in de Muzenalmanak van 18 f2; hij acht het bekend hoe schier alle Anglo-Amerikaanse schrijvers gekken met Dutchmen, Duteh buildings, Dutch wanners, Dutdi genius; en zie het gedicht zelf.
Pag. 32 reg. 29: ons aller bet-overgrootvader: nl. Adam. YVij zijn, in dc eerste plaats, immers allemaal, als mensen, zelfzuchtig. Ten andere, zegt Potgieter, luister eens naar Jan's geschiedenis!
Pag. 32 reg. 31: doopceel lichten wordt hier door Potgieter noch gebruikt in de betekenis van //iemand z'n afkomst ophalen". Tegenwoordig is het ook zonder dat: van iemand vertellen al wat hij op z'n kerfstok heelt. Zoals het hier gebruikt is, is 't oorspronkelikcr. 't Is een spreekwijze uit de tijd loen er nog geen "burgerlike stand" was en alleen maar in dc kerkelike doop-



boeken genoteerd werd de dag van bet dopen, bij uitzondering maar met voordacht die van geboorte. Een briefje metextrakt uit de doopboeken omtrent een bepaald persoon was een doopceel, hoedanige men vragen en verkrijgen kon, en dit was het //lichten" van de doopceel.
Pag. 32 reg. 33: Jan overtreft nu zijn voorvaderen, dat is bekend; veel middeleeuwse adel zit er niet in Nederland, onze aanzienlike geslachten, onze patriciese families blijken, als we teruggaan tot de X Vilde en XVI'le eeuw, meest van echt burgerlike afkomst te zijn.
Pag. 32 reg. 37: fiks op de koten staan', nhij is noch wakker op de koten': nredenen bijbrengen die op koten staan": iidat werk staat op zijn koten'ziedaar noch enkele oudHollandse uitdrukkingen met koten; een koot is eigenlik een hielbeeii; bekend is het kinderspel met die koten. Koot, koten is een echt Hollandsch woord.
Pag. 33 reg. G: over de zestig: want zestig is een lelike leeftijd, denk maar aan de uitdrukking nben je zestigr1" Dan is men voor goed begonnen //oud" le worden.
Pag. 33 reg. 7: schoon Jan de wereld heeft bekeken, Jan heeft zijne kuiten nog niet verloren: voor een npatertje langs de kant" zegt geen meisje nba!" van hem: als de kuiten weg zijn, is de jeugd eu de pit uit een man, als ze niet weer willen komen, is 't een teken van verouden: nHartelief wat wordt je vet, zei Lijsje tegen haar man F'obert, je krijgt beenen als zwavelstokken" (Harrebomée i. v. been) en daarmee gaf Lijsje niet te kennen dat Fobert behageliker voor haar werd. Maar zonder zich belachelik te maken, kan Jan noch een dansje meedoen en gezoend willen de meisjes ook van hem noch wel zijn. Gezoend wordt er namelik in 't oude van oorsprong middeleeuwse danslied van
Daar ging eeu Patertje langs de kant,
Héi 't was t'n ile Mei! —
dat in Noord- en Zuid-Nederland beide noch altijd voortbestaat.
Pag. 33 reg. 16: Spreekwoorden aan centen ontleend: Pot-



gieter plaatst bier gauw even de opmerking die hij gemaakt heeft, dat hoewel de centen nu al zo lang (immers sinds 1818: zie Verkade's Muntboek (1818) en Muntkabinet van 's Rijks Munt te Utrecht, Catalogus: met Geschiedkundige Aantee kening en betreffende den Muntslag in Nederland na 1813) in zwang zijn , men noch altijd in de spreekwijzen veel van penningen (en duiten) hoort: geen penning, hij komt om zijn penningen, op de penning zijn, een penningsvriend zijn, geen penning schuldig, i/een duit schuldig, geen rooie duit, geen duit waard, duiten hebben, V kost 'em duiten. De zeltde en dergelijke spreekwijzen zullen nu inderdaad wel meer met centen worden gehoord. De opmerking tekent echter meteen Jan als man van zekere leeftijd, hij assimileert niet zo makkelik meer.
Pag. 33 reg. 17—26: Dat bewijst den ouden dag hoor ik aanmerken ; ik geef slechts toe, dat hij den leeftijd lang voorbij is, waarin men orerbescheiden, overedehnoedig, overtelf'verloochenend, pleegt te wezen. Ik zou schier durven beweren, dut Jan nooit zoo oud zou zijn geworden, indien hij een van deze drie ooit was geweest. Ik ga verder', ik geloof, dat Jan uit den aard zou zijn geslagen, zoo hij immer zin had aan den dag gelegd voor bleuheid, die zich zoo min weet te schatten als te doen gelden: Potgieter stelt zich voor, dat zijn lezer 't nocïi altijd niet kan toegeven dat een man van over de zestig (laat hij dan Jan heten), noch best soms voor "niet oud" mag doorgaan.
Merk nu op dat Potgieter op dit chapiter blijft doorgaan. En vragen wij tans: wat zal //den ouden dag bewijzen"? Dat van die spreekwoorden? Ja. Maar we moeten verder geen te diep verband zoeken, dunkt mij, tussen dat en de //o verbescheidenheid, overedelmoedigheid, 't over zelfverlochenende": Potgieter gaat daarmee eenvoudig voort, Jan met betrekking tot zijn leeftijd (//oud" of //niet-oud") te determineren. Dit verband is er echter, — Jan heeft weerstandsvermogen, hij is zich zelf, komt zomin in 't kleine als in 't grote zo maar onder een anders invloed en overwicht, gooit zich op geen manier weg. Zü heelt het wel wat uit te staan met die nbleuheid, die zich zou min weet te schatten ah te doen gelden".



l'ag. 33 rog. 2fi—30: Jan'x Vader, Jatix Ooms, al de verwanten van Jan etc..'. Do eigenlike Jan die onze staat grondvestte en bouwde groeit natuurlik op in de loop van de XVIde eeuw. Zowat 1500 ligt hij in de luiers (zie pag. 32 reg. 35): toen kwamen we namelik onder dat Oostenrijkse Huis (Maximiliaan, Eilips de Schone 1491, Karei V, 1'ilips II) waaraan wij ons ten slotte, om voor goed ons eigen Heer en Meester te zijn, ontworstelden. Vöor dezen was het //Jan's vader" geweest : de Hollanders en Zeeuwen uit het Bourgondiese tijdperk (Philips de Goede, 1433, Karei de Stoute, Maria). De Bourgondiërs hebben de meeste Nederlandse gewesten (.lans //Uoms") onder hun heerschappij verenigd gehad; en overal (bij «al Jans verwanten") hebben ze hun macht en invloed doen gevoelen. Want wat zij nastreefden was de staatseenheid, het welgevestigd gezag van de vorsten over de gemeenten en de adel beide. Lees in de Vaderlandse geschiedenis na met welk een talent, welk een kracht en konsekwensie, met welk een geluk ook, Philips de Goede hiervoor gewerkt heeft. Maar wat hij in de eerste plaats te onderdrukken had, dat waren de republikeinse beginselen en de onafhankelike geest van de poorterschap. Nieuwe vormen van bestuur werden ingevoerd. Toch is de tirannieke regering van Philips de Goede in verschillende opzichten ook een zegen geweest (denk aan het allengs minderen van de felheid der Hoekse en Kabeljauwse twisten). Minder zegenrijk echter was het bestuur van Karei de Stoute! Had de vader de goe gemeente al diep doen opdokken, verpletterend werden de belastingen onder de eerzuchtige zoon. In toestand van volslagen berooidheid gingen de landen aan Maria over: 1477. Haar dwongen de Staten van Holland en Zeeland nu het "groot privilegie af: de gravin mocht geen huwelik zonder goedvinden van de Staten aangaan; alleen ingezetenen des lauds zouden ambten bekleden; het (aoor Philips de Goede ingestelde) Hof van Holland zou niet ter eerste instantie uitspraak te doen hebben in zaken die voor andere rechtbanken dienen konden; de Staten mochten geheel naar eigen goedvinden samenkomen; geen oorlogen zouden meer begonnen mogen worden zonder toestemming der Sla-



Ie»; geen stad behoefde bij te dragen tot beden waartoe ze haar stem had geweigerd; etc. Andere gewesten handelden als Holland en Zeeland, 't. krachtdadigst was het verzet tegen de Bourgondiese politiek en tyrannie in Vlaanderland. 'I'oen met Maria's dood (1 182) Maximiliaan het regentschap wilde aanvaarden over de minderjarige Philips (de Schone), weigerden de \ lamingen, hem zijn beide kinderen over te geven. Niet voor 1485 werd hij erkend. Maar in 14SS barstte te Brugge en te Gent de opstand uit, waarbij Maximiliaan zelf gevangen gezet werd. Zie in de «Vaderlandse Geschiedenis" wat hierop gevolgd is!
Pag. 33 reg. 36: Ook in Holland was het rumoerig. In 1491 de opstand van liet kaaen broodvolk! Oorzaak daarvan was de druk van de belastingen, het was een strijd voor «kaas en brood", een kaas en een brood voerden dc opstandelingen in hun vaandels. Mei recht zegl Potgieter, zinspelend op de Noord-hollandse beroerten: «de eenvoudige burgerlui van .lans tamilie lieten zich hun kaas en brood door die grote Heren niet ontnemen". — Zie o. a. Blok, Geschiedenis ran hef Sederlandsche rolk, II, Boek / .
Pag. 3t reg. 1: Zalig is hij, die zijn jok m z'ijnr jeugd draagt: Zie Klaagliederen r. ■ieremia 111, 27: tletis r/oedt roor ('enen man, dat hy het jock in sijner jeught draeyht.
Pag. 31- reu'. 21: Rubbens is vooral ook de schilder van het lichaam", /'la chair.", //la vie animale": zie, om dicht bij huis te blijven, in de achter-bovenzaal van het. Mauritshuis, b.v. zijn «Adam en Eva in 't Paradijs" en /'de Naiaden met dc hoorn des Overvloeds"; en men leze van La peintnre dans les Pays-ha* in l'aine's l'hilosophie de VArt (CJuatricmc cdition) pag. (50—fi7. Voor dc Oud-Hollandse vrouw, niet. alleen dc OudVlaamse, was een Itubbens de man: zij was niet zo tenger als de massa van haar nakomelingen, oordeelt Potgieter. Rembrandt is de schilder van de «ziel" («il a pu representer dans 1'homme, non seulement la cliarpente générale et le type abstrait, mais cncore les particularités et les profondeurs de l'individu, les compli-



cations infinies et indélinissables de la personne morale, toute cette empreinte mouvante qui concentre en un moment sur un visage 1'liistoire entière d'une ame. En cela, il est le plus original des artistes modernes", Taine, 91) Rembrandt is ook de schilder van het licht en de duisternis, en van de werking van licht, in duisternis. Daardoor is hij ook zo zeer de schilder van "de ziel". Beter ecliter dan abstrakte uitleg, zal het zien zelf van Rembrandt's kunst de lezer Potgieters woorden doen verstaan: »de rustige zielskracht waardoor zijn beelden de duisternis om hen heen verlichten". Men bezoeke eens de Rembrandt-zaal van het Mauritshuis! En in het Rijks-Museum te Amsterdam mag men — Potgieters Jannetje herdenken — bij 't aanschouwen van Rembrandt's portret van Elisabeth Bas! Over de XVli«ie eeuwse vrouw, zie verder Het Rijks-Museum te Amsterdam (] 841), 335.
Pag. 35 reg. i : «de zegen van Roemer Visscher": juist omtrent 1840 schijnt Potgieter zich eens verdiept te hebben in de Brabbelingh van R. V. Wijlen T. Tervvey wees aan in Taal en Letteren 1891 hoe het stuk Jan. en Jannetje vol zit van herinneringen daaraan. Hier hebben we de eerste, aangehaald uit de vierde Quick van het Eerste Schock :
Jan dit is dat u sal gheven
In dese werelt een vrolijck leven,
Goet dut n is versturven ,
En niet deur n arbeyt is verwnrven,
Altijd een ,s?oet vnyr op u haert,
Vlet gheen Processen zijn beswaert,
Aen het lijf een simpel habijt,
Daer toe eeu hert van sorgh bevrijt,
Ken ghesont lijf, en dat wel inachtich,
Wyse sirapelheyt, Vrienden eendraehticb .
Gheineenen eost sonder conste bere\t,
Niet meer te drincken dan tot vrolijckheyt,
Eeu vrolijck Wijf, en eerbaer by desen,
Slapen dat de nacht schijnt cort te wesen,
En wesen dat i?hy zijt by alle ineuschen,
Den doot te vreesen noch te wenschen:
Jan dit is dat u sal gheven
In dese werelt een vrolijck leven.



Zoals Potgieter hier de regels meedeelt, is het alsof er een biezonder, logies, verband was, tussen de twede regel en de eerste. Uit het door ons meegedeelde geheel blijkt wel dat zodanig verband in werkelikheid niet bestaat , niet bij Roemer Visscher bedoeld is.
Pag. 35 reg. 5: vrolijk- en jolijkhcid: /olijk voor jolig is wel (tot inniger versmelten van de begrippen in de rijmende woordklanken) een individualisme van Totgiet er zelf.
Pag. 35 reg. 6: vallen tengfader dan ik plagt te /rezen: oud-Hollands gebruik van vallen, waarvan men tal van voorbeelden vindt aangehaald Taal en Letteren 1900, pag. 95—96: Ik val noch al vrij ivat doofachtig, maar mijn Man is noch sterk nae zijn ja aren (Asselijn); de, vrouwen vallen doorgaans wel kleiner van gestalte dan de mans (Valentijn).
Pag. 35 reg. 9: smeltend noch smachtend — niets van het teringzieke dat uit vreemde po'èzy in de onze is overgewaaid: Potgieter denkt hier aan de opvatting van vrouwelike goedheid, liefheid en schoonheid in de Poëzie van de Engelse dichter Byron, en aan het verschijnsel van het Byronianisme in onze eigen Poëzie tussen 1833—1840. Aldus schilderde Beets in Willem Kuser (1835) zijn Bert ha: n Daar zijn op aarde schepslen, in wier wezen | Zooveel geduld en goedheid is te lezen, | In wier qelaat zich zón veel liefs vereent j Met zóó veel zwaks en tengers, dat men meent \ Dat zij te zacht voor de aard zijn-, dat wij vreezen, | Dal al wat haar omringt te. ruw zal wezen; | IVte 't minste kan bedroeven, niets verstoort; | Wie alles kan doen lijden, niets doen klagen; | Wie, hij een streng, een luid gesproken woord, | ken groote traan in ieder ooghoek gloort; | Wier houding om bescherming schijnt te vragen-, \ Wie de aanblik van een wapen siddren doet, | I it deernis met nog owergoten bloed; | Wier vriendlijk oog de gramschap doet bedaren; | Wie in zijn dri/l een woesteling zou sparen, | En siddrend, als haar wang van kleur verschiet, | /achtzinnig tot haar zeggen: narees mij met!" | Aldus was Hertha. Als zij 7 bleek gezicht, \ liet groot, blauw oog naar u hield toe-



gericht. I Terwijl haar hand de blonde lokken scheidde, \ U ier goud zich op haar blanke borst verspreidde, | Daar liefde en ernst uit al haar trekken bleek, | Maar liefde meest, dan werd u 7 harte week, | l)an voeldel /je u geheel de ziel verrukken, \ En lust om haar de tem/re hand te drukken, | Of ruri/j haar te smeeken: nBid voor mij-, | Want <iod verhoort wie engel is als gij" Maar een hemelse is in dit verhaal evenzeer Aleide: "Want zij was een dier lieve schepslen, die | Men liefheeft om haar lieflijkheid, en wie | Gij uren lang niet heimelijk genot | In 't schoon gelaat zoudt kunnen staren, tot | (ie in 't eind niet meer gelooven zoudt dat zij | Van de aarde zijn en menschelijk als gij; | Omdat u van haar minlijk aangezicht | Een meer dan aardschc zachtheid tegenlicht; | Omdat haar sclioon zoo zuiver is en teer, | Als ge u verbeeldt van eindloos reiner sleer; | Omdat ge er een volkomenheid in ziet, | Alsheenwijst naar volkomener gebied; | Omdat liet u doet zwichten voor zijn macht, | Die gij, uit hoogmoed, bovenmenschlijk acht. | Zoo was Aleide." Dan wordt haar schoonheid geschilderd. Maar van tedere schepsels als deze kan verkwijnen liet lot zijn. Zo ging liet met Florinde, in Heets eerste Byroniaans verhaal de José: »— — in stille beden sleet 1 Zij al haar dagen en in ween en. | De smart ontvleesde 7 zacht gezicht En bracht dr. magerte in haar leen; | Zij smult als lentesneeuw voor '1 licht, | En kwijnde zacht en langzaam heen; | Zij'leek een doode op*', de aard verschenen; j Een enkle nacht had al heter haar P'ergrtjsd; 7 was die waar Hij in was verdwenen! | Zoo leed ze en kwijnde nog een jaar. | De tering, ijslijkste aller kwalen, | heeft voor 7'gezicht een zachteti schijn; I Zij nadert niet met felle pijn, \ Maar foltert langzaam slechts; zij tergt | De leefkracht met geen schokken; maar | A ermoeit haar, mat haar af; zij vergt \ Haar offers traag, maar weerloos-, zij j Betoont geduld, en Medelij' | En huichelt met den slag te dralen-, | Maar ze eischt haar buit geheel; eerst dan \ Als 7 offer niets meer lijden kan , | De laatste vezel van 7 bestaan | Haar laatste kracht ten prooi geelt aan j Haar beul, is t monster welvoldaan, i En mat/ zijn buit ter aarde dalen. \ Zoo ging 7 Florinde. Nog een jaar I Behoefde er, om haar gansch te sloopen: | Toen qinq 7 herbergzaam gra f haar open, \ En was er vrede en rust



roor haar": het is het tafereel dat Potgieter bewonderend roemde «zoo rijk aan waarheid en poëzij" (in zijn recensie van 1837 Guy de Elaming, een verhaal door Mc. Beets). Er was inderdaad iets «smeltends en smachtends" in onze Poëzie, iets mijmerzieks en droefgeestigs. Een gedicht van lieve in de Tesselschade van 1838 werd in een beoordeling (Alge»). Letterl. Maandschr. 1838, 1 415—418) gememoreerd als «de teringachtige Stanzen van Dr. Heye op de teringachtige Mathilde, tegenover de tijtel." ' '/Vrees niet", zegt Potgieter in 't begin van De Ezelinnen (1812), «voor alweder eene beschrijving eener tering". De Romantiek had noch wel andere min-Hollandse vrouwentiepen; Bakhuizen kritiseert ze, de ene en de andere, in de recensie van de iVederl. Muzen-Almanak van 1810 (G'ids 18+0, Boekbeoord. 92). Merkwaardig is bij deze gehele plaats in Jan en Jannetje over moeder en dochters, bladzij 276—281 van Jacob rail Heemskerk en / ijf en tirintig jaren Jlollandsche Poe zij (Krit. Stud. II) waar Meijer's voorstelling van Heemskerks ega (in zijn dichtwerk Heemskerk), als ön-Hollands, gewraakt wordt, als mei «eene Hollandsche heldenfiguur uit onze glorie-eeuw", maar «broeikasplant der Romantiek". Potgieter twijtelt of de dichter wel ooit lang stilgestaan heeft voor de XVlliieeeuwse vrouwenportretten. Want hij zou zich gewacht hebben een van die vrouwen «een tint van overdrijving te leenen : gezond verstand is de sprekendste trek van heur goedrond gezigt". '/ij zouden geweigerd hebben in Anna, "dat tceder rietje, door cfen eersten windvlaag gekrookt", «hare zuster of hare dochter te groeten". «Eer ge ons oordeel hard scheldt, zie nog eens naar die portretten op! — Maria van Utrecht. — Tesselschade — Maria van Reigersbergen." Dan karakteriseert hij die vrouwen en wijst op van Harens Itosemondt de Lange in de (leuzen.
Let wel hoe Potgieter zijn Hollandse meisjes dan schildert, en vergelijk daarmee zijn Oud-Hollandse schonen in Een Prospectus (Schetsen en k er halen II, 232).
Pag. 35 reg. 10: IE at goedronde gezichtjes: goedrond is «ongeveinsd", «openhartig", «eerlik": «qui porte le coeur sur les lèvres" (Halma). Uok elders schildert dcschrijPotgieter, Jan, Jannetje. 7



ver onze meisjes met //levenslustige, openhartige troniën (Schetsen en herhalen II 232). Men vindt het woord in dezelfde betekenis A'rit. Stud. II 206, 219.
Pag. 35 reg. 12 : wat tjulgaauwe /ach: //onbedwongen en spoedig opgewekt" (aldus omschreven in V Grote Woordenboek V 125!)). In (Ie oudere Litteratuur schijnt het woord alleen uil Lioolt bekend, en wel in het bekende
Het geselschap soitd' een reisje
De gulgaiiwe Chris quellen,
waar de betekenis evenwel voor ons niet zo duidelik is. Het Woordenboek geeft verder géén plaats vóór deze hier, bij Potgieter, die 't voorts ook met //zeggen" verbindt, zoals Bosboom-Toussaint en Schimmel met //erkennen", "antwoorden", in de zin van //op gulle en tevens haastige wijze, hetzij dan: goedmoedig; en zonder dralen, of wel: rondborstig en zonder aarzelen"; bij Bosboom-Toussaint vindt men noch. //Hollandsche rondheid kan zich niet wennen de gulgauwe long aan band te leggen", en : »Met hare gulgauwheid wijdde zij hem in in hare familiebelangen". De vraag is: is een echt volkswoord hier eindelik weer, met zo menig ander, in de vrijheid die de Romantiek bracht, in de Litteratuur opgedoken ? — of, was in Potgieters oor uit zijn lektuur van Hooft 't allittererende (juhjauw blijven hangen, om hier, op eigen wijze opgevat, ook op zijn manier gebruikt te worden,' en is Toussaint en anderen '1 woord weer uit Potgieter bijgebleven. Graag plaatste Potgieter zulk een mooi XVIId«eeuws woord, we zullen 't in ditzelfde stuk noch zien. Het Woordenboek bevat niet het materiaal voor het antwoord op de vraag. Zie ook ür. J. W. Muller, Taal en letteren I"X, 20t.
Pag. 35 reg. 14: wild woelwater: Potgieter heeft woelwater hier //onzijdig". Ik heb altijd gehoord «die woelwater". Niet licht, dunkt mij, zal 't woord bij iemand weer onder invloed van water komen. Bij een verbeeldingsman als Potgieter is dit mogelik. Als wij naast ndie brekebeen" ndat brekebeen" zeggen en evenzo ndat heethoofd" en ndat loshoofdzit dit wel hierin, dat in de



woordjes dat en et minachting (ook zat-worden; maar ook lief-vinden en medelijden) zich vaak uit: wij kiezen vaak onzijdige woorden als we schelden willen en laten woorden met de van '/geslacht" veranderen: ndat aap", ndat ezel", ndat ezelskop", ndat naarling , ndat stumper", ndat stakker", »dat lastlij pol eten", ndat mens", ndat lieer", «dat sinjeur", en zo dan ook ndat sujet". ndat étre", ndat irezen", ndat kuiken", ndat gedrocht", ndat ding", ndat individu", ndat exemplaar , ndat mispunt", ndat vervelend instrument", ndat model", ndat meubel", ndat presentje", ndat gebakje", ndat portret", ndat staal", ndat ongeluk". ') Wat mijn eigen laai betreft, zou ik me ndat woelwater van een jonge alleen kunnen voorstellen als het woelig druk zijn van een kind me eindelik hartgrondig was gaan vervelen, evenals ndat onrust". Wordt ook dat woelwater gehoord ? Of heeft Potgieter hier ook juist dat zat-worden willen uitdrukken? immers in onverschillige zin is het hier niet gebruikt: "en zij ons wild woelwater schelden, schoon zij stouten schalk ineenen". In De Zusters (1814) hoofdst. III pag. 76 gewone uitgaat staat echter "het woelwater" van een lief zesjarig meisje. Liefkozend? Maar zie een en ander maal de woelwater in 't begin van Hoe V weeuictje uit het Hof van Holland gevrijd werd, van 't vijf-, zesjarig Jaepie.
Pag. 35 reg. 16: Welk een zeebarieken boezem, zoo als een dichter harer jonkheid zei de; een mooi woord, / enus ze/ve rees immers uit het blanke schuim der golven op 1: "een boezem als een baar der zee": en dit doet Potgieter, de verbeeldingsmens, op eenmaal aan "V enus denken, hoe zij uit de schuimende baren der zee zeil eenmaal oprees te Paphos, immers naar oud-Grieks verhaal. Maar nu komt de vraag: Wie is "de dichter harer jonkheid" die de vrouwenboezem 't eerst bij een baar
') Bij zaaknamen doet zich, natuurlik niet bij alle individuen, hetzelfde vuor, en in 't biezonder dan noch weer bij kollektieve begrippen: at dal. omhaal, dat opschik, dat herrie, waarbij dan, ten overvloede, zinverwante woorden weer kunnen influenceren. Dit alles is zeer individueel en momentaan, maar juist dit hebben we te bestuderen.
7*



der zee vergeleek? Terwey {Taal <'u Letteren 181)1) houdt het er voor, dat Potgieter zich met dit //zeebarig" door zijn verbeelding heeft laten verschalken. In -lan en Jannetje zijn zo veel herinneringen aan Roenier Visscher en Roemer Visscher kent het woord zeebarich zo goed, en 't is zo slecht te bedenken wie anders die dichter zijn zou, dat het, oordeelt Terwey, wel niet te gewaagd is om Potgieters zeebarig uit Roemer Visscliers zeebarig te verklaren. Maar dil laatste is hetzelfde als 't ouwe xerbaar en mlebaar, ook seedbaar, net gevormd als vruchtbaar, schijnbaar, eerbaar, 'I zelfde ook sds seeghbaar (ontstaan onder den invloed van zedig li) 1) in betekenis gelijk aan 't Duitse sittsam en ons zedig (//ingetogen", //overeenkomstig de goede zede"), en in oude woordenboeken (b.v. Kiliaen) en schrijvers voorkomende In de lirabbelingh van Roemer Visscher (en Spieghel) komt het tweemaal voor, en aldus: in nummer 16 van het IV'1'' Schoek der (In ie ken kenmerkt hij een meisje als
Stuers, an m innig h. aj'wijsigh, meewarig h.
Treurigh, vroliek, wulps, en zeebarig h,
en in (luick 35 van Spieghel st;iat van diens //Lief ken", dal ze bezit:
Sehaemte zeebarigh en oock kugshegt gepresen.
Seebarigh betekende dus //zedig", //eerbaar", //ingetogen". Js liet' echter niet al te zonderling, dat plaatsen ah deze het woord seebarigh aan Potgieters verbeelding en geheugen zouden ingeprent hebben als ngelijk een baar der zee"? Ik vind het niet aannemelik. Hoe zegt hij ook ? — uwelk een zeebarighen boezem, zoo als een dichter harer jonkheid zeide." Potgieter lieett ergens in de vroeg-X VIN'' eeuwse poëzie van seebarighe boezem ge-
') Seeghbaar staat b.v. tweemaal in Ben Nieuwen eerbeterden Lustho f (3<to druk 16(17) pa". '17: Hout u altijf, zeer zeeqhbtnr en manierigh; pasr 26 : Een jnaegld ghepresen ~ Staet vast in. mijnen sin — Haer zeéghbaer wesen — Ts recht als een Goddin ; en bij Poivters Het Masker van de wereldt afgetrocken b.v. (13druk pag. 302): Dese {weduwe) oong over straten in een stil zeeghbaer kleet.



ley.cn cn scebarigh luid ook d;uir dfiu wel di; zin van //ingetogen", //sittsam"; en het was in deze verbinding dat zijn verbeelding zich verschalken liet en zich in de betekenis van het woord vergiste. Misschien ontmoette hij het woord hier dan wel het eerst en de mooie vergelijking had zulk een apart plaatsje in zijn geest ingenomen, dat als hij later b.v. bij Roemer Visscher of in de Nieuwe verbeterde Lusthojf en bij Poirters (Masker) xeebaar, *eeharujh, seetjhbaer las, dit hem niet op het idee bracht van bij die boezem voorbarig geweest te zijn.
Wat de verhouding van de vormen xeebaar en seebarigh betreft, veel bijvoeglike naamwoorden hebben een vorm met -i(] naast zich gehad en soms voor goed gekregen: dusdaen dusdanig h, sodaeu todanigh, vroom r romig h, droef drocrigh , oprecht oprechtigfi, ook andere woorden niet baer wel, als roorbaer roorbangh, dankbaer dankbarigh, icanckelbaer iranckelbarigh e. a.
Opgemerkt mag noch dat Potgieter zich wel eens meer "door zijn omvattende memorie wat het oud-Hollands betreft, een poets liet spelen. Terwey maakt Taal en letteren 1892 blz. 2G8 opmerkzaam hoe in het liedje Machteld in de Liedekens r. Bontekoe een dans met de naam van een dobbelspel genoemd staat:
En zij danste een pas.sedij.sje Naar een zacht geneuried wijsje,
En zij knikte keer op keer.
Uit genoeg schrijvers kennen wij pasdies, passedies,
pasdixje als 'dobbelspel. Maar er was ook een
dans pax.se,nede, die genoemd wordt^ bij diezelfde Roemer Visscher die Potgieter zo in z'n hoofd had.
Pag. 35 reg. 20: die harer dochteren om mie teere leedjes bengelt": een derde-naamval-nieervoud-vrouwlik met ƒ als hier in harer dochteren komt bij 1'olgieter en zijn tijdgenoten en de schrijvers van de voorafgaande periode dikwijls voor. Zij volgden hierin de Spraakkunst van Petrus Weiland, in 1805 in naam en op last deiRegering uitgegeven, die in de eerste helft van de XIXeeuw meest gevolgd werd, waar de andere spraakkunstigen van toen, ook die van Potgieters



meester (i. Spijkerman, meer of min uit zijn overgeschreven: 3<le naamval meervoud de of der daden, deze of dezer, die of dier, gene of gener, welke of welker daden, mijne of mijner, hare of harer daden etc. //Sommigen, zegt Weiland in de grote Nederl. Spraakk. (1805), heoben den 3<le» nv. van het meervoud in liet vrouwelijke geslacht ook door den uitgedrukt doch het taaleigen vordert der, of aan de, liet welk ook door het gebruik voorgestaan wordt." Met zijn //taaleigen" was hij hier lelik de kluts kwijt, maar het is waar dat de X VI]I'l'eeuwse spraakkunstenaars al vóór Weiland (K. Stijl en L. v. Bolhuis, Korn. v. d. Palm 176'.', Zeydelaer 1769, Pr. de Haes 1764; niet Wester 1797 en de Rudimenta van het Nut 1799) der ujt de .toenmalige schrijvers gekend en genoteerd hebben. Maar li. ten Kate weet er noch niet van, zo min als Moonen 1706, Séwel 1708 en Nyloë 1711.
Waar of het citaat van de //teêrc leedjes" vandaan is ?
1'ag. .'55 reg. 24: Jannetje ziet nog zuurder als zij de piano hoort rammelen en haar oor uitheemxche klanken rangt, in plaats van de liedekens, velke zij plagt te kwelen: in haar jeugd had Jannetje (om niet te spreken van de luit, het huiselik muziek-instruinent bij uitnemendheid eenmaal) de oudere voorloper van de XIXde-eeuwse piano het (of de) klavecimhaal (klarecimbel, klavecim) bespeeld, dat lang in gebruik bleef maar in deXVIII'^ eeuw naast zich kreeg het instrument dat eigenlik onze moderne piano al was — maar meestal klarier werd genoemd. Sinds liet begin van de XlXdu eeuw raakte de oude klavecimbel snel in onbruik, hij paste niet meer voor de nieuwe muziek en het klavier was hoe langer hoe volkomener geworden (lirockliaus i. v. pianoforte); ook de naam piano kwam op. Tot 1832 omstreeks (Nagtglas, Wat het was en wat liet werd, 1894, pag. 28) was men weinig muzikaal bij ons. Toen werd het beter. En zie hier nu de plaats in Jan en Jannetje verder toegelicht uit Potgieter zelf, de Zusters midden in Hoofdst. IV: //Gevaarlijker mededingster dan ooit de clavecimbaal was geweest, deed d(r piano allengs die kabinetten (nl. de grote staande kamerorgels, waarover de schrijver het te voren gehad heeft)



wijken, waaruit de galm door de woning plagt te varen tot hij den buren in de ooren daverde; de smaak nam eene andere rigting, door een ander geslacht. En nliet nieuwe instrument bragt nieuwe muzijk mede en andcio meesters. Achterlijk als ons volk in de kunst bleek — vergeleken met den vreemde — waren hel uitheemsche, waren liet beurtelings Fransche en Duitsche. 'Lie, als do inheemsche van dien tijd den lot hadden verdiend, hun bijwijlen door onzen volkstrots toegezwaaid, waarom grepen zij dan de gelegenheid niet aan r1 Toen de muzijk weder de uitspanning onzer beschaatde wereld werd, stond de kans schoon, om de dagen der dochteren van Roemer Fissclier te doen herleren! Of men ten minste eene poging hadde beproefd, de vingers onzer jonkvrouwen weder te gewennen aan de gulden snaren der luite vgn Hooft!" Men ziet, zo Jannetje somtijds zuur zag dat ze de oude deuntjes niet meer mocht horen, zielsgaarne had ook Potgieter voor de "uitheemse klanken //de liedekens welke zij plagt te kwelen" weer vernomen, het oud-Hollandse Lied. Maar in een aantekening hierna komen we hierop terug. In Eduaid V\ it's (d. i J. P. Heye s) opstel Toonkunst en Poézy (in de Muzen, 1835), vernemen we dat toen bij voorkeur Italiaans werd gezongen.
Pag. 35 reg. 26: vreemde drempelmeiden: mij is drempelmeid uit de tegenwoordige taal niet bekend, alleen uit onze oude kluchten en blijspelen: zo in De Besteedster van Meisjes en Minnemoers 1692 en in de Klucht vandeOneenige Trouw van A. üoelens 1618 (zie de plaatsen taal en Letteren 1901, 542), zo Coster Tijsken van der Schilden 988 waar van zeker vrouwelik dienstpersoneel staat drumpel-jongwij/s. liet heett er blijkbaar de betekenis van dag-hulp: 't zij naaisters, /iwasters , //lapsters , werkvrouwen, ot hoe ook. üm t eigenaardige legt Potgieter het oud-Hollandse Jannetje hier liet oudHollandse woord als in de mond, maar zou het hier ook op z'n plaats staan? Wat voor meiden bedoelt Potgieter eigenlik ? Up bonnes en goevernantes laat zich het oude woord niet toepassen. Voor andere dienstbaren daarentegen neemt men toch zo geen vreemdelingen. Minachtend evenwel staat het ook hier wel. even later floddermadammen.



Pag. .'55 reg. 30: bruidstranen zijn een eigenaardig zwak ran Jannetje: dit herinnert aan liet schone gedicht Bruidstranen van .Heets (1840), in de Muzen-Almanak voor 1812 juist verschenen, in dezelfde (iids-atlevering nis waar Potgieter zijn Allegoriese schets in plaatste, juist zo geprezen {Gids 1842 Boekbeoord. pag. ö9); liet is in de komplete Dichtwerken te vinden in deel II: Gemengde Gedichten 2de handel 1830—18 47. Echter is er minder de schroom der Bruid in 't tegengaan van de onbekende Toekomst, als wel haar weemoed in het verlaten van al wat haar van kindsbeen af lief was, in gezongen. Geen zoeter en dierbaarder herinnering hèètï een vrouw, dan de poëzie van de dagen haars bruidschaps, en in de bruidstijd van haar dochters doorleeft Jannetje, lezende in de. geheimzinnige schoonheid waar schroom en weemoed zich in openharen, doorleeft zij weer de oude aandoeningen, de oude stemmingen en ontroeringen. Echter kan bruidstranen hier wel staan in de bekende betekenis van "hypocras" of "kaneelwijn", een wijn die in de bruidsdagen werd geschonken; de zin verandert daarmee niet , alleen de uitdrukking: de //bruidstranen" zijn dan metonvmies voor de bruiloft zelf genoemd: Jannetje ziet ze gra;ig schenken, ze stelt om der wille van de bruiden, vurig belang in bruiloften.
Pag. 36 reg. 3: de dankbaarheid eener zalige moeder-, jannetje plagt in hare Jeugd bij de irieg in den Bijbel te lezen: de overvloeiendheid van haar geluk in liet bezit van haar eerste kind (//zaligheid" noemt Potgieter het even te voren) maakt de vrouw religieus, zij weet er geen ra:id mee, het is haar als kwam't haar niet toe, als moet het te veel zijn, er is een beven in haar zaligheid, zij wordt gedreven tot het betalen van de dank waarvan zij vol is. Dit, oordeelt Potgieter, is noch wel even als in de XVllJe eeuw toen Jannetje bij de wieg van haar kind zich vergewiste van "de beloften des Heeren" in //Zijn Woord", het oudHollandse Jannetje, voor wie "dit leven slechts de school was voor den hemel" (A'rit. Stud. II 282). — Vgl. noch in Albert (Schetsen en herhalen, 6): Toen de moeder bij de irieg in den Bijbel las, werden de kinderen ran ze/re rroom opgebragt.



Pii'.-. 30 reg. 6: « wolk ran t/ezondheid: //een wolk van een kind" zegt men van een kind dat dik , mollig, rond is: Potgieter p:ist het hier kollektiet toe op meer kinderen samen. Maar elders vinden we bij Potgieter: eerst als ee n wolk ran schepen uit mijn gezicht is verdwenen, waar het azuur mijns hemels in het (/oud ran mijnen oceaan smelt: hier gaven de witte zeilen van de handelsvloot de overeenkomst. Vergelijk ook Statenbijbel Hebreen XII, 1 : al zoo wij zou tjroot eeue wolk der </etuitjen rondom ons hebben lig/jende: (viyo; {mcotv/jwv) : een gebruik van wolk voor //grote menigte" dat in 't Grieks niet zeldzaam is: //een wolk van mensen' (av5ow7rwv), schilden (x<nrirjiuv), spreeuwen (-pxpitv), etc. Hebben we hier met dit- //wolk ' te doen f
Pag. 36 reg. 17: Als ik mijne koetjes etc.: in de Inleiding is al over liet jaar van malaise 1841 gesproken, llel spreekwoord hier te pas gebracht, komt meestal voor als itzijn schaapjes op 't droge hebben". Toch komt het met koetjes ook vroeger al voor. De kaasboeren kent men in 't Westen van ons land beter dan in 't Oosten, ver rondom Gouda b.v. zijn 't noch allemaal kaasboeren , en vroeger als uti is er met de kaashandel ontzaglik veel geld verdiend, menige deftige Hollandse familie is door de kaas groot geworden, liet spreekwoord is presies op te vatten en te verklaren als 't aan hooibouw en oogst ontleende binnen zijn, als onderdak zijn, als 't zeer algemene er uit zijn, nl. uit alle nood en zorg.
1'ag. 36 reg. 21 v. o.: // Veel tjeld en weinij zonde": //de oude wens" zegt Potgieter, de oude wens van Oudejaarsavond, maar het "is mij niet gelukt hem elders op te sporen.
Pair. 37 reg. 1: drie vierde van het jaar met den Prins te relde: Wij weten tenminste van Constantijn Huygens (.lorissen, Constantin Huygens, hootdstuk Huwelijksjaren) dat vrouw en kroost hein telkens voor zes ol zeven maanden van 't jaar aan cén stuk te missen had, dan was hij «met den Prins te velde"; in 1635 duurde het van 18 Mei tot 20 December (Jorissen pag. 244 noot).
Pag. 37 reg. 34: niet om hem allerlei jammeren des lerens



te voorspellen-. Potgieter denkt hier waarschijnlik noch eens aan het slot van Hildebrands opstel Jongens in de Camera Obscura, waar hij in ditzelfde jaar 18 tl in de ! j ^ opijeerlasi des dafjelij kuchen lerens de vinger op gelegd had: //Jongens, de schets die furore heeft gemaakt, — waarom bengelt haar die jeremiade tegen de boosheid der wereld achteraan?" en w. — In het volgende zijn de sirenen te nemen als symbool van al dat schone en grote dat hem lokt om zijn fortuin te beproeven.
f ag. 37 reg. 35: wet om hem toe te roepen: //Vriendlief! vat ge ook in het verschiet moogt zien, de sirenen duiken nog met op : d. w. niet om nuchter te zeggen "Jonden wees niet zo voorbarig, je hebt de tijd nog, je droonft!"
Pag. 38 reg. -1: het is een dichterlijk oogenblik, die dageraad van het jongelingsleven : hoe dit presies op te vatten? — noch niet zo makkelik!
Merk op hoe het beeld van de dichterlike knaap uit Potgieters herinnering nu bijna ongemerkt overgaat in liet beeld van de stoere X VI'1" eeuwse eersteling van Jan en Jannetje, de breedgeschouderde, wie krachtig de adem door de brede borst gaat, zeeman al in zijn gehele uiterlik.
I ag. 38 reg. 14: de noordooster: een wind om mee uit te zeilen; een felle noordooster: want Potgieter stelt zich de Hollandse zeeman voor als bij ruw weer en in storm in zijn element.
lag. 3S reg. 1/—23: Toen onder de Spaansche tirannij etc.: Janmaat begon als Watergeus: sinds 1568 vroegen en verkregen wij lastbrieven van Willem van Oranje om de Spanjaarden ter zee te bestrijden (Wijnne). De //notedop waarin hij uitvaart, is de //kleine hulk" van zijn tantazie, het //linieschip" (oorlogschip eerste grootte) is het //prachtig zeekasteel".
I'ag. 38 reg. 24: wat tranen met tuiten zijn: Potgieter vut in de uitdrukking ntranen met tuiten schreier" met tuiten blijkbaar niet op als bijwoordelike bepaling bij //schreien" (tutte — soort kan; zie b.v. hiliaen en in de editie / an Hasselt de noot) maar als bijvoegelike bepaling



bij //tranen": tranen met een //tuyte" d. i. van een punt of hoorntje (zie b.v. Kiliaeu, of Franck) voorzien, naar boven tuitvormig, dikke, zwart; tranen dus, die zulk een vorm aannemen. Met dez. opvatting stemt ook het ritme van zinnen als b.v. «je zou er tranen met tuiten om schreien" (niet //je zou er tranen, met tuiten om schreien"), hij //heeft traueu-niet-tiiiten gehuild". Maar behalve de taalkundige die zich die gewone etymologie in 't hoofd gezet heeft en z'n moeders taal meent le moeten veranderen, — vat toch ook iedereen (zo goed als Potgieter) in ritmies onverschillige zinnen als //hij huilt tranen met tuiten" met tuiten wel als bepaling bij tranen op. üok Weiland in z'yn Woordenboek verklaarde: //groote tranen schreijen, die, eer zij neervallen, tuiten schijnen te hebben."
Pag. 38 reg. 26: dat men hem ge-ene haren in wou laten etc.: In 1572 verbood Elizabeth hun de havens van Engeland.
1'ag. 3S reg. 29: den bezem op den mast: Volgens hctverhaal bij De Jonge Het Nederlandsche Zeewezen I 28 over de zeestrijd van de Nederlanders tegen Lubeck, Hamburg, Rostock c.s. in 1-438, kwam liet toen reeds bij ons voor, om ten teken dat men meester was van de zee, hem //schoongeveegd" had, een bezem uit de nuisl te steken. Van onze XVJI>it'-eeuwse zeehelden wordt hetzelfde uitdrukkelik gemeld, zo van Tromp na de slag bij Dover 1652.
1'ag. 39 reg. 6: Jan vraagt hem naar den wind en toch praat hij van geen schepen op de kust', 't eerste waar Janmaat zich voor interesseert zijn de schepen, — die, wachtend op gelegenheid van wind, 't zij binnenvallen, 't zij uitzeilen. — Op de kust: vgl. een OostLndievaarder op de kust is een belangrijk nieuws; — als hij Texel is binnengeloodsd etc.: Potgieter Hanna, laatste bladzijden.
1'ag. 39 reg. 17—23: een woord van vóór het jaar Dertig: Holland Bolland etc.: We hebben dit niet op te vatten alsof dit //woord" uit de energieloze tijd voor 1830 afkomstig zou zijn; met het oude rijmpje laat Potgieter



•laumaat te kennen geven, dal men toen lieel de oude glorie van llolland en Zeeland en de grote motieven van de X ViJ«»<• eeuw, vergeten was; treurig ook was liet toen vooral, met handel en zeevaart gesteld, er werd weinig ot niets ondernomen. Tuinman, de Middelburger, (.Nederd. Spreekw. 1727 11, 226) vertelt: De Brabanders zet/yen » Holland Lol land, Zeeland geen land: il hou het wet den heikant" liij de Brabander l'oirters, Het masker van de ucerelt afgetrocken (Antwerpen 1646) lezen we (13'l(' druk pag. 37): //(lerardus die eerst uvt zee quam, ende in een rouw tempeest ende gevaer uytgestaen hadde, seyd' tot sijn maets: llollandt, liullandt, Zeelandt. Ueenlandt, lek lioadt aen de lleykantbij Boxliorn Toneel ran llollandt 1634 pag. 2): "Andere seggen, dat Hollandt soo veel te seggenisals Hol lant, het welek liet gevoelen vanden gemeynen man is, als uytwijst het oudt en dik/rils onder ons <jebruyekte spreeck-tcoordt: Neerlandt,eelant, llollant, bol/aut, Seelant, geen-landt, lek hou/re my aen den lleykant." Uit de oude taal is bid in de betekenis van "sponsachtig", "gatig", //moerassig" welbekend (bij Kiliaen — //t'ungosus", //spongiosus", //cavernosus", //palustris") en als samengesteld substantief was bolland, dat noch als familienaam voorkomt, hetzelfde als broekland. Maar nauw met, bol in betekenis verwant was hol: hol brood is bij Kiliaen wittebrood, dat van binnen sponsig is; land dat "bol" is, is ook nhol". En indien te bewijzen was dat holland evenzeer als bolland een vast woord voor moerassige bodem geweest is, zou er veel voor te zeggen zijn om Holland als //broekland" te verklaren, zoals in de XVI<l<-- eeuw reeds geschiedde (zie b.v. Hadr. Junius, f 1575, Batavia 1588, pag. 175, die 172—175 echter van de vroegere woudrijkheid verhaalt in verband met de afleiding Uolt-lanl, die zegt hij, door de meeste van onze schrijvers wordt voorgestaan; zo deelt ook Guicciardini de beide opinies mee, pag.^ 352 van de Nederl. vertaling, Arnhemse uitgaaf 1616 : pag. 175 van de oorspr. Üescrittione di tutti Paesi Jiassi, Anversa 1567.)
Van het benedenste gedeelte van Zuid-Hollaud was het- oorspronkelik de naam en al mogen de oude historie-schrijvers elkaar veel hebben nageschreven, zij



konden het uit eigen ondervinding gemakkelik met elkander eens zijn op het stuk van de bodem-gesteldheid van 't oude Holland. Jacob van Oudenhoven, Out-HoUandt, Nu Zuyt-llollandt (Dordrecht 1654) zegt er (pag. 1) van: «Benige der selver (schrijvers) brengen den Naent Hollant van de Holligheyt des l^ants, dat soo llol ende Hiep legt, dat liet met gewelt der Dijcken boven het Water moet gehouden worden, ende is selver ooek in sijnen Gront soo Hol ende Bol, dat het onder de voeten dreunt, ende voor alle opkomende swaerte inwijekt, ende daervan komt het spreeck-woort: «Holland/ bol Landt . Als Boxhorn tci aangehaalde plaats het rijmpje vermeld heelt , gaiit hij aldus voort: «Voorwaer den grondt van dit Landt is op soinmighe plaetsen soo weeck ende swack, dat men te waghen ende te ))cerde rijdende, somwijlen bevint soo te schudden ende te beven, gelijck als of het op liet water dreel'. Dit is hetgeen dat schrijft Mamertinns: ') Nu is, machtighe Keyser (nl. Maximianus lieren leus), door u trefl'elijcke Óorlooghstochten overwonnen ende gesuyvert dat lant, hetwelck overal de Wael doorvloyet, ende welck omhelst is met de armen vanden Ithijn, en is. gelijck om soo te seggen, geen vast lant. Want het is soo doorsogen van het water, dat het niet alleen gelijck als wijekt ende onse voetstappen overstroomt, als wij daer over gaen, op sulcke plaetsen daer het ooghcnschijnlick brouckich ende niaraschich is, maer oock daer liet schijnt wat vaster te wesen, als daer met de voeten op gedopt wordt, gelijck als schuddende bevet, als oft liet de swaerte gevoelde. Soo swemt het, om de waerheyt Ie seggen, in het water ende schuddet als daer op hanghende."
Is nu no<4 de bodem van Holland niet op veel plaatsen «hol en bol" onder onze voeten? Zoo kwam ook Spieghel in zijn, wel van het laatst der XVI1'1 eeuw daterende, llertspier/hd er toe Holland = «bol-
') Orator, ten tijile v. Constantiju en zijn zonen, lateiConsul, van wie een befaamde 1'anegyricus over is; zie Moreri. Junius haalt de plaats ook aan en zegt: Mamertinus, vel quicunque alius fuit Panegvrici Maximiano Hercnleo dicti auctor.



land" te stellen. Terwijl hij in het Vierde Boek spreekt van
dit hol Ie-Hollands Water-rijke kust,
luidt het in 't begin van Bock IIJ andersom: Hol-bollands uytkant schier ik Goijwerts was doorwaadert.
Of werkelik Holland = «bolland" zijn kan? Dal zou uit de taal van 900 jaar geleden bewezen moeten worden; had hol (oen de biezondere toepassing dat het, evenals hol later, synoniem van moerassig ook was; was nol-land een vaste verbinding. Sommige geleerden nemen iet aan (Iruin, Verdam). Anderen blijven van oordeel, dal de oorspronkelike naam Holtland geweest is (zie Gombault Taal en letteren 1898, 197—199), wat ook al zeer vroeg voorkomt. Wie weet, of er,'daar t land tevens bosrijk was, niet twee namen geweest t versc'1'"enr'e lokale oorsprong. Zie vooral
W. Muller Holland-Olland, Leidse Tijdschrift 1899, .105—312 die, na 't voorzichtigst wikken en wegen' ton slotte oordeelt, dal er '/meer voor dan tegen de oude verklaring van Holland als holtland pleit.""
lag. 39 reg. 27: Heter op een ouden iragen in de heide, dan met een nieuw schip op de zee: ook dit spreekwoord is al oud, en Tuinman, ter boven aangehaalde plaats noemt presies als Potgieter, dit met dat van Holland Bolland in een adem: De Brabanders zeggen »Holland bol land etc. Dus zyn ook gezint, die «lierer op een ouden iragen op de heide, dan in een niemr schip op de z4e*T' Vc%ens Harrebomée is het het oudst (begin "(le ee«w) vermeld bij (iruterus, de Antwerpenaar.
Pag. 39 reg. 33: l)e derde streng maakt den kabel: dat s nummer drie, denkt Janmaat, nou is 't spul kompleet: Vader schijnt een landkrab van hem te willen maken, moeder is er altijd tegen geweest dat-ie op zee gmg, en nu komt Jan Salie hem de raad geven liever een kopje slemp te drinken dan over de zee temalen: legen drie kan hij niet op, tegen de bierkaai valt met te vechten, en als ze allemaal zeggen dat-ie



'n varken is, dan moet-ie 't hok in ( Vgl. Taaien Leiteren 1901, 415). Er is noch op te merken dat Potgieter met voordacht aan de zeeman het oude spreekwoord van de kabel in de mond legt. Cats heeft het al, in de Reys- en Scheepsspreucken in de Spier/hel-, de derde strenghe houdt den kabel. Van Lennep in 't Zeemam- //' oor denhoek zegt van de kabel, //zwaar touw, uit drie ineengedraaide touwen samengesteld, etc."
Pag. 40 reg. 4: n()ef\een uitroep van benauwdheid, ter uiting van 't gevoel van verstikking dat de borst beklemt bij ondragelike hitte of bij uitputting ten gevolge \an een sterke beweging, dan nok om een gevoel ran beklemming te uiten, ten gevolge ran een onaangename mededeling of behandeling (aldus 't (irote Nederlandse Woordenboek , waaraan ook de volgende plaatsen ontleend zijn): iiOef\ JFij zijn er! Het is tijd, gij loopt als een dragonder," Conscience; »Ocf\ ik stik, ik versmacht Conscience: // Wij lezen veel Kngelsch mijnh. ..
»Wat, mejufnr " nMiss Hannah More" nOef\ dacht
ik, en zuchtte; het gehrezel eener oude vrijster, de lectuur ran een meisje ran zestien, — hoe hield het kind het uit't" Potgieter Mar ie; nToch niet, zei, ze, vrij strem); en toen hij alerel opsprong, oef\ toen had dat mooije gezigtje eene waardigheid — die Bart overtuigde, dat de gelegenheid voor dolle grappen vervlogen was," Potgieter Hanna. Eigenlik //is oej' de gearticuleerde uitblazing van de adem bij benauwdheid en beklemming" merkt het Woordenboek noch op. Ook de Fransen kennen het (ouf\). En vgl. liet werkwoord oefen — //sterk ademhalen", //hijgen" dat in het dialekt van het Bildt voorkomt.
Pag. 40 reg. 10: eene houding ran slierislari: mij overigens niet bekende volksterm. Bekend is in Holland slier, lange slier (Wat tril die lange slier van mij ? — Pieter Spa's Reize van Van Zeggelen 184]).
Pag. 40 reg. 11: welk eene ergernis vooral: namelik bij ons (de lezers) die mei Potgieter een kijkje in Oudejaarsavonds Feestzaal nemen, zoals ook dat oef \ aan de lezer (door Potgieter tot aanschouwer en medelever gemaakt) ondersteld wordt te ontsnappen.



I'ag. 40 reg. 15: Jan Salie kennen wij sil uit. de OudHollandse klucht: bekend is W. D. Hooft's Jan Saly van 1622 (zie .To nek bloot Letterkunde III 440. Van Vloten, Nederl. Kluchtspel II 111; 't stuk is o. a, in de Leid se Bibliotheken). In Biron's ''lucht ran Kers Louwen zegt de hoofdpersoon van die naam: Jck slacht Jan Saly, die Man; waer dat de luyden in krackeel vielen, —- Daer was hij altijt aen 'tmiddelen, en 't scheyden, en aen 't scheel dielen." Jan Saly bij W. 1). Hooft is een ouwe zwakhoofd waar niets geen tut meer in zit. 't Is niet toevallig dat Jan Salie bij 1'otirieter «slemp lept". Salie is zelre (woordvormen, beide uit Lat. salria voortgekomen), het kruid dat van ouds genomen wordt ter bereiding van «zelve-" of «asalieinelk", ook kortweg «salie" genoemd. Bij Ch lmotChomel, Huishoudelijk Woordenboek (twede druk 1778) leest men: «men gebruikt de Saliebladen als thee getrokken, niet zuiker ook wel op goed hier of wijn; of ook in zoetemelk gekookt en met zuiker zoet gemaakt, waarbij men wat caneel kan voegen. Welke saliemelk voor deezen, eer de thee, kottie en chocolade bij ons bekend waaren, veel in gebruik was, om in plaats van die vreemde dranken, 's morgens ot 's avonds te drinken." In 't Oosten van 't, land kent men in de kleinlmrgerlike kringen die zelvemelk noch zeer goed, kinderen laten zich er graag op trakteren; ook het vieze brouwsel dat de mindere man zich er 's winters op het ijs aan de kraampjes laat schenken, maar dat weinig had uit te stastn met de welbereide zelvemelk van onze moeders, heet saliemelk, salie. Nu is de onderstelling wel niet te stout, dat (le zoete iet wat flauwe salie geen oud-Hollandse mannen-drank geweest zal zijn: Heef /einders soete koeck, Heef rrouwen nieuwe most, Al wat de toni/hè bijt, Is rechte mannenkost. ') Dit heeft zeker
') In Beaumont Gedichten Ed. Tideman 108 : in 't epiirrain uun Lieven, die gedichten schreef „laf, plat en zoet": Kinders eten koeck en vijgen, vroutjes drinken soeten most, Mosteart, sout, asijn en peper, Lieren, dat is mannen kost. In een XVIile eeuws Referein (in het Berlijn se II. S. Tijdschr. v. Letterk. 1902, 66; mij meegedeeld door Dr. C. G. N. de Vooys): Haelt most wat. rost, t.es rrouwen lost (lust).



ook wel gegolden bij die spraakmakende gemeente die met //Jan Salie", //Jan Hen", //Jan Gat" doopte, bij wie de vrouwen het buiten //nieuwe most" moesten stellen en met de goedkope warme melkdranken ruimschoots tevreden waren. Geldt het noch niet veel als iets unmanneliks niet te drinken of zich met de //dames" bij zoete likeurtjes te houden? Zo, stel ik mij voor, is liet gekomen dat oudtijds ook een man al te zoel, al te laf, al te goed, al te vies, een Jan Salie is gescholden. Op de huiselike feestjes aan salie, met de vrouwen, de voorkeur te geven boven iets pittigers, daarin vond men iets -/verwijfds"; misschien moeten we hier tevens denken aan die salie met suiker op bier en wijn, waarvan Chomel spreekt. Zo zal Potgieter zich de naam ook verklaard hebben en daarom laat hij de onmanlike Jan Salie zich in zijn eentje te goed doen aan slemp. Want de slemp van het nieuwere keukenboek mag ver van salie zijn, salie en ouwerwètseslemp zijn broertje en zusje, en oorspronkelik is slemp wel de algemene naam voor al die dunne warme-melkdranken geweest (//wat 'n slemp", //net slemp" zegt men in ons Oosten van b.v. dunne kotfie of thee), was ook salie een '/slemp", heette ook wel demp. Rn dat Potgieter het woord aldus opvatte, blijkt wel duidelik uit liet eerste koepiet van De Stilstaander* (IStö): Jan Salie sloeg zijn tent op V ijs — Het zeuriede om hem, groen en grijs — Slof-slaperig of icigtig wijs — Ken slempjen irerd geschonken.
Bij Potgieter is het oude volksaardige woord de tekenende naam voor de Familie Sta-stok van zijn dagen, voor al wat niet 'meer voort wou. Zie het héle zo even aangehaalde politieke gedicht, waarin hij bovendien spreekt van: de Salies: De Salies knikken blij te moe. Tn elk van de strofes van Een Wonder is de nieutre Beurs (1845) laat hij tweemaal z'n schimpend Jan Salie! horen. In de Kritiek Staatsherrormen (1845) heelt hij 't over de saliege kamermuilen van zeker schrijver, de kamermuil nemende tot symbool van het konservatisine, als in Jan Jannetje slaapmuts, soepjurk en slof.
Een aardige voorstelling van Jan Salie geeft J. de Bosch Kemper in z'n Gesch. r. Nederland na 18:50 in de Aantekeningen op deel III, pag. 203: //Voor een
Potgieter, Jan, Jannetje. u



kloek volk is Jan, dit; zich nauwelijks op liet ijs durft wagen en zich mei een kop wanne salie-melk voor de kou beschut, een onuitstaanbare figuur."
Pag. M) reg. 2'.l: "Bidt en Werkt.'" een voord uit den Bijbel: het van oudsher hij onze vaderen als devies geliefde Ora et Labora (door Potgieter hier meervoudig genome») is niet van Bijbelse oorsprong. In zijn opstel HollandxcJie Politieke Poëzij (Krit. Stud. II 108) noemt Potgieter «Werk en Bid!" mte dubbele les de.? IIeeren" (d. i. van Christus). 11 ij verwisselde het dus met het bekende woord van Jezus //Waakt en bid" (Matth. X X VI, H, Mark. XIII, 33, XIV, 38, Luk. XXI, 36). De herkomst van Ora et Labora is mij niet bekend. Is het een middeleeuwse monniksspreuk ? 't Inheemse spreekwoord luidde: Stroopt u armen, en zetjl <iod trant's (Spieghel, Bijspraaks-Almanak 1606, op 10 Desember).
1'ag. 40 rei;. 30: den Bijt.el, dien hij zelf rertaaide \ — eene rertaling waardoor hij zijne taal schiep: een vreemde indruk maakt het wellicht ook op de lezer (als op mij) in de Jan die Potgieter ons in het stuk voorstelt, op eenmaal ook een geleerde te moeten zien die maar eventjes (zeker in zijn «avonduurtjes"!) uit Hebreeuws en Grieks de Bijbel vertaalde. Potgieter trekt de allegorie hier te ver. Hij doelt hier overigens op de Statenvertaling die tussen 1026 en 1636 tot stand kwam //door last van de H M. Heeren Staten-Generaal" en //volgens besluit van de Synode Nationael tot Dordrecht in de jaren 1618 en 1619 '. Enigszins zonderling is de bewering dat de taal van de Nederlandse boeken gelijk aan de taal van de Statenbijbel is en uit die Bijbel afkomstig. Toen in 1637 de vertaling in 't licht kwam, waren al onze grote schrijvers in hun kracht en 't lag ook niet in de mensen van die tijd om zich in hun schrijven naar een zo'n model te richten en naaide eenvormigheid te streven. Invloed zal de Bijbel mogelik gehad hebben, behalve op de taal van de Godgeleerden, op 't zich uiten van veel Bijbels-gevormde of ook kerkelike burgerlieden. Uit deftigheid zullen anderen voorliefde getoond hebben voor Bijbelse vormen. Hoe meer de //fut" er echter bij ons uitging, hoe



meer behagen wij kregen in aparte schrijftaal met vaste woorden en vormen en wendingen. Kn wel ging er, gelijktijdig verschijnsel, de, vroomheid hij ons uil, maar de deftigheid paarde zich heerlik met de kerkelikhcid en zo is er mogelik wel, in de tijd dat onze beschaving in stijlloos karakter-gebrek verliep, een merkbare vloed van de Bijbels-getinte kerktaal geweest. Toch kan er geen sprank van zijn om zelfs voor de XVIIId<' eeuw 't Nederlands van de boeken (dat toen werkelik heel wat anders luidde dan de Taal zelf) = de Taal van de Statenbijbel te stellen. Sinds de dagen van Betje Wolff en Bilderdijk die, de ene, ruim uit de taal des dageliksen levens 0111 haar heen putte, de; andere, wèl wetende wat taal was, machthebbend eigen taal schiep, — is de XVIIi«Zeeuwse schrijftaal hoe langer hoe meer overstelpt geworden door de taal die vanzelf ïiit ons komt en in 't leven van alle d;ig rondom ons heen golft, de Levende, en juist in de Litteratuur van rondom 1840 is het zo merkbaar dat de taaistroming van de "XIXen XX»t<' eeuw eenmaal het hele kunstmatige kanalenstelsel van de XVIIIde eeuw zal hebben uiteengewerkt en weggespoeld. En ook Potgieter was waarlik anders niet van mening dat een Taal op zekere tijd af kon zijn in de schepping van een enkel ijrool taai-werk, zij 'took een Volks Bijbel. Heeft hij meer biezonder aan 't zogeniiamde grammatikale «systeem" gedacht en is van mening geweest dat toen (het Leven niet zo krachtig meer werkend in de mensen) in de twede helft van de XVIIde eeuw reeds meer eenheid in 't schrijven zich ging vertonen, de Protestantse Bijbel model is geworden? Maar model voor wie? Men zou uit dit oogpunt de taal van dichters als de //nette", spraakkunstige De Decker, Brandt, Joh. Antonides, üudanen, Dullaert, Broekhuizen, Luiken, moeten bestudeeren; maar ook de taal van redenaars als Vollenhove, de drie zonen van Brandt, Moonen, ook de taal van de oorspronkelike en vertaalde falvinistiese devote litteratuur; dan wat wij aan brieven uit die tijd over hebben; dan de taal van de wetenschap. En vervolgens zouden we te onderzoeken hebben de poëzie en het proza van de eerste helft der XVlilde eeuw. Voor deze echt pedant-
8*



granunatikale lijd is liet dan echter de vraag in hoeverre zich de wetgevende taalgeleerden, de spraakkunstschrijvers, naar de Codex der Heilige Schriftuur hebben gericht. Het onderzoek zou echter zeker niet rechtvaardigen de uitspraak: «doorzijn Bijbel-vertaling schiep Jan zich zijn taal." Heeft van Effen zijn taal uit de Bijbel? Zekere schrijfmanieren, als b.v. de verbuiging van 't lidwoord van onbepaaldheid en 't bezittelik voornaamwoord, sommige vormen als zich voor 't reflexieve en trilde voor wou, 't gebruik van de twede-naamval met .*, de relatieve voornaamwoorden welke en dewelke mogen rechtstreeks door Bijbel-lezen en Bijbel-horen, of middellik door de prediking en de stichtelike lektuur, onbewust en bewust, onwillekeurig en gewild, algemener geworden of bestendigd zijn, — mag het taalschepping heten ? Is het vertonen van een aantal schadelike hebbclikheden, verkeerde schrijf-gewoonten, wat verheven oorsprong ze hebben mogen, iets om roemend van te spreken. Maar wij vragen en onderstellen slechts. Want, daargelaten natuurlik het groot getal van in oorsprong Bijbelse spreekwijzen, spreekwoorden, spreuken, uitdrukkingen, beelden (door Laurillard en Zeeman, door de Jager, Harrebomée en Van Wijnen verzameld en toegelicht), is omtrent de legendariese invloed van de Staten-overzetting alles noch te bewijzen. De prijsvraag van de Groninger Universiteit (1895) over de taal van de Statenbijbel werd niet naar eis beantwoord. Wel is nu een voornaam stuk voor-arbeid verricht in het ten jare 1897 verschenen Amsterdamse Proefschrift: Klank- en Buigingsleer run de Taal des Statenbijbels door J. Heinsius, 165 bladzijden kompres. Wij kunnen hierin tans zien wat Bijbeltaal is. Maar de syntaxis en de dictie en het woordgebruik en liet aesthetiese werden noch door niemand behandeld, en het onderzoek naaide beweerde invloed, de vergelijking van de jongere geschriften, de jongere schrijfpraktijk , op overeenkomst en verschil, inet de Schriftuur, met de grote XVlI<ieeeuwers die zich zelf hadden geholpen, en met de taal van 'tspreken, heeft noch op geen punt plaats gehad. Maar liet boek van de Heer Heinsius leert ons al vast ook dit, dat in liet prachtvolle monumentale liitteratuurwerk de Statenbijbel volstrekt geen absolute



eenheid heerst: liei draagt vooral ook in dit opzicht liet karaktervolle stempel van de goede tijd, tijd van Leven, Kracht en Vrijheid; ook, dat in vele zaken, in de woordvormen en in 't granunatikale, de Bijbelvormen volstrekt niet de algemene geworden zijn. Wel écht is de Staten-vertaling een boek niet van zerentienhonderd-zeren-en-dertu/, maar zestienhonderd is haar jaartal en de X VIll<ie-eeuwers, in alles verminderd ja ontaard, hebben waarlik niet uit eerbied ol bij ongeluk zevenliende-eeuws geschreven, noch van 1637 noch van 1657 (de beste, vervolgens steeds herdrukte editie van de Biblia). In elk geval zal de uitdrukking van Potgieter een stukje Retoriek blijken te zijn.
I'ag. tO reg. '-Vl: iemand, die onder de pantoffel staat: de pantoffel ot' muil van moeder de vrouw namelik als septer gedacht.
Pa". 40 reg. -ia : Bij irijlen heeft Mijnheer den naem, \lc-
rrotar de daet: een citaat dat ik ïyet terecht kan brengen.
,) H~va t trc
Paa;. 41, reg. 11': reg. 28: Onder de spreekwoorden rail Jan's buren, onder die der f/roote II eer en, irelke eenen Mant/rijken inrloed op zijn rroeger leren hebben uitgeoefend, treffen irij er rele aan, die /ot in hart en meren toe monarchaal zijn: Hoe weina/ zijn daarentegen de spreuken, door Jan, in de dar/en ran zijn bloei, aan de Staatsrnai/len ontleend; hoe i/etrouir spie//elen ons de enk-le, die hij soms no</ bezigt, zijne republikeinse/ie huishoudint/ af', monarchale spreekwoorden: zulke waaruit wij zien dat men hij die buren een monarch naar de ogen had te zien: Tegenover die monarchale stelt Potgieter zulke die in de dagen van onze republiek zijn ontstaan en waaruit allesbehalve de eerbiedige stil-berustende erkenning spreekt van een Gezag buiten 't welk géén ! In spreekwoorden, het is waar, hebben we herinneringen aan Wilhelmus van Nassouwen maar niet als aan een //lieer", en ten tijde van de republiek was de stadhouder ook evemin een // monarch", de Hollandse regenten wensten zich /.elf te regeren en waar ze door de Stadhouder (zij 't ook voor de Eenheid der Republiek, zij 't ook als handhaver van de Unie en



bevorderaar van 't Gemene Best) hun biezondere zaken en voornemens bedreigd en gedwarsboomd zagen, daar zouden ze niet schromen, zo 't moest, zich ten uiterste loe tegenover hem te stellen. Maar even onafhankelik voelde de burgerij zich tegenover Staten-generaal en Stedelike Magistraat, tegenover zijn Regenten. En deze eigenaardige verhoudingen nu weerspiegelen zich in het oud-Nederlandse spreekwoord, oordeelt Potgieter: nWat de Herren wijzen Moeten de gekken prijzen" rijmde de kleine man van zich zelf en met dit "gekken" ontkende hij het gezag van de anderen. En //het vurigst Oranjedeuntje was niets meer dan een wens voor de toekomst, dan de hoop, eens een bepaald (dat is een door 't volk omschreven, een beperkt) gezag te mogen toekennen": liet famieljaar belovende Al is ons Prinsje nor/ zoo klein, dat niet een heuse stadhouder van sta-vast maar een kind gold. Ziehier destrekking van Potgieters opmerkingen, waarmee hij ons Jan weer nader wil doen leren kennen. Wij moeten die opmerkingen nu noch in 't biezonder nagaan.
liet eerst aangehaalde spreekwoord is te vinden bij Huygens in de Spaense Wijxheit (door hem vertaalde Proverbia): l)ie '.v Koning hs Koe gegeten heeft: —Sie rry irel toe, soo langh liy leeft'. — Men sal hem omlerhalen, — En orer hondert Jaer de Heenen doen het alen; vgl. (lui tt plumé l'oie du roi, cent ons apres Hen rend la plume, waarvan een variant weer in onze eigen spreekwoordenschat te vinden is, zie Harrehomée i. ,T. gans ot' koning. l)e "Galliese liaan" sla ik even over. Een Duits spreekwoord is IFo nich/s ist, hat der Kaiser das Recht rerloren. Potgieter kan het hier op zijn wijs gebruiken, voor zo ver er indirekt in uitgedrukt is, dat des keizers recht rèr strekte; maar eigenlik wordt er een grens genoemd van dat recht, 't Zal oorspronkelik misschien een bepaalde rechtsregel zijn. In Erankrijk en Engeland zeidc men 't zelfde van de koning: Where nothing is to be had, the king loses his right, Ou il ny a rien, te roi perd ses droiis. Maar ook bij ons staat /Jaer niet en is, daer rerliest de heere syn recht al vroeg in de spreekwoorden-litteratuur opgetekend (zie Stoett, Nedert. Sjtreek/r. 28S). 1 n 't biczonder moet men hier misschien denken aan het recht van Keurmede dat ieder heer,



in dc middeleeuwen, over zijn horigen had, het recht om uit de nalatenschap "het beste stuk" 't zij vee ot iets anders te kiezen; en men kan tevens denken aan belastingen, tienden-opbrengst etc. Must ixfor the In,uj: als 't er op aan komt, is moeten een woord voor de konin<rj ook: must is a l'mtjx irord. En dc Denen, zegt onze'schrijver verder, noemen de grote weg de konijerej. Zoals ook, merken we op, de Engelsen (the Kintjx, the Queens >rmj\ dc. Fransen (te chemvi royal), dc Duitsers {(/ie honig sst rasse, der konu/xfet/, die hameist rasse: oudtijds, dialekties, in geograliesc eigennamen nu; Urinans ' Worterb. i. v. Kónigstrasse, Konujsiretj, Kaiserstrasse> Kaisevirej/) doen oi deden. Het was de weg die aan het Rijk,' aan de koning, aan de keizer, toekwam en in diens bescherming stond, liet ïseen zeer algemene term in de middeleeuwen, en bij de Itomeinen werd de openbare weg op dezelfde wijze de via consularis genoemd. Maar ook bij ons heette vroeger de //grote weg" of //wagenweg" wel //herenweg" (vgl. dc uitdrukking «langs 's heren wegen , du; wel niet uit //heerweg" = //lcgerweg" verklaard moet worden). Bij Staring heet de grote weg Koningsm-g in Marco II. Als wij dus uitdrukkingen als dc genoemde moeten aanmerken als getuigenissen van Opperheerschappij en onderdanige erkenning daarvan, dan ontbreken de' «monarchale" spreekwijzen ook bij ons niet; zo goed als in Spanje wist men bij ons: //Heren peren rotten niet" (Spiegliel Hi/xpraals-Ahnam//'), en //de haat van de Heer, de (lood van de man", //der Heren zonde, der boeren boet", 's Heren hand, rekt zo veer als 't land" («de Landsheer, hoort, ziet en reikt veer"), «Heren bidden is ghebieden". Spreekwoorden //aan de Staatsmagten ontleend (zoals 1 ofgieter zich even verder uitdrukt), waar dc Heer, de Keizer, de Koning in genoemd wordt, zijn er van oudsher genoeg bij ons, en in de dagen van dc Republiek zijn ze zo goed gebruikt, en zeker ook wel ontstaan, als daarvoor. Of had de goe gemeente toen zijn • lieren niet? Potgieters opmerking zoals hij er staat , is wel niet helemaal van gezochtheid vrij ie pleiten en zijn betoog is vrij gewrongen. Is Engeland b.v. ook niet liet land <an de konstitutie V Kn t lastigste is in



dit betoog uocli die Ualliesc Haan! We moeten verwachten een bewijs, hoe in de Franse spreekwoorden de monarchale sjeest van 't volk uitkomt, Potgieter zal minstens écn zulk een spreekwoord aanhalen. En nu zegt hij: //wie herinnert zicli den Gallischen haan niet, zo dikwijls hij van koning kraaien hoorl spreken." Een haan {Ie coq gaulois) was van 1830—1852 symbool van Frankrijk (/.oals onder Napoleon I en na 1852 de Adelaar). Zouden wc nu niet denken dat «koning kraaien" de bedoelde Franse spreekwijze was? Maar de Fransen hebben die helemaal niet! En toch is het moeielik, in verband niet het voorgaande en volgende, de zaak anders op te vatten: wij moeten een spreekwoord hebben waarin het koningschap genoemd is. In 1840 en 'H had Frankrijk zich, ondanks zijn innerlike verdeeldheid, in de internationale verwikkelingen (de Oosterse kwestie!) noch al doen gelden en //deGalliese liaan" had toen niet //koning gekraaid", hij had zijn zin niet gekregen. Een Nederlander van die dagen had toen z'n eigen vaderlandse spreekwijs eigenaardig op de Franse zaken kunnen toepassen en deze toepassing maakt Potgieter hier blij klaar, zo als Heels later deed in zijn gedicht Jan koning Wilhelm, in 1870 na de slag bij Sedan: Gij helt den Arend neergereld: Gij kort den Haan de vlerken: Gij jaagt hem vreerlig binnen 'thok, Beilreigt zijn sluiting en zijn stok, Verleert hem 't k oning kraaien. Maar Frans is de uitdrukking niet. Wel kent liet: chanter rictoire, waarvoor wij weer viktorie kraaien zeggen, en misschien heeft dit Potgieter gebracht tot de gedachtenverbinding die ons hier zoveel moeite veroorzaakt. Op zijn plaats zou hier geweest zijn: parler en roi, faire le roi, les rois ont les mams long nes, maar daar was dan de aardige kombinatie van 't //koning kraaien" en le coq gaulois bij ingeschoten.
Ontleend is //zijn haan moet altijd koning kraaien" (zie tal van variante voorbeelden bij Harrebomée Spreekwoordenboek III Bijlage 20'.)) aan de lianegevechten, de //hanekampen" waar onze voorouders evenals de Engelsen grote liefhebbers van waren: de haan die gewonnen heeft,' kraait hartstochtelik luidkeels uit:' »ik ben de koning!"



Pa"1. 41 reg. 28: reg. 33: Spreekwoorden aait de Staatsmachten ontleend in de dagen van de Republiek, zegt Potgieter, zijn er maar weinige: uit de oude tijd zijn er wel waar de Heren, de Koning, de Keizer in genoemd zijn, maar bij Harrebomce (ons rijkste Spreekwoordenboek) staat er geen genoteerd die iets met nde S/ad/iouder" heelt uit de staan, geen dat- ons direkt aan //de Staten" herinnert. Wel leeft Prins Willem nocli in: Dat zijn ze niet die Wilhelmus Unzen, in: V Is Wilhelmus ran Nassouiren, Met de elleboog door de mouwen maar dat de Admiraal van onze vloot een minstens even gewichtig persoon was als de Stadhouder blijkt wel daaruit, vindt Potgieter, dat er minstens evenveel spreekwijzen zijn waar hij in behaald wordt: Dat is er een ran den ouwen admiraal, Was ik daar admiraal geweest: //Alsof de wedijver tusschen de Landmagt en de Xeeniagt tot in het rijk der spreekwoorden toe had geblaakt": 't Is bekend in wat toestand van verdeeldheid de Republiek zich veeltijds bevond door twisten tussen Holland en de Unie, ten gevolge van strijdigheid van belangen. Een voornaam punt van verschil was Leger en Vloot. Het zeev:: ■ .nde Holland had het allergrootste belang bij een machtige vloot, de andere meer van de landzijde bedreigde gewesten bekommerden zich veelmeer dan Holland om het Leger. l)e Stadhouder, de Kapitein-generaal, wiens macht direkt van de betekenis van het Leger afhing, was handhaver der Unie en had als zodanig Holland tegen zich, dat in de generale zaken zijn zwaar overwicht altijd in de schaal wenste te leggen. Hoe deze //wedijver" //geblaakt" heeft, ziet men in de gebeurtenissen van 1650, toen Prins Willem het beleg voor Amsterdam sloeg.
Ondertussen als men nu op de manier van Potgieter betogen wil, hadden de spreekwijzen waar nde Prins'" in voorkomt, hier ook bij te pas moeten komen, want zulke zijn er dan toch (altijd er o. a. buiten gelaten die uit de Patriottentijd, en die niet Noord-Nederlands zijn). Hij is met de Prins orer de Maas geweest, Hij
1) Harrebomée zegt dat dit gebruikt wordt als iemand tiet goede voorstaat, zelfs tot armoede toe.



wist run de Prins yeeu brand, Hij heef! de Prins t/esproken; dan is er nóch »Oranje in 7 hartzei de boer, en hij stak een i/ele peen op z'u hoed, Den rouwmantel afleggen en de Oranjevlag uitsteken en dit laatste is te kombineren niet Oranje Horen\ Maar aan elk van deze is mogelik wel weer een on-prinselike uitdrukking met '/de admiraal" of zo tegenover te stellen. En in elk geval, erkennen moeten we dat ook in de aangehaalde "geen zweem is van eigenlike heerschappij."
Pag. 42 reg. 4: IVat de Heren wijzen, Moeten de gekken prijzen: latere vorm van '1 bij Spieghel Bij*}.cranks-Almanak 1006 voorkomende: 11'at lieren /rijzen , zalmen prijzen. Men voelt het verschil ! — irijzen is hier //oordelen", //beslissen"; vgl. een ronnis /rijzen, een rechterlik gewijsde (vonnis), verwijzen — veroordelen: er rerwezen uitzien, hij stond daar net als zo'n rerwezene.
Pag. 42 reg. 9: Het noch algemeen bekende Oranjedeuntje van Al is ons Prinsje dateert uit het eerste Stadhouderloze Tijdperk 1650—1672. Willem de Derde moest bij de dood van zijn vader noch geboren worden en de Staten van Holland verlangden ook niet weer een Stadhouder. Tn 1654 kwam tussen hen en Cromwell de Akle van Seclusie tot stand waarbij bepaald werd, dat geen Oranje ooit meer Stadhouder van Holland zijn zou en Holland ook nooit meer een Oranje als Kapitein-generaal der Unie zou stemmen. De Prins had toen zijn vierde levensjaar noch niet voltooid. Toen liet verdrag, dat geheim was, uitlekte, stak overal de storm op. De overige provinciën achtten zich terecht, als de minderheden, niet beter tegen de overmacht van Holland beschermd als door de Stadhouder uit liet Huis van Oranje die 't militaire hoofd van de Unie was. Hevig werd er door de Staten der Gewesten en in de Staten-generaal geprotesteerd. En uit de boezem der ook in Holland altijd voor Oranje geestdriftige burgerijen en het volk. kwain de leus en deun:
Al is ons l'rinsje noch zo klein
Alevel zal hij Stadhouder zijn.



|>alr t2 rog. 11: Een liederlijk rijm, rolt/en* BH der dijk: ni. hei rijm klein (met ei) — zijn (met ij). l)e helft van de woorden met de <;-*-klank had vroeger de ƒ-klank, die in 't schrijven werd aangeduid met u ol, de laatste i naar beneden doorgehaald, met ij. In deze woorden heeft ie nu voor de «'-klank plaats gemaakt. Maar natuurlik is dit een allengse overgang geweest en in t ene dialekt waar de diphlhongering plaats had, za men langer, in 't andere korter een duidelik verschil gehoord hebben tussenwoorden als bereiden, leiden, neigen, veil en berijden, lijden, nijgen, vijl, die dan ook geen zuiver rijm konden geven. En de volkomen klankgelijkheid 'heeft men eerst langzamerhand als heschaaid laten gelden. Ten Kate in de Aanleiding tot de kennis.<e ran het verhevene deel der Neder duit.se he Sprake (1/23) duidt voor »'t gemeenlands dialekt" (d. i. t Beschaafd) de klank in de //-woorden aan als "de scherp-korte > als bij min tot omtrent op het dnbbeld verlangt , en tegelijk keurde hij af liet Rijn- en Amstellands «waarin zo° klinkt even als de tweeklank (Ten Kate was zelf Amsterdammer). Maar de gramniatikus Sewel (ook Amsterdammer; zijn spraakkunst is van 1712), zesjt. //de Rotterdammers schynen te ineenen, dat de Amsterdammers, ter zaake van hunne stadsuitspraak , net onderscheyd tusscli ei/ en y (ei en ij) niet konnen hooren; maar de Amsterdammers, die do oprechte taal hunner stad sprceken, maaken echter een kennclyk onderscheyd in de klank tusschen spi/« en vleys en tusschen 'feyl en n/l. En mij heugt , dat ik nog een jongen zynde, liet onderscheyd tussclien leyden en lyden zeer wel wist aan te merken, en anderen, die daar m doolden, 1e berispen." Sewel vond dus ook net als Ten Kate dat er onderscheid behoorde te zijn, niet ij — ei. Z'Q nu oordeelde ook Bilderdijk noch. De vraag is of in het eerste kwart van de eeuw
in de beschaafde kringen van Holland een verschil werkelik usueel geweest is. Ziehier wat de dichter ze°t in zijn twede verhandeling Over de vermjirattc m de° Nieuwe Taal- en Dicht kundige Verscheidenheden(182t) II 149: »Dat ei en ;/ niet kan rijmen weet ieder, schoon hv de reden juist niet inziet, wanneer hy de volkomen verscheidenheid iu het uitspreken van een



tweeklank als ei en een enkel verlengden klank niet by zich gewaar wordt. Dat mén zich over dit niet rijmen van beleid en rlijt by voorbeeld beklaagt , verwondert my niet minder dan of iemand het lastig vond, dat men pompstok niet op kandelaar of op inktkoker rijmen mag. Wien toch zal een rijmen van 't geen niet rijmt, immer invallen?"
Uver de geschiedenis van de oude y-klank (de Germaanse lange t) zie men vooral het Leidse Tijdschrift XX (1901), te Winkel, Bijdratjen tot de kennis der Noord-Nederl. tongrallen 111, meer bepaald 89—108, 96—108, en Tijdschrift XXI, Salverda de Grave, De verandering van i in het Nederlands, 43—54. Wat het tegenwoordige Beschaafd betreft zijn de meesten wel van oordeel dat er over 't algemeen (dialektiese invloed buiten rekening gelaten) geen hoorbaar verschil meer is tussen de van oorsprong tweeërlei ei. In onze poëzie zouden vlijt beleid een zuiver rijm geven. Maar de tradisie is op dit punt zeer koppig; men ziét meer het letterteken-verschil dan men hoort de gelijkheid van klank.
Op de aangehaalde plaats gebruikt Bilderdijk nu de kwalificatie «liederlijk" niet, misschien echter drukt hij zich elders zo uit. Trouwens als ei-ij rijmden als pompstok en inktkoker, dan zou het wel zowat "liederlijk" zijn. Maar misschien komt het woord voor rekening van Potgieter.
Wat liet aangehaalde rijmpje zelf betreft , in de volkstaal van de twede helft van de XVII>'<' eeuw zal klein-zijn wel geen zuiver rijm zijn geweest, maar wc moeten niet vergeten dat in de volksrijmen het rijm volstrekt niet altijd zuiver is.
Pag. 42 reg. 18: En echter iras Jan daarom niet blind voor de gebreken aan zijne staatshuishouding verknocht, voor de gevaren, iraaraan zij blootstelde, — de bron van zoo vele rampen trerd door zijn gezond verstand beschreven en gelaakt, in het kernachtig iroord uit zijnen mond: n baar dienen geene hree grooie masten op één schip": die twee «grote masten'' waren namelik (zoals door vorige aantekeningen al in herinnering gebracht is) de Staten van Holland en de Stadhouder. Het grote se-
O ~



brek in onze republikeinse Staatsinrichting was, dal er helemaal geen eigenlike ene Soevereiniteit was aan te wijzen, geen lichaam en geen persoon had in de Unie liet oppergezag. Het te pas gebrachte spreekwoord is inderdaad X Vll'ie-eeuws.
I'ag. 12 reg. 2(5: personaadje: voorden als personage ( = personaazje) luidden oorspronkelik personaadzje, en met j = zj spelde men ze met dje: bagaadje, boschaadje, paadje voor ons page. Vgl. noch ons loods (uit ouder loodse) uit Fr. loge (= loodsje).
I'ag. 42 reg. 2'J: Hoe dit "als ge wilt" op te vatten ? Jan vertegenwoordigt twee partijen! Potgieter wenst in 't midden te laten wat in de XV1I<1« eeuw meest nationaal was — mèfcr, ol' minder stadhouderlik te zijn.
l'a«\ 12 reg. 30: twee zonen zijner lendenen, Oud-testamentiese uitdrukking, bij onze dichters (b.v. Bilderdijk en Da Costa) en redenaars niet ongewoon: Genesis XXXV, 11 Ken volk, ja een hoop der volken zal uit u worden, en koningen zullen uit uwe lenden voortkomen; 1 Koningen^II1, 19 Uw zoon, die uit uire lenden voortkomen zal, die zal—ilat huis bouwen. Op dezelfde manier wordt de heup genomen, zie Zwolse Herdr. VI Bilderdijk 102, en VIII l)a Costa 63.
Pag. 42 reg. 32: Jan Contant en Jan Crediet: Ook Jan Contant en Jan Crediet zijn al oud bij ons. De algemeenheid van de naam Jan maakte hem geschikt om tiepes aan te duiden en y.o werd hij al vroeg gebruikt, meest, in ongunstige zin (zie het Referein Wij Ruelens Refereinen en andere gedichten uit de XVI<ie eeuw, I 93—95!) maar ook anders. Van 1706 is Enoch Krooks zinne-kluchtspel Jan Crediet. Hierin wordt Jan Contant tevens herhaalde malen genoemd ; zo zegt de zinnebeeldige persoon //Neering" eenmaal: — Crediet doet mij klaagen, De Heer Jan Kontant kan mij beter beha at/en. En van* Crediet vernemen we: Vreemdeling, ja Koophandel [twee personen uit het stuk weer| moet



<d zo irel door mij, als door mijn broeder Konlaid Zeereu, OJ' zij zonden er heel slecht mei' staan.
Pag. 13 rog. 13: Poet ran lingelsche haarden, Duitsche kachels, smakelooze vierkanten van porselein: Potgieter klaagt hier over 't verdwijnen van de Oud-Hollandse haard met vuurplaat en schouw, zoals men die noch zien kan in de oude vertrekken in het Rijks-Museum te Amslerdiim en, primitiever, in de boerenwoningen in het Oosten des lands, ook b.v. op tal van platen in Vader Cats. Omtrent 1830 //geschiedde de verwarming der vertrekken meestal door zoogenaamde i nsteek haarden, oeils de boet' of Frank li ns (de //Engelse Haard" van Potgieter), gestookt met turf en houtblok jes; in de zeesteden, en daarna ook elders, was men gewoon steenkolen te stoken; omstreeks 1834? kwamen porseleinen kachels in gebruik, welke veel warmte gaven en minder zorg vereischten" (Nagtglas, ll'at het was en irat het werd; een blik op het maatschappelijk leren in de laatste zestig jaren 18Ö4, pag. 18). Die //nissen" met vlakke en op't plat smalle marmeren mantel, kan men in ouwerwetse huizen noch genoeg zien; de //haard" (nu = '/toestel van plaatijzer die in den onderboezem van een schoorsteen sluit en waarin op een rooster in een van voren horizontaal getraliede bak vuur wordt gebrand": (Ir. Nederl. II'b.) werd daarin gestoken, of geschoven, trouwens de insteekhaard kennen wij nu noch (nu meer insluithaard genoemd , volgens het Gr. Nederl. Wb.). Het is die meer moderne //open haard", die van Engelse oorsprong was, waarom heen in De Familie Stastok de heren gezeten zijn. De lezer zal zich herinneren dat die toen ook handelden over //het verkieslike van een open haard boven een //toe kachel"." De kachel, waarvan hel kenmerkende is dat men het vuur niet ziet, was op 't laatst van de XVIIIde eeuw uit Duitsland gekomen. Bilderdijk schreef er in 1805 zijn prachtig gedicht iiDe Duitsche kachels" tegen, waarin heerlik de poëzie van de haard-vuurvlam wordt gezongen. Wie zou het niet met Potgieter en Bilderdijk eens zijn! Ook de porseleinen kachel hoort in Duitsland thuis, waar men ze in de logementen b.v. noch wel zien kan.



ran: ran drukt liier 't oor/.akclike uit: liiiard en kachel zijn oorzaak va.11 't gevoel dal zich uit in nfoeiV' Vgl. // du platsir! // de Cararuw! mul. Ji dijn.s, lael di dit tresen leet (Rinclus 516); ook ba ran iets zijn.
Pa". 13 reg. 21: hij Jan Coulant, ritjtte het kuis ran neaotie "p, dat ■tan Crediet uitbreidde. H V dezen met een paar streken fee/rent etc. Zaken beginnen op z'n Jan-Contants; zo geschiedde 't bij de ouwe Hollanders ook; — er was soliditeit en de kapitalen groeiden aan; zo kon zich het krediet-stelsel ontwikkelen, waarbij groter winsten en steeds groter ondernemingen niogelik werden.
De zen: nl. Jan Crediet. — Wat betekent in de zin die volgt Jijn 't — gelet op 't verband.
Pag. 1^ reg. 12: het eerste citaat: vers 121—122 van Gondels Palamedes, waar Oldenbarnevelt-Palamedes dit van zicli getuigt Het is bekend dat onze voor.vaderen, ook uit handelsbelang, zeer verdraagzaam waren; wat elders werd vervolgd en verdreven, vond hier licht onderdak ; men denke aan de Portugese Israëlieten, aan de Brownisten, aan de Poolse en Zevenbergense Socinianen, aan de Franse Réfugiés. Potgieter wijzigde de verzen een beetje om ze in zijn zin te kunnen doen plaats vinden :
„Dits mijn' besoldiui? Jan, voor ilat ick met beswaeren, Tot der Argiven lieyl geslaeft heb soo veel' jaereu : Met wijsheyd, raed , en daed 'tbouvalligh rijck gestut
l'itheemsche ballingen van have, en huys berooft,
(ielockt, gewellel .uit, en in mijn' schoot ghestooft.
En in dit zelfde vervolg komen dan ook de regels die het twede citaat van Potgieter vormen, Palamedes 125 — 126.
Daer de naelde swijmt: waar de kompasnaald zich begeeft, onzeker wordt en afwijkt, in t Noorden. Sla en naer: //pogen". Pas: //doortocht".
Pag. 44. reg. 16: aan een onnoozel kruistoytje: Potgieter denkt hier wel aan het jaar 1816 toen Nederland en



Engeland samen de zeerovende dey van Algiers mei een hevig bombardement en verbranding van de vloot tot rede brachten (zie Starings gedicht Algiers Gestraft); maar tussen 1820 en '30 was er ook in Indië noch al eens wat te doen geweest.
Pag. 41 reg. 32: Uoggersbanlc: Terzelfder tijd dat, in de loop van dc XVIIIde eeuw, onze handel tot verdwijnens toe bijna inkromp, verminderde onze zeemacht zodanig, dat onze koopvaardij ten laatste zelfs geen behoorlike bescherming tegen de kapers meer had. In 1781 beleefden wij ons laatste zee-triomfje, bij Doggersbank. Maar sinds de oorlogsverklaring, in 1780, had Engeland toen al honderden van onze koopvaardijschepen en tal van bezittingen ingepakt. In de d;igen van de Bataafse ttepubliek hadden we niets dan ongeluk. In 1796 gaf de Vice-Admiraal Lucas die de Kaap de Goede Hoop zou hernemen, zijn vloot aan de Engelsen over. In '97 verloor Dc Winter de slag bij Kamperduin, in '99 werd het gehele eskader van dc schout-bij-nacht Story bij Den Helder overgegeven. In 1801 bezaten we van al onze bezittingen alleen Java noch maar. In 1802 a:in ons teruggegeven, verloren we ze andermaal met Java, in 1810 en 1811. En toen in 1809 de Engelse vloot een leger in Zeeland deed landen, was er geen zeemacht meer die dit kon beletten.
Pag. 45 reg. 12: ran uitreize en ran tehuisvracht: kennis nl. van nllerlei Karen', waar dit en dat te plaatsen is, wat. van hier en van daar weer mee te nemen is.
Pag. 45 reg. 18: de fondsen : de effekten; wat dagbladenlectuur: in de eerste plaats voor de beurs-notering.
Pag. 45 reg. 25: Surinaamsche oblit/atiën: obligatiën op Surinaamse plantages, die door het totale verloop van dc kolonie gedurende de laatste decennia van de XVIIMfl eeuw geheel te niet liepen. Een «negotiatie" van 14 tonnen gouds //ten laste diverse planters in Suriname" geslolen in 1767, werd in Augustus 1867 eindelik gelikwideerd.
hij gaf roor de beste driemaal meer dan zij waard



varen: Ga na, wil Jan zeggen, hoe hij er met de slechte is ingelopen. De Nederlanders spekuleerden er maar, zonder toekijken, op los.
Pag. 45 reg. 33: n Sedert hel ik een oog mee in de boeken gehad en hem aandeel in betere leeningen gegeven, de Metallieken, de Russen, Onze papieren" — (Jan Crediet blijft toch altoos Jan Crediet]): betere bankiers gaven zicli moeite het Publiek zijn geld in goede fondsen te doen beleggen.
de Metallieken: Oostenrijkse efFekten, laatstelik toen van 1833 en 1841.
Onze papieren: de nationale Staatsfondsen, die altijd solide geweest waren. Unze papieren zijn onder de betere, daarom merkt Potgieter op: //Jan Crediet blijft Jan Crediet!" —- bij toonde zich het krediet dat hij genoot, nooit onwaardig!
Pag. 15 reg. 37—pag. 46 reg. 5: prullen: [n den laat sten tijd Ardoins — niet nu ze roor een zuur gezigt ie krijgen zijn, maar toen ze boren de zestig stonden, — Griekjes — minder omdat hij zoo reel tegen de Turken had, dan dewijl zijn beunhaas hem te jijn af was, — Zuid-Amerikaantjes: //Zuid-Amerikaantjes": nl. Braziliaanse, Columbiaanse, Peruaanse en dergelijke fondsen; //Griekjes": er. waren //Rode Grieken" van 1824 en //Blauwe Grieken" van 1825; de Ardoins waren een Spaanse lening van 1834, gesloten door tussenkomst van de bankiers Ardoin en Cie te Parijs (zie o. a. Orerzicht ran alle ter beurse van Amsterdam verhandeld wordende Binnen- en Buitenlandsche effecten door J. Dinger 1851), papieren waardoor duizenden, ook hier te lande, grote schade hebben geleden. Van de efl'ekten door Potgieter hier genoemd, kan men in de toenmalige litteratuur meermalen gewag gemaakt vinden. Noch In het Rekwest ran Amsterdamsche Jongens aan den Edel Achtbaren Heer Burgemeester dier stad bij het naderen der kermis in September 1850 van J. Schenkman, leest men: //Wij denken bij 't ter beurze gaan, Aan Spanjaard, Griek noch Peruaan, Ardoins noch Integralen". Maar in het ware licht komt de bladzijde bij Potgieter eerst door het //oorspronkelijk verhaal" (ondertekend Loon) De Poicïiktkk, Juii, Jannetje. 9



twee krukken in het Mengelwerk van het Algem. Letterl. Maandschrift van 1841, 't jaar waarin Potgieter zijn allegorie schreef. Een hoofdpersoon daarin is de makelaar" IJzendijk. De fortuin die hem lang trouw was «■ebleven, liad hem verlaten. Door allerlei spekuFatics tracht hij er zich boven op te houden. Hij spekuleerde in de kansbiljetten, — tot zijn nadeel. //Zonder gevolg beproefde hij het in de zoolaag genoteerd staande Grieken, een Rijk door de groote Mogendheden gewaarborgd; in de Columbianen o! andere Zuid-A/nerikaansche fondsen, en zijn verstand moest het hem toestemmen, 'dat de minste verandering in de finantiën van die Gemeenebesten gunstig op den koers hunner schuldbrieven werken moest; doch geheel tegen zijne berekening was de uitkomst. Alles wat hij voor zijne patroonen ondernam gelukte doorgaans; wat hij daarentegen voor zich-zelven waagde, mislukte. Eindelijk scheen de fortuin weder haar welgevallen hem te betoonen. De Spaansche Minister M. had het roer der Einantiën van dat land in handen genomen, en onbegrijpelijk was de verwachting, welke buitenlands van zijn bestuur gekoesterd werd: met^ percenten steden de Ardotdns aan alle beurzen van Europa: die heden gekocht had, kon veilig berekenen den \olcenden dag eene aanzienlijke winst er aan te hebben. Geen wonder, dat ook de Makelaar IJzendijk, welke die zege eiken beursdag, ja tot laat in den nacht bijwoonde, medegesleept werd, en tegen beter gevóelen aan eenige honderde Ardouins aankocht, welke t,e<ren den koers van 45 pCt aangekocht, in weinige duo-en reeds 5 a fi percent avans opleverden en naar den standaard der renten wel tot 30, ja 50 percent zouden kunnen stijgen. Verlokt door de winst, was dit schier ontwijfelbaar, gelijk het tevens het eenige fonds was, dat dagelijks variërende eenen handelaar uit zijne bekommeringen redden kon, zonder dat een zijner confrères iets er van ontdekte; reden waarom hij verscheidene partijen op tijd kocht ot in prolongatie of in beleening lei, met het stellig voornemen al deze stukken met 10 percent avans te zullen opzetten, als wanneer alle vroegere verliezen gedekt zijn en eenige duizende gulden zijne kast stijven konden; maar in



stede dat de zoo schoon aangevangene rijzing voortgang had en de koers tot 60 percent of daarboven bereikte, scheen dezelve eensklaps tot staan gekomen te zijn. [Straks brachten] de noteringen van Parijs en Antwerpen daling op daling aan; doch ofschoon hij op zijne honderden Ardouins een schat reeds verloor, was echter het geloof aan eene vernieuwde rijzing zoo vast in zijn hart geworteld, dat hij er niet aan dacht nog intijds den vodden boel op te ruimen, dan toen het te iaat was en zijn vermogen te kort schoot, om het aanzienlijk surplus te dekken , hetwelk hij bij de rescontre verpligt was bij te passen." Hoe goed illustreert dit ook Potgieters opmerking: (in den laatsten tijd Ardoins —) niet nu ze roor een zuur gezigt te krijgen zijn, maar toen ze boren de zestig stonden. Ik hanl er noch bij aan uit de beschouwing De schuld van den Staat in de Gids van 1840 Boekbeoord. 1 122: "Of blijkt het nu niet, dat de Ardoins eene denkbeeldige waarde hadden, toen zij voor 70 en meer procenten verkocht werden F"
Pag. 46 reg. 3: Griekjes — minder omdat hij zoo reel tegen de Turken had, dan der ijl zijn beunhaas hem te /ijn af was: 182 L opstand van de Grieken tegen Turkije — Vrijheids-oorlog — 1832 koninkrijk Griekenland : Deze Vrijheids-oorlog had Europa niet enkel met geestdriftige belangstelling gageslagen, de grote Mogendheden waren allesbehalve toeschouwers gebleven, de kleinere volken hadden op hun wijze, door't bijeenbrengen van gelden als anderszins gesteund. Onder de laatstgenoemde waren ook wij geweest. Dat wij de Turken niet veel goeds gunden en hoe wij in lichtelaaie stonden voor een zaak die zozeer aan onze eigen "Tachtigjarige oorlog" herinnerde, kan men in de Litteratuur Van omtrent 1825 overal lezen. Maar met de vrede van Adrianopel (1829) was de «Oosterse kwestie" niet opgelost. Tol 1839 toe voorlopig, hadden de Mogendheden zich steeds door met de Turkse zaken te bemoeien, bemoeiden er zich tenminste mee, en rondom .1812 was het zeker noch wel gebruikelik, om "iets tegen de Turken le hebben;" — zijn beunhaas-, zijn //beunhaas" (een knoeier onder de makelaars, eigenlik
9*



een onbeëdigde en onbevoegde) wist hem, ten prof ij te van zichzelf of anderen, de Griekjes //aan te smeren' . (Jok iets voor Jan Salie om zich liever met //beunhazen" af te geven dan met makelaars van goeden huize te handelen.
Pa". 40 reg. 6: // En Kansbiljetten ?" klinkt het uit den hoop. nStil, hrd jongen!" roept Jan. Wij willen met vragen wie de vrager in, die Jan Crediet zoo eensklaps zuur doet zien : die'vrager was een spotter en een plager, daarom duikt hij weg, de brutale gast, een van de Jantjes van minder allooi: want Jan Crediet hoort niet graag van die kansbiljetten, een zaakje dat Jan zelf bij Wet°van 27 Dec. 1841 toen wat geredderd had, maar waar in 't geheel voor t Nederlands krediet te weinig eer aan vertoonden geweest was dan dat vader en zoon er gaarne met spot aan herinnerd werden. Ziehier wat er van is: Toen Nederland in 1810 bij Frankrijk was ingelijfd, begon Napoleon'met o. m. de Staat bankroet te verklaren en maar een derde van de schuld bleef erkend. Bij 't herstel van onze onafhankelikheid in 1813 werd die tiërcering te niet gedaan. Maar nu kon de intrest onmogelik betaald worden. Daarom werd de volgende komhinatie uitgedacht: men erkende weer het tweederde schuld dat door Napoleon vernietigd was, maar rente zou daar voorlopig niet van genoten worden; het zou uitgestelde schuld zijn, in tegenstelling met de irerkelike, die dadelik rente gaf. Jaarliks zou echter een gedeelte werkelike schuld worden geamortiseerd en daarvoor zou evenveel uitgestelde in werkelike schuld weer overgaan. Zonder dat het nodig was, blijkbaar alleen om de beurs bij de regeling te interesseren, werden toen voorts zogenaamde kansbiljetten uitce/reven aan de houders van uitgestelde schuld. Zulk een, genummerd, biljet was van deze inhoud: /'Houder dezes is gerechtigd om , wanneer het bovenstaand nummer zal zijn uitgeloot, en mits daarbij fourneerende eene somme van een duizend guldens uitgestelde schuld, te worden ingeschreven voor eene gelijke som van één duizend guldens op het Grootboek der werkelijke rentogevende schuld." Tussen deze houders zou dus worden o-eloot. Ging dit aanvankelik geregeld, — later minder,



er werden allerlei kunstjes met de kansbiljetten geprobeerd, en zo werden ze, in het beursspel, voorwerpen van sterke speculatie. Eindelik bij Wet van 27 Desemher 1841 werd de nog gebleven uitgestelde schuld, dus ook het kansbiljet, opgenomen onder de werkelike schuld, tegen de lage koers van het ogenblik. — Men ziet alweer hoe actueel Potgieters Glids-arlikel was! En dat liet Jan niet kwalik was te nemen als hij het onverwachte woord met een «stil, kwa jongen!" repliceerde. In de Litteratuur van die tijd treft men menige toespeling er op aan. Tweemaal is er spraak van in het blijspel De Neren (18-37) van Helvetius Van den Bergh: in het zesde en negende tooneel van liet laatste bedrijf; — men kan er ook in lezen van de //Spanjaarden" en de //Russen". En in de Gouden Bruiloft (1825) van Willem Messchert leest men: «Maar, waar blijft zwager Knop? Wat zou lieni toch verletten? — Of is er aan de Beurs een rul in kansbiljetten, — of in de doode schuld? Dat is zijn ziel en zin" (in De Morgen)', rul = //loop", //drift", in de handel gebruikt als er grote kooplust voor een artikel is. Natuurlik blijven de kansbiljetten ook niet buiten spel in het verhaal van de Ttree krukken: //Te vergeefs had [IJsendijk] nauwkeurig berekend, dat de stand der kansbiljetten naar hare innerlijke waarde te laag was en er eenige honderden van aangekocht." En ziehier noch een gesprek uit De Trekschuit van v. üosterwijk Bruijn (Luimige Dichtstukjes, Eerste Verzameling, vierde druk 1831): //Wel hoe slaan de kansbiljetten? — //Een en veertig ongeveer." — //Ja, daar wordt wat geld gewonnen, wie te voren dit voorzag!"
Pag. 46 reg. 11: de Jantjes Uoddome en Jannen Kalebas: de slechte elementen van de Nederlandse jongelingschap. //Een kerel van Jan Kalebas": die heel wat wil wezen maar niets is: //een redenering van Jan Kalebas": een die kant noch wal raakt; «een rekening van Jan Kalebas": waar niet uit wijs te worden is; «een vertelsel van Jan Kalebas", «Erans van Jan Kalebas" etc. Een kalebas is een grote vrucht (soort pompoen) waar weinig inzit, hij drijft ondanks zijn schijnbare zwaarte.



Potgieter beweert dan in 't volgende dat ploertigheid niet eens zo heel sterk door veel Nederlanders veroordeeld wordt.
Pag. 46 reg. 21: het Matigheids-genootschap: over de Matigheid cn de Afschaffing leest men noch al eens in de Litteratuur van '40. Wie herinnert zich uit de Camera Obscura (1839) niet het glaasje «erger dan de cholera" van oom Stastok? In 1835 kregen we, volgens Nagtglas, hier de eerste matigheidsgenootschappen. Er was in die dagen al een schrikbarende jenever-consumpsie. Amerika was in de bestrijding voorgegaan; van daar uit werd in Europa gepropageerd. Een bepaalde invloed daartoe werd l)ij ons ook geoefend door het ook vertaalde werkje van Heinrich Zschokke De Brandewijnpest. De bekende Réveil-man Heldring schreet in 1837 zijn «volksboek in voorbeelden en cijfers, voor arm en rijk, oud en jong" De Jenerer erger dan de cholera (dc cholera had zich in 1831 voor 't eerst in Europa, in ons land in 1832 vertoond) ; hierop werd door Hildebrand in de Camera gezinspeeld. In 1838 vormde zich ook een //Afschaffingsgenootschap", dat door middel van volksblaadjes trachtte te werken, ltond 1840 was de strijd tegen het alkoholisme in volle gang. Potgieter merkt op, dat de «Atschaflers zich te veel aan het verkeerde adres wenden, en hij beklaagt zich over zekere misplaatste ijver.
Pag. 46 reg. 28: de genade, welke [Jan], allengs milder, aan Jan Hagel en Jan Rap en zijn' Maat bewijst: etc. etc.: oudtijds beschouwde men de aanwezigheid van die //ellendigen", //'t plebs", waarover Jan '/zich het vaderschap schaamde", als een van-zelts-heid en iets dat zo hoorde, en streng werd er in de dagen van de Republiek over hen geregeerd nl. met geselroede en brandmerk, met galg en rad. Allengs is een milder geest gaan heersen. In 't laatst van de XVIIIde eeuw werd een landloper noch opgehangen oni 't stelen van een schaap. In 1821 werd de Maatschappij van W eldadigheid opsrericht, die de Koloniën t rederiksoord en Willemsoord en de bedelaarsgestichten Veenhuizen en ümmerschans stichtte. Het was er om te doen //de



havelooze bevolking der groote steden in ordentelijke landbouwers te veranderen, die dan tevens de dorre heidevelden langzamerhand in vruchtdragende akkers zouden herscheppen." En in 1839 werd een Wetboek van Strafrecht in de Kamers aangenomen waarbij de straften van geseling en brandmerk afgeschaft werden (ingevoerd werd dit W etboek echter ten slotte niet). Ook het gevangeniswezen verbeterde onder invloed van de geschriften van II VV. Suringar (de man die in 1823 met Nierstrass en Warnsinck het //Nederlandsch Genootschap tot zedelijke verbetering der gevangenen" had opgericht, die in 1851 de kolonie voor verwaarloosde knapen, «Nederlandsch Mettray" bij Zutfen, tot stand bracht). In 't algemeen werd er in de eerste helft van de XIXd«' eeuw en niet het minst na 1830, zowel partikulier als van Overheidswege veel philanthropie geoefend. En zo trok men zich ook meer dan vroeger het onderwijs van de kinderen der armen aan. Vooral de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen liet zich in met deze tak van volksontwikkeling. Men had de overtuiging dat ook het eenvoudige lezen en schrijven een weg tot verlichting zijn kon en dat verlichting leiden kon tot veredeling. Zie over dit punt o. a. De Bosch Kemper Geschiedenis van Nederland na 1830 III 3—7, de Aanteekeningen 5—12. Hoezeer Potgieter met deze geest en dit streven sympathiseerde, blijkt uit zijn woord: nJan zou een weergalooze rent zijn, ah hij zijn jong sten zoon maar niet had."
Pag. 47 reg. 2: het pleit roor zijn vaderingewanden: ningewanden" voor //'t binnenste" is Oud-tcstamenties beeldspraak, die sinds lang bij onze dichters-schrijvers mee in gebruik is: Job XXX, 27: Mijn ingewand ziedt en is niet stille; .Jesaja XVI, 11: Daarom rommelt mijn ingewand orer Moab; Klaagl. I, 20: Aanzie, Ileere, want mij is bange; mijn ingewand is beroerd; Psalm XL, 9: Ik heb lust, o mijn God, om uw welbehagen te doen en uwe wet is in het midden mijns ingewands.
Pag. 47 reg. 4: het treurtooneel: het schavot. Toneel had ook de ruimere betekenis van "getimmerte", «stellage" (evenals scharot), en Vondel gebruikt het woord ook



noch eenmaal voor 't schavot (zie J. W. Muller Toneel en Houweel in 't Leidse Tijdschrift 1899). Potgieter denkt hier echter waarschijnlik meer aan de openbaarheid van de terechtstellingen; door een talrijk publiek werden ze in den regel bijgewoond.
Dat onze vaderen de terechtstelling op een eigenaardige stichtelike wijze beschouwden, mag blijken° uit lluygens epigram:
Beklaeght geen schuldigh mensch die met berouw en boet, De dood he.sueren gaet die hem de Rechter doet:
't Waer hem sijn heil benijdt: schenkt m' hem sijn sondigh teven Fan dusent tegen een 't. waer hem de He! gegeven.
Men zal wel niet verzuimd hebben de veroordeelde dit ook behoorlik voor te houden
lag. 47 reg. G: hamkkig: «als een roofvogel", //als grijpvogels". Vgl. de oude uitdrukkingen nats een havik op de luin zitten" en mie havik op de tuin (d. i. de omheining] hebben (zie t groot Nederl. If^b.) Overigens zal het woord wel van Potgieter zelf zijn.
47 reg. 14: mn de laatste jaren .... maar .... wie zijn ^ neus schendt, schendt zijn aangezigt": eerst zinspeling op al de verkeerde spekulaties van de Nederlanders in de laatste tijden toen: maar.... hij zal er maar niet meer van zeggen, want '/wie te veel kwaad van z n familie zegt, vermindert zijn eigen goeie naam".
Pag. 47 reg. 29: ulioe heb ik er voor geboet, dat ik hem m z ijne wieg een aardig wichtje vond, dat ik hem tot mijn cupidootje maakteontaarden in het laffe, zoetsappige, onmanlike, zouteloze, doet vooral licht de minnepoëzie, en zo, geeft Potgieter hier te kennen, is het ook bij ons geweest, van de tijd af dat de Jan-Sa lie-g eest opkwam. Cupido is 't Minnegod je, personificatie van de Liefde, — meest voorgesteld als een kind-knaap, vank van noch jongere godjes vergezeld, wiege-kinderen noch zelfs, die dan ook Kupido's heten. En een ventje nu als de kleine Jan Salie, bolwangige dikzak met slaperige oogjes, zo'n tiepe zegt Jan de Poëet, is eenmaal mijn Cupido geworden. Potgieter



deukt .aan minnepoëzie zonder verheffing, zonder innigheid, zonder gloed van schone passie. Hij karakteriseert ze blijkbaar met de enkele regel: Cupidootje met lodderde oogjes\ — Is deze regel aan een minnedicht ontleend (van waar?), dan betekent lodderig daarin wel «verliefd". Toegepast op de kleine .Tan Salie, dienen we 't echter wel in de andere betekenis \ an //slaperig" te nemen.
't Latijnsche Cupido heeft het accent op de twede syllabe. Maar in de XVII^-eeuwse volkstaal heeft liet liet accent op de eerste gekregen, als zoveel woorden ('tGermaanse accent!), en zo moet het hier ook srezesd worden.
O O
Pag. 47 reg. 31-35: Jan de Poëet: in de XVII<le eeuw was Poëet het edele woord voor «dichter"; het was het echte Renaissance-woord, dat onze grote mannen van Letteren bij voorkeur gebruikten. In de XVIlI'le eeuw werd Rijmer de term. Potgieter heeft vooral het oog op die vracht van rijmelarij die jaar in jaar uit de lading uitmaakte van dc Dichterlijke Almanakken. Maar de Poëzie was toch weer op beter weg gekomen, ook de Minnepoëzie.
ik zou de koorts krijt/en rail ergernis, als tk weer naar zijne pijpen dansen moest \ als ik tceér moest toeknikken bij zijn loflied', uitfat ben je lief, etc.' : men is licht geneigd deze gehele alinea op te vatten alsof er sprake is van de minnepoëzie (in verband met het vorige), maar duidelik is de plaats dan allesbehalve: Wie z'n «loflied"? — «loflied" aan wie dan eigenlik? Liever zou ik de alinea buiten direkt verband met die «Cupido ' houden, niet speciaal aan minnepoëzie willen denken, alles algemeen opvatten. Het «loflied is dan niet erotics gemeend, maar een gewoon loflied van .Tan Salie grootgeworden, aan «Tan dc Hijmer; Potgieter denkt hier dan misschien aan de XVIII'le eeuw toen .Tan de liijmer ook brbodpoëet was en danste naar de pijpen van dc zelf rijmende Jan Salie, hem voor geld zn nare gelegenheidspoëzie had te bezorgen. Bij dit laatste past dat «simpele bloed", — maar niet dat «hartediet .



Maar in de mond van Jan Salie tegen zijn broer past het rijm eigenlik in geen geval. Zit er toch wat eroties in? Maar dan kan het ook geen gewoon loflied zijn. Dan zou liet weer wèl met het voorgaande te maken hebben, met Cupido. Is het een loflied van Jan Salie aan zijn meisje, dat Jan de Poëet goed moet keuren, poëzie moet vinden? Dan is dat «simpele bloed" al heel raar! — Waar die regels vandaan zijn, is mij niet bekend.
naar zijne pijpen dansen: d. i. oorspr «dansen zoals een ander voorfluit": pijp — fluit. Potgieter vat in naar iemands pijpen dansen, pijpen als pluralis van pijp op, zoals ook liet volk doet (zonder zich echter van de betekenis van 'f woord rekenschap te geven). liet komt al vroeg in de XVI"1" eeuw voor, en mogelik is pijpen ook wel als infinitief genomen.
Pag. 48 reg. 7: een Muzenalmanak mei louter prozaslukken'. het in 1818 door de Rotterdamse dichter en boekhandelaar Immerzeel opgerichte Poëtiese Jaarboekje de Nederlandsche Muzen-Almanak was voor de jaargang 18t2, toen het (onder de aandrang van Bakhuizens kritiek in de Gids van 1810) een meer moderne redakteur (niemand minder dan Nicolaas Beets) had gekregen , ook voor proza-bijdragen geopend. Dit nu was volkomen in de geest van die tijd; litterair proza stond omtrent '40 hoog aangeschreven, een Almanak met louter gedichten was niet op de hoogte, de nieuwe Jaarboek jes Tesselschade (Redakleur Bakhuizen van den Brink, 1888) en Aurora (1841) waren voorgegaan. In de Gids (juist in dezelfde aflevering, Januari 1842, waarin Potgieters Jan en Jannetje te lezen stond), was de herboren Muzen-Almanak zeer vriendelik ontvangen: «II y a du progrès!-' begint de criticus: «Eere den Redakteur, welke de behoefte van zijnen tijd heeft begrepen, welke dien toestand van overgang, waarin zich de Poëzij in de armen van het Proza ter ruste heeft gelegd, opdat beide met nieuwe kracht zouden verrijzen, ook in zijnen Muzenalmanak vertegenwoordigd wenschfe: die, ondanks het geschreeuw der Conservatieven , wie zelfs liet opnemen van liet Proza van



Mejut'vrouw Toussaint, niet de afwijking van liet plan, door wijlen Immerzeel twee en twintig jaren lang gehandhaafd, niet verzoenen kon, gemeend heelt de Muzen meer te huldigen, door haar gebied uit te breiden, dan door geur- en kleurlooze vruchten op haar altaar te offeren!" En de poëzie in de nieuwe jaargang? Wel waren er verscheiden onbetekenende dichternamen in de Inhoudsopgaaf weggebleven, maar het koren van Potgieter, Beets, Beelo en ter Haar lag toch tussen allerlei kaf; zie de merkwaardige kritiek zelf: Gids 1S12 Boekbeoordeelingen 50 — 64.
Pag. 48 reg. 10: » Ureet ge niet, dat ik het Cats nog naamcelijkx vergeven kan, dut hij het jong aken aan .ijne knieën spelen 'liet: Cats stond bij Potgieter in slechte reuk , men leze de bekende karakteristiek van onze XVIIde-eeuwse hoofddichters in z'n stuk liet hijksmuseuM te Amsterdam (pag. 330—335 in de gewone uitgaaf van het Proza 1837—1815) en de bladzij van Jan en Jannetje die ons hier bezig houdt, zal duidelik zijn. Cats is voor hem de incarnatie van het minder goede in de X VlI^-eeuwse burger, dat, in de XVIII'le eeuw, het betere waaruit wij, naar zijn opvatting, groot waren geworden, overwon. In hein was niet de komplete Zeventiende-eeuwse nDeugd" : hem ontbrak manlikheid, kracht, en drang tot het ideale. In het laatste kwart van de XVIIlle eeuw was de XV1II<1« al bij ons begonnen, ook in de Poëzie, en ( ats had er, volgens Potgieter, mee schuld aan gehad, fats was Jan Salie z'n peet geweest. En meest karakteristiek in de poëzie van Cats vond hij die grote belangstelling in de gewone huisbakkene, in zijn schatting poëzie-loze liefde van de XVIIde-eeuwse burgerman, //man en vader".
Pag. 48 reg. 10—16: Hooft, in wiens torentje allerlei nymphen stoeiden, Grieksche en Italiaansche, Latijnsche en Gooische nymphen, Hooft, die van kusjens en knepen zong maar ze nooit aan de poffertjeswangen van onzen sukkel zou hebben verkwist', men stelle naast elkaar Hoofts minnepoëzie, heerlike poëzie van de passie-volle Minne der Jeugd, en Cats z'n Houwehck (dat is //het



gansch beleyt des Eehten-Staets") en men val de tegenstelling van Potgieter: of men leze Cats ook b.v. in zijn Zinne- en Minnebeelden. — Het //torentje" is het bekende van waaruit Hooft, op zijn slot , ook zijn brieven zo dikwijls dateert. Wat die //nymphen" betrelt, Potgieter denkt hier aan de gewoonte van Hooft om de geliefde te vereren onder allerlei aan de Erotiese Litteratuur van Grieken, Romeinen, Italianen, (Fransen en Spanjaarden), ontleende namen: Deianira, Electra, Phillys, (ialatliea, Iphigenia, Amaryl, Granida, Chariclea' Diana, Cliarita, 1 elicia, Jidietta: kluchtige nunph waer lieen soo snel — Galathea wacht u wel: Deianir' ick kent u wezen: Diana soo tjhij licht cunt overwinnen. Maar ook doelt Potgieter op het uitheems (meer bepaald Italiaans) karakter van die Poëzie (men zie de aardige opmerking over de beurtzang van //Galathea" in Lief en leed in 7 (looi, 1839, pag. 224, en vergelijk in liet Rijks-museum te Amsterdam, pag. 342 en 344). Met de //Gooisehe nymphen" zijn gemeend Rosemondt eji Klaere in de bekende gedichten, Eerrijckje, Swaentje, Yalkenoochje en Haesje in de kleine Madrigals (//Veltdeuntjes"): zie vooral Lief en leed in 7 Gooi in Proza, pag. 224, en Het Rijks-museum 343.
kusjens en knepen: knepen in de letterJike betekenis wel blijkens het volgende: //nooit verkwist aan depoffertjes wangen van Jan Salie" (de minnaar in Hoofts Poëzie bedoelt Pol gieter hier, is ook niet liet tiepe //Jan Salie").
//de poffertjeswangen van onzen sukkel": denk aan de //drie goedige bollebuizen" van jongelui die Hildebrand op de jonge-meisjespartij bij Rakker de Groot in De Familie Kegge, laat komen: te Moppol heten de poffertjes bollebuisjes en naar de kloosterbroeders noemt men het gebak poffert (of boffert) elders een broeder, de poffertjes broedertjes.
Pag. 48 reg. .16—21: En tondel — tondel, wiens oogen zouden gebliksemd hebben, als ik zijne reijën had rjestourd door het salieroepen van ons broertje: Potgieter stelt zich hier het grote XVII<le-eeuwse gezin van Jan voor,



Vondel zijn reien zingende: maar Jan de Poëet heeft Jan Salie uit het gezelschap geweerd, dat hij er niet tussendoor om z'n salie roept.— In het volgende wordt Vondel geschilderd als de verhevenste van onze poëten, als de religieuse geest hij wie, in zijn onvoldaanheid met het aardse, de hoogste poëtiese verheffing was — te schouwen in de Hogere Wereld van het in 't Oosten geboren Christendom, 't Is ot' Potgieter hier gedacht heeft aan Da Costa's: nIk ben geen zoon der lamte Weiterat randen — Mijn yader land is daar de Zon ontwaakt — En ah de gloed der Libyaansche zanden. — Zoo is de dorst naar Dichtkunst die mij blaakt. — Wat de minnepoëzie bij Vondel betreft, ziehier wat Potgieter zegt van zijn bruiloftsdichten in Het Rijks-museum (*ioö): //Verkwik n aan zijne zangen der liefde, vol gloeds, het is waar, mits ge voi gezonden gloeds zegt; weelderig, ik geef het u toe, maar zoo als weldige naturen het zijn in den bloei harer kracht! Lofliederen van den echt, in één woord, zoo als een volk er gaarne zingen hoorde, er zingen mogt, dat zich voor het zinnelijke van den band niet schaamde, dewijl het voor al het zedelijke van dien eerbied had. Vondel was ook de dichter van d'Opreg.tle Trouw."
Pag. 48 reg. 23—26: Maar ik wilde der menigte gevallen, ik hield me aan Ca/s, hij had op mei het stilte, huiselijke, bescheidene jongsken ; hij maakte er versjes zonder tal voor! Toen hij stierf, was ik al half onder den invloed van dan Salie ingedommeld', ik zou anders de leerlingen hebben getuchtigd, die den meesier in zijne gebreken navolgden : men ziet, Cats had het gedaan! Maar men merkt licht ook, op een plaats als deze, wat 'n hachelik genre die litteraire allegorie is: zoals we nader aantonen in onze Beschouwing van het stuk pag. 63—66. Want //Jan" is de natie immers, en de natie is de //menigte". En Cats was van 't begin af de Poëet van de menigte, van de natie. Of, indien de natie voor Potgietc alleen maar de gezeten burgerij mocht zijn, wie is dan de menigte die de JanSalie-geest voedde en de //natie" er mee deed bederven ? In werkelikheid, geeft Potgieter zich van z'n begrip //natie" niet al te scherp rekenschap. Hij (zelf door en door aristokraat des geestes), denkt maar aan een klein



getal van biczondere geesten, maar idealiseert daarin heel de //natie": bewust moest 'et 'em echter wel blijven, dat de massa anders was dan zijn enkelen, en zo spreekt hij dan ook weer van een profane //menigte" die eigenlik niet deugde, die ook Jan-Salie de hand boven 't hoofd hield, die Jan de Poëet ook genoopt had zich //te houden aan Cats". Men ziet wat 'n invloed die //menigte" deed! Daar was het ook //de menigte" voor! Vrage: als de massa zo slap en zo slecht was, hoe was Jan aan zo'n man ? — de natie zelf! üf, was Potgieters Jan toch eigenlik niet de natie? Was de natie ook soms wel = aan de //menigte" en 't is Potgieters fout dat hij een kleine geestelikc aristokratie van 'n bepaald merk met de natie vereenzelvigt. De zaak is, dat juist Cats, de ware, naïeve uitdrukking is van het denken en doen van de kern der XVIeeuw, van de eigcnlike, de echte Jan. Dat we verbasterden, was dat we geestelik en stofïelik gingen leven van 't geen onze vaders hadden verworven, ophielden te arbeiden. Jan Salie was de zoon van Jan's overvloed. Dit is de zaak, dat de jonge liberalen van de Romantiek (1840—1850), mochten ze ook Potgieter en Jonckbloet heten, op Cats niet de rechte kijk hebben gehad.
Pag. 48 reg. 26: Cats stierf in 1660.
Pag. 48 reg 30: altoos herhalende, — fJamar tot volgens toe: eigenaardigheid van Cats, die op zich-zclf geen on-deugd is maar waarin hij zeker veel heeft gezondigd, is zijn verwijlen hij de dingen en zijn herhalen. De kernachtige Potgieter beschouwt dit wel als zijn hoofdfout; — flaauic tot wahgens toe: nl. als de diep-vcrsmade salie.
Pag. t8 reg. 33: Ook werden wij uitgevraagd zoo vaak er irafe1e>i werden gebakken, zoo raak er slemp werd gelept; o, dagen mijner schande: d. i. wij poëten. Potgieter denkt hier aan de banale gelcgenheids-dichterij van de XVlIIde eeuw (vgl. A'rit. Stad. 1, 175). Er mag hier noch wel weer bij opgemerkt, dat Cats hiermee helemaal niets heeft uit te staan.
Pag. 48 reg. 37: Antonides: Johannes Antonides van der



Goes, meest Antonides genoemd, Amsterdams loeet, gestorven 1681: dichter van «hoge vlucht", een krachtig talent, maar met dit talent, vooral imitator van Vondel.
Pag. 49 reg. 9—14: Het heldendicht — o, wat eposjes! — het lierdicht — o, wat mietje*\ — het minnedicht — 0, wat klantje*\ — ieder genre was in predikatie'* ontaard: Potgieter noemt hier een paar van de mode-genres van de XVlll(le eeuw. Aan het epos, het heldendicht waartegen de grote dichters van de XVlI<le eeuw^ als tegen de zwaarste dichterlike tank hadden opgezien, durfde in de XVlIlde eeuw iedere poëtaster zich wel wagen: er zijn zeker wel een twintig werken te noemen die als grote epiek te gelden hadden. En veel «beoefend" werd ook de verhevene Ude (anders lierdicht genaamd: niet te verwarren met «lyries gedicht ; het lierdicht is een soort van lyriek). En zeker was alles «predikatie" geworden: 't zij puur verstandelike redenering en betoog, 1 zij rctoricse //welsprekendheid ,
brallende fraseologie.
ik wist in ver zenbundels van alle* wat te vertellen, maar den hartstogt werd ik vreemd-, Poé:ij en Jan Saliegeest, hoe konden zij zanten f/aan'. want in alle echte poëzie is een element van hartstocht, immers is ze uit «emotie , uit een innerlike ontroering der persoonlikheid geboren.
Pa?. 49 reg. 14—17: Fan Haren: Bilderdijk moest me tot liem optrekken: Hoog stond voor Potgieter Onno Zwier van Haren met zijn Geuzen', «dut de schare van zijne lezers dag aan dag grooter worden mogt!" — schrijlt hij in het be<nn van Vijf en twintig jaren llollandsclie Poe:ij (hrit. Stud. 11, 149) — «het. behoort voor het volksleven tot onze vurigste wenschen. Huwelijkstrouw en moederweelde, wie heeft die; inniger bezongen dan de dichter van ltozemondt ? — msiar ook de lietde voor de viijheid, die het bloed der burgeren veil had tot cement van liet gemeenebest, — maar ook de Helde voor Oranje, het stamhuis, dat in vier geslachten op vijf verhevener helden mogt bogen, dan uit eenig vorstelijk bloed gesproten zijn, maar den bist in wereldhandel, en den overvloed dien het voorgeslacht er aan had dank te weten; maar den zin voor wetenschap en



kunst, en dc gouden eeuw, die beide in Holland beleefden, wie deed die tevens regt als hij P" In 1769 verschenen de Geuzen, in 1772 noch eens, omgewerkt. Door een krachtige patriottiese bezieling werd het grote lyries-vertellende dichtwerk gedragen, doorademd werd het van de edelste vrijheidsliefde, een heroïese geest leefde er in. Maar tot de tijdgenoten sprak het niet. Van Haren had zijn leven lang in het ïrans gedacht, gesproken en geschreven en zijn werk botste fel met de eisen van zoetvloeiende regelmaat en grammatikale //keurigheid", toen aan poëzie gesteld; het was vol weerbarstige ritmen en kreupele taal. //l)e ruwheid van versmaat", zegt Bilderdijk, //of liever, gebrek aan een geregelde en draaglijke versmaat, de hardheid, de gedwongenheid der uitdrukkingen, de ongelijkheid van den stijl, het volstrekt gebrek aan een zuivre, dikwijls aan een leesbre en verstaanbare taal; een volslagen gemis van alle schoonheden van den tweeden rang, op welke onze leeftijd en landaart zo gezet, zo kiescli en zo keurig is, die somwijlen het gemis van eerste, van verheven schoonheden vergeten doen, die de wezenlijke misslagen bedekken, en schijnen te kunnen vergoeden, en zonder welken zelfs de innige schoonheden van een Dichtstuk zicli in onze (beschaafde!) dagen niet kunnen doen gelden: dit alles moest noodwendig De Geuzen in hunne geboorte als versmoren, en in de vergetenheid brengen, zelfs eer zij bekend konden zijn. Slechts weinigen, tot wier kennis zij kwamen, konden zich zo veel geweld aan doen, om het boekte doorbladeren; nog minder, om de lezing van meer dan vierduizend gebrekkige verzen door te slaan. Van daar dat eenparig vei slag in de Letterkundige berichten, die den Schrijver alle aanspraak op den eernaam van dichter ontzeggen." Bilderdijk de Poëet was het, die in de Geuzen een waarachtig werk van poëzie erkende: //zij echter, die moeds genoeg hadden, om een werk van zoo ruw een uiterlijk na te gaan, zij vonden een waren, een verheven, een voortrefl'elijken Dichtgeest in die slechte verzen besloten: een Dichtgeest, dien ze zich niet verzadigen konden' bij herhaling te bewonderen." Met hulp van Feith deed Bilderdijk dc Geuzen in 1785 verbeterd en beschaafd



liet licht zien. — Telkens en telkens spreekt Potgieter over van Haren, üpinerkelik zijn voor ons hier noch de woorden die bij tot de dichter Beeloo richt in de beoordeling van zijn 's Gravenhage (1813): //liandhaat u als een onzer eerste Lyrici, er is plaats voor u naast Onno Zwier! en eene hooge plaats is het, eene plaats, welke Bilderdijk u benijden mag, want zoo ten onzent vaderlandsliefde nog de harten der gemeente blaakt, ondanks de koelheid des volksaards, de lasten des lands, de flauwheid des tijds, de onverschilligheid der hoogere standen, de gebeurtenissen der laatste jaren, de Geuzen honden het heilig vuur brandende, dat door den eersten Vondel ontstoken werd; de tweede {al. Bilderdijk) was nooit grooter, dan toen hij zich kromde om de vlam aan te blazen, dan toen hij zich boog, om haar te doen opgloren !"
Bilderdijk schudde mij wakker', ziehier wat 1'otgieter elders zegt van hem die //de natie tot van Haren optrok": //wie is waardig, wie is in staat in het licht te stellen, wat onze taal hem verschuldigd is? De wedergeboorte der Hollandsche dichtkunst dagteekent van zijne verschijning, de Hollandsche proza schittert van den weerschijn van haren glans" (in Jacob ran Heemskerk en Vijf en Twintig jaren Hollandsche Poe: ij; Krit. Stud. II, 221).
L'ag. 49 reg. 21: Of al mijne zangers als ik ben ran hem varen; of zij inzagen dat hij onder het mom der rhetorica op nieuw binnen zoekt te dringen: merk op hoe Jan de Poëet zich hier weer onderscheidt van de dichters zelf; op andere plaatsen is hij de dichters-zelt( //ook werden wij uitgevraagd zoo vaak er wafelen werden gebakken"). Potgieter heeft het nu weer over zijn eigen tijd en Jan de Poëet is daarin eigenlik bet dichterlik kompagnonschap van de Gids, Potgicter- Bak huizen zeiven. Zie de Inleiding (hiervoor) over de eis van oorspronkelikheid, van zeil iets te zijn, door hen aan de poëten gesteld. Die met deze eis geen ernst maakte, die die niet begreep en in zich zelf die drang niet voelde en evenwel poëet wilde zijn, die was voor Potgieter Jan Salie in de Poëzie. Het was
Potgietkh, Jan, Jannetje. 10



de retoriese dichter, de frase-dichter die de werkclike poëten achterna dicht; die van zich-zelt niets bezittende, de kracht missende om op zich-zelf iets te veroveren, — daar woorden een betekenis hebben, in 't ijdel gebruiken van andermans woorden de schijn kan verkrijgen van iemand te zijn. Retoriek 11» , schijnpoëzie niet uit werkelik leven, niet uit echte ontroering, niet uit schone aanschouwing geboren, zulke retoriek zat er dik in de toenmalige nieuwe Litteratuur en de Gids arbeidde daar onverdroten tegen.
Ik wens hier weer op te merken dat Ga/s dan toch allerminst een frase-dichter geweest is. — Maar Antonides ?
Pa". 49 rog. 21: Ik weer hen met ruist en roet ran mijti drempel, die mnnelijmers, wier stukjes de botste kan inruilen, als hij maar de eindrijmen kent: //Ik Jan de 1'oëet": d. i. hier de Md*, Potgieter-Bakhuizen zelf; men zie b. v. de recensies van do Dichterlike Jaarboekjes. De regels De schroom In den droom, etc. hebben de schijn van uit Braya afkomstig Ie zijn, maar . . . Braga was er toen noch niet. l'otgieter rijmelt ze ongetwijfeld zelf aaneen als staaltje van een vierregelige strofe die uit niet veel anders dan dc ïijmwoorden beslaat, Men zie ook het gedicht Goede Nacht van de Thouars, Muzen-Almanak 1841: //In mijn moeders koest rende armen — Rees voor u mijn kinderklacht — Die mijn jonkheid moest beschermen — Maar mij toeriep .' tjoede nacht": in alle elt stroten van dit prwlveis is cgocde nacht! liet slot cn rijni-echo van de twede regef, maar ettelike malen herhaalt zich een rijmpaar, ook 'klacht — nacht; misschien stond Potgieter dit voor dc geest. E11 bet slordig gerijmel bloesem — boezem ontmoet men in de poëzie van die tijd inderdaad ieder oon-enblik; b.v. Alm. v. het Sch. en Goede 1842 , 70; Muzen-Almanak 1840, 140; 1841, 102, 127; 1842, 102; sommigen maakten de fout nog erger door dan bloezem te schrijven. Potgieter bedoelt tegelijk het rijmen van otnkransen-glanzen (Alm. r. het Sch. en Goede ls 10,1] .\), bruisen — suizen (Muzen-Almanak 1841, 136), bruisen sluizen (ibid. 1841, 141), bruizen (!) - sluizen—ruischen {I.eidse Studenten-Almanak 1840). Maar ook do dichters van naam (.Ter Haar, Hofdijk, Bects) misgingen zich



hierin wel. Wat, later spotte ook Braga (1842) met de kombinatie //boezem" en //bloezem" (met z!) in Hoe maakt de kwartpoëet zijn vaerzen, evenals met //smarten en harten, geflonker en donker, gewemel en hemel, bepereld en wereld" etc. — Minnelijmers: //lijmen" in term voor //slechte verzen maken", hoewel in de X Vilde eeuw ook wel in gunstige zin ; elders bij Potgieter verzenlijmers.
Paw. 49 reg. 29: Ik weer die nog ondragelijker spreekwoorden-berijmers, welke den rolke eene les aanschouwelijk maken, die het reeds zelf in beelden heeft gebragt: Zo waren er, men doorbladere de tijdschriften, jaarboekjes, almanakken, en de bundels van die tijd maar! Potgieter zal wel biezondcr het oog gehad hebben op Brester, die sterk was in dit genre blijkens zijn 7 Is goed roeyen onder 7 zeyl (in de trant van Cats), tlooghe boomen geren meer schaduw dan vrucht (a la Huygens), Op oud ijs vriest het ligt, Trekt als 7 nopt, De best." stuurlui staan aan wal, Als 7 kalf verdronken is dempt men, de put, Een Spaansch spreekwoord llollandsch uitgelegd. — Het citaat van de //versleten doedel" kan ik niet terecht brengen. De //doedel" of //doedelzak" komt, als zinnebeeld van de rijmelarij, bij de toenmalige dichters veel voor; vooral bij Gouverneur die z'n eigen instrument altijd zo noemt; zo ook doedeleii en doedelaar-, ook bij Tot gieter wel.
Pag. 49. reg. 32—pag. 50 regel 2 ; Ik weer bovenal die venters van aardigheden, welke mij vi een hansworstenpak steken, als had ik geene andere roeping dan te goochelen met woorden en klanken — etc.: Potgieter oogt hier op van Lenneps Hoe loopt de Dusse langs 7 hol van Neander en zijn E-legende, op Bosscha's A-saga (Paaschmaandag) en A. des Amorie van der Hoevens O-Sprook (Colhom Roos). De E-legende (1840) was een klein proza-verhaal met enkel de e als vokaal (wel te verstaan er waren drie vokalen in nl. de drie in b.v. ezelsvel, maar die hebben hetzelfde teken); het was een knutselarij met zinnen en woorden die de moeite van 't kennisnemen niet loont, maar de geleerde Heren Van der Hoeven en Bosscha zagen er iets //letterkundigs" in en kwamen
10*



in 1841 met iets dergelijks voor den dag; (in 1879 zijn de legende, de sproke en de sage noch eens samen uitgegeven). In de JMuzen-Almanak voor 1842, deed toen van Lennep dat andere woorden-kunst-stuk van Hoe loopt de Busse verschijnen (in verschillende bloemlezingen wel te vinden). Het was, zoals in 1843 in Braga met de stukken bewezen werd {Merkwaardig voorbeeld van Litterarischen diefstal) gevolgd naar Southey s Cataract of Lodore (1831), wat van Lennep er niet bij gezegd had. Terzelider tijd werd het hier noch eens geparodieerd in Hoe maakt de kwartpoëet zijn verzen {nieuwe proeve van den rijkdom onzer Faal). \ rocger had in Braga al te lezen gestaan: //Wij hebben de A-Haag' al, benevens de E-legende; — Ook de (J-Sprook heelt de rei der wonderen vermeerd; — Waar blijft ge, Ninieczec's van onze schrijversbende? — Ten dans! het IJ-rijm en het U-prul nog mankeert!" — waarbij men weten moet dat Nimeczec de eigenaar van een paarden- en koordedansersspcl toen was //waarin hij zelf door zijn vreemde sprongen het publiek vermaakte {Braga, Nieuwe Uitgave met Inleiding en Toelichting 1883, bladzij 97)»). In dezelfde üidsaftevering nu waarin "Potgieters Jan en Jannetje verscheen (Januarie 1842) lezen we in de Recensie van de Nederlandsche Muzen-Almanak voor 1842, o. m. aldus (pag. 62): //Van Lennep wilde ons door woorden en metrum afbeelden Hoe de Dus,ie loopt langs het hol van Neander, en bezigde daartoe wel eens woorden, die niet Hollandsch zijn, of herhaalde hetzelfde woord volgens verschillende dialecten.
' In de Leidsche Studenten-almanak voor 1842 (pap:. 192) vindt men een hekelende Lierzang aan Neérlands VocaalKunstenaars , in déze trant:
Want eerst gleed van des Dichters luit De teemig kweelende E-legende,
Straks barstte de A-Saag krakend uit,
En de O-Sprook lolde Oldgonds ellende;
En met verrukking in 't gemoed Zag Hollands taal den wilden vloed Vocalen uit zijn kluisters breken ; etc.
't Hele gedicht gaat hierover.



Het is verbazend sterk, en leert ons, wat de dichter zou kunnen, wanneer de gedachte zoo vlot voortwilde als het rijm. De datum, 10 Aug. 1S40, doet ons echter hopen, dat de Dichter die periode zijner poëtische ontwikkeling, eens voor al, met zijne E-legende zal besloten hebben." Ondertussen is zulke "poëtiese" kunstenmakerij later nog wel meer vertoond: in '1855 in van Lenneps jaarboekje Holland, en in 1880 het I-gedicht, Prins WxUi.
lFaar drommel haalt de brui de woorden toch van daan : citaat uit Langendijk's Don Quichot, Bedrijf II, waar Kamacho zijn bewondering voor het prachtige dichten van Jochem de Schoolmeester, met allemaal woorden op tie, aldus uit: Waer haelt de gek dien brui quae voorden tot/ van daen: het speelde Potgieter ietwat verward door het hoofd, maar op het dichtstuk van de Dusse was 't inderdaad biczonder tocpasselik.
Paar. 50 reg. 4—17: >' Bedaar, jongen ! bedaar]' roept Jan — hij plagt van ouds van ■poëten te houden, — neer de vreemden ons weer zouden uitlagchen, ligge mijn jongste voor een' doeniet t'h///s— "Slechts aan hen, herneemt Jan de Poëet, '/slechts aan de, rhetorici, die mij handen rol werks geren, xleclits aan deze heb ik het te wijten, dat Jan Crediet mij ingewikkeld verwijt, dat mijne kunst eene nuttelooze weelde, dat hafir tijd voortij is." — "Wie weet of ge niet juist ziet," valt Jan Crediet tn: "Wij, de lui van de negotie, we hebben altijd zin gehad voor iedere glorie, want we trokken van elke partij. Als ge meer op de hoogte onzes tijds waart ...." Zowel in de X Vilde als in de XVIII<ie eeuw waren de poëten bij ons in ere, ook bij de Hollandse koopman; het blijkt uit genoeg feiten in de Geschiedenis van onze Letterkunde. Maar liet schijnt Potgieter toe dat dit in zijn tijd niet mèèr zo was. Al is het niet rechtstreeks {ingewikkeld — "implicite", zo dat het niet uitdrukkelik gezegd is maar in de uiting ligt opgesloten), Jan Crediet geeft het wel te verstaan dat hij de poëet een nutteloos iemand oordeelt, poëzie ijdel spel, niet meer een werkelike kunst. Het is de schuld, meent Potgieter, terecht, het is de schuld van de frase-dichters, de retorici.



En dan laat hij Jan Crediet de spijker op de kop slaan: laat de dichter een man zijn die staat midden in zijn tijd, die zijn tijd waarlik meeleeft, laat hij weer ziener en verklaarder van 't Leven zijn, laat hij weer hoog staan, en men zal heni weer tellen en weten te schatten, zeker ook //de lui van de negotie" die alle glorie wel in winst weten om te zetten. Belangrijk is, in verhand met de plaats uit Potgieter, het. Voorbericht van de Muzen-Almanak van 1844, waarin de nieuwe Redaksie (van Lennep, Beeloo en Heije) z'n zienswijze ontvouwt over staat en toekomst der Nederlandse poëzie: er wordt geklaagd dat de dagen der Poëzie voorbij zijn, men geeft niet meer om poëzie: maar de Poëzie gaat niet voorbij, de dichters echter zijn achtergebleven bij hun lijd: en wel is de Romantiek gekomen, maar in haar is veel //bloot spel met vormen", veel »jagt naar het vreemde, te weinig van die ware Poëzie die de veredelde uitdrukking is van het menschelijke in den mensch": eerst dan zal de dichter weer geacht zijn, als de poëzie weer zijn zal //de uitdrukking en tevens de leidstar van haar tijd", //als zij weer in haar tijd zal geworteld zijn en tevens hare kroon van bloesems en vruchten daarover uitbreiden": //rijk is de tijd en krachtig wordt de behoefte aan dichterlijke opvatting des levens gevoeld", maar bij de dichters moet, voor Retoriek, grondige studie zijn van de tijd
Pag. 50 reg. 19 : Ik tracht er le komen, zelfs door de bokkensprongen mijner nieuwere school: nl. van de Romantiek, de school waarvan Potgieter zelf het hoofd was; — bokkensprongen : als die in Aant. pag. 50 reg. 2 vermeld zijn; te weinig bezonnen navolging b.v. van Byron en Victor Hugo, ook bij de beste talenten; en meer zo. De //bokkesprongen" van de Nieuwe School werden om deze tijd duchtig gekritiseerd door vriend en vijand: men zie b.v. de Voorrede in de vorige aantekening aarlgehaald, men leze van Lenneps Ode Aan de Zanggodin in de Muzen-Almanak van 1840 (gedateerd 1838), merkwaardig manifest, door Bakhuizen uitgeplozen; leze' in de Almanak van 1841 Vinkeles' gedicht De Gratiën (pag. 51 en v.v. over de uitspattingen der nieuwere



poëzie), Helvetius van den Bergh z'n Rijm-epistel in de Aurora van 1841, slechte satire op cle bastaardgenres der Romantiek.
Pair 50 reg. 31: Hoe is liet mogelijk', nl. dat een vrouw wier leus liet altijd geweest was (leus tot in t kleine toe betracht!) Alle ding zijn eis, dat zulk een vrouw voor haar kind toch niet wilde wat éis voor hem, wat o-oed voor hem was. Let vurdor op de Wi^ntTTodcy - t-
7» rmfjd, rtc. O*A4 Cf
H „y- ■■■''. . . •' z
Pa"-. 50 reg. 36: nMle%ng zijn eisch", was m hare jeugd l haar woord: uit de vroeg-zeventiende-eeuwse Litteratuur is mij de spreuk niet bekend. Wel staat bij Harrebomce opgetekend: Alle ding zijn behoren, en Alle ding zo 't behoort, zei de vrouw, en zij sloeg haar man met dé tang.
Pa". 51 re"-. 3—9: Uit een koperen vlootje, etc.: Hier is weer een herinnering bij Potgieter uit lioemer Visschers Brahbeling (in Rommelsoo):
Het schrale water uyt .'en koperen vlotele,
Het groene wey uyt een houten schotele,
Het pofte bier uyt tinnen flappers wiehtigh,
De klare wijn uyt roemers heel denrliclitigh:
Men magh 't welighe kandeel uit gulden stopen scliincken ;
üan niet beter als mos uyt een aerden kopken drincken; —
vlootje: denk aan ons botervlootje; — wei: ot hui, de zoetige vloeistot die van de melk overblijft als de kaasstot' er uit is, in de oude kluchten als boerendrank vermeld, in het kaasmakende Holland als zoetewn welbekend noch; — het pojfe bier: pof - schuimend? — bij Kiliaen staat liet adjektief poj genoteerd, maar — fungosus, turgidus, tumidus, spongiosus, en in overeenstemming daarmee is pof brood of po ff en-brood (//panis albus": wittebrood) er verklaard als //panis spongiosus" (sponsig, met holtes, ot blaasjes); — flappergrote bierkan, flapkan (in Jan Saly, pag. 35: een flapkan met franse wijn): «kan met deksel" zegt Van Dale, dus zeker '/die zo toe kon flappen ; fluit', rank wijnglas, zoals in onze museums noch genoeg te zien zijn.



Pag. 51 reg. 12: kandeel-, de bekende kraamvrouwendrank, in hoofdzaak wijn gekookt met suiker, specerij, en eierdojers, ook bij de kraamvisite gebruikt; — brouwen had vroeger, en noch dialekties, de betekenis van /'koken", niet enkel van bier gezegd; — stoop: later een maat, ook wijnmaat (zie Halma), vroeger, en zo hier, een soort beker ot' bokaal (zie Kiliaen).
Pag. 51 reg. 22: /)ij, die in zulk een tijd Jan waardig ter zijde stondt: nl. in de Vrijheids-oorlog: denk aan Kenau Simons Hasselaer, en de zodanigen.
Pag. 51 reg. 25: Alle zin zijn wil: aanwijzen kan ik dit spreekwoord niet.
Pag. 51 reg. 31: Vreemde oogen maken mensehen: noch algemeen gezegd spreekwoord = //vormen tot mens"; vgl. het i.v goed om z'n voeten eens onder andermans tafel te steken.
Pag. 51 reg. 35: // Wie zegt dat ?" herhaalt onze oudste krijgsman: Jan Cordaat acht zich beledigd, dat men hem met Jan Salie op wil schepen; — onze oudste krijgsman : immers tegenover onze X Vll'lf-eeuwse marine is het legey oirW bij ons.
Pag. 52 reg. ö: de vrolijkste, de irelgedaanste, de kloekmoedigste ra >is kinderen-. Jan Compagnie. Zie vooral het prachtige Lied van dan Compagnie in de Liedekens van Bontekoe, daaruit strofe 2: Hat hielp dat brammet je in zijn tijd — Al meisjens 7 hoofd op hol\ — fl at had dat boefje wijd en zijd — Den kerfstok spoedig vol\ — nll eg!" riep zijn vair, en u/ceel" zijn moer. — // h ± Mijn rijk is uit, adie\'" — Hoe arm hij naar Oost-Inje voer, — 1lij werd Jan Compagnie; en strofe 3: V II'as in en int met cFAmboinees; — llij prees zijn specerij, — Maar tojfelde den Portugees, — En had de handen vrij. — Ter nood verliep nog jaar en dag, — Daar kwam een vloot in 't klie, — De rijkste, die ooit Holland zag; — Haar zond Jan Compagnie; en dan : De wilde snaak werd groot sinjeur etc. Die grote sinjeur kon licht //de welgedaanste zijn van al Jan's kinderen". In zijn



jeugd was hij de vrolikste geweest: zie noch de laatste strofes van 'het Lied; 't is bekend dat van 't eerste begin af zicli aan Indië ging wagen — al wat, bij te overdadige levenslust, in de gewone omgeving '/niet deugen wilde"; zie onze geschiedboeken over Indië (Meinsma, Geselt. v. d. A cd. Oost-Ind. liezift., lerwogt, liet Land run J. P. ('oen, ook van Ijitli). Ln van zijn weergaloze "kloekmoedigheid", vermetelheid zonder maat als het vereist werd, vertellen dezelfde geschiedboeken hoofdstuk aan hoofdstuk. Potgieter stelt zich zijn Jan Compagnie bij voorkeur nis een donker tiepe voor, tiepe van pittige levenskracht, niet al te fijn van gevoel, niet zeer hoog in zijn aspiraties.
Pag. 52 reg. 20: Oei: //Oei! Mijn likdoorns!" — «Oei! Wat brand ik me daar aan mijn sigaar!" — "Üeij Mijn rug. Geen lid aan 't lijf, ot 't doet mij zeer. (Van L en nep). Zie deze en meer voorbeelden in 't Grote Woordenboek. Meermalen komt het bij Potgieter voor.
Pag. 52 reg. 22: de stok, de straj'divisie: "de krijgstucht , lezen we in On:e Gouden F.euw 1 200, "was' (in het zeer gemengde leger in de dagen van de Republiek) //natuurlijk streng en hard. Ieder V'apit -r> ot officier voerde behalve zijn wapenen een s. > e.i niet voor niet; en in vele gevallen was zijn gezag zeer ver strekkend. Alleen erge vergrijpen "en door den krijgsraad berecht, die kort en streng recht deed. ' In het Reglement en lleneraele ordres voor de Regimenten Infanterie van den Stoet van 1772 wordt in het hoofdstuk over Subordinatie en Discipline wel over de spitsroeden gesproken, niet over de stok; maar blijkens Hoofdst. VIII, Afd. II, Art. 31, dragen de korporaals hazelaren stokken van boven en van onder niet geel koper beslagen, die niet te dik mogen zijn. In het Reglement van 1817 vindt men de bepaling (Art. 151): //wanneer de afdeeling op marsch zal zijn, zullen de soldalen, die in de kamers van politie of in de provoost gedetineerd waren, bij de achterwacht en met de rok omgekeerd aan, marcheren" en in Art. 157 dat ook de gearresteerde onder-officieren bij de achterwacht



hebben te marcheren. Heeft dit nu iets met de nstrafdivisie" uit te staan F En was er nu in 1842 noch zulk een stok en een //strafdivisie'' ?
Pag. 52 reg. 32 : hoe ik gestreden heb onder rijf Vorsten uit hetzelfde Huis: nl. in de dagen dat Nederland een grote natie was: Willem I, Maurits, Frederik Hendrik, Willem II, Willem III (f 1702). - Vanwaar het citaat?
lag. 52 reg. 36: /k, die met den Prins orer de Maas ben geweest ■. in 1568, toen de Zwijger zijn geprezen tocht over de Maas volbracht, die Alva hem beletten wilde. "Hij is met de Prins over de Maas geweest" betekende later dat iemand voor geen kleintje vervaard behoefde te zijn.
Het citaat is uit .Bedrijf \ van Vondels Palatnedes, 1931. In zijn: waar rond de schalk den regel, uit Potgieter zeker bewondering voor dit vers.
Pag. 5.5 reg. 3: Die met Mouringh bij Nieuicpoort, de zege zoo gaarne bij de rleugeh had gepakt, om ons verder te roeren: Het is bekend dat de gehele onderneming van het jaar 1600 tegen de zin van Manrits plaats had en de Veldheer na de zege bij Nieuwpoort geenszins gestemd was om zijn leger «verder te voeren". Zelfs een eigenlike vervolging van de vijand liet hij achterwege. «Volgens Carnero [(Spaans geschiedschrijver] werd dit (den Prins) ;ils een misslag toegerekend, maar hij wijst zeil de redenen aan die (hem) tot omzichtigheid noopten (1 ruin, De slag bij Nieuwpoort in ïerxpr. Geschr. III). «Zeer tegen den zin van de SI at en dreef Maurits [ook] zijn besluit om terug te keeren door" (Blok, 6esch. r. het Nederl. tolk III). Let wel dat Potgieter volstrekt niet zegt dat de Prins //ons" gaarne verder gevoerd had: Jan ('ordaat had gaarne zo gedaan; er wordt hier dus toch op het afbreken van de tocht gezinspeeld. — Mouringh-. eigenlik een hier hartelike aanhankelikheid uitdrukkend deminutief(= «Mauritsje"), waarmee de Prins bij 't volk genoemd werd. — Höt citaat is uit Hooft's Geeraerdt ran Felsen, uit de profetie van de Vecht: l oor wien alle' oorlochsman in zijnen lijdt



sal wijeken, waarin liet inderdaad ook van Maurits gezegd wordt; Potgieters zou is op die profetie, een lijne toespeling: «zou" d. i. zoals eenmaal voorspeld was o-eworden (liet is geen //voorwaardelike wijs", maar de eewone «verleden toekomende tijd ).
Pag. 53 reff. 7: Die met Fredrick llenrick zeren steden nam : Grol, 's Hertogenbosch, Venlo, Roermond, Maastricht, Breda, Sas van Gent (en Hulst: dat zijn er acht, maar Potgieter rekent liever met liet traditionele volkomcne «•etal van zeven en neemt een paar van de kleinere veroveringen samen). — Het citaat is uit V ondels Verorerinn ran Grol, uit het begin, waar Vondel van zich zelf' spreekt tot Frederik Hendrik, als die nGeen leidstar kent, ah 't licht dat op uw' helmtop blinkt^ Een onwillekeurige verandering is wel dat nhedstar , want wat hij veranderde in de verzen heeft de schrijver overal met biezondere druk te kennen gegeven (hier blinkt in blonck).
Pa"- 53 re"- 11: "Die me' Willem den Tweeden voor
Amsterdam " - at haper je?' roept Jan uit :
een merkwaardige plaats: duidelik komt hier uit, lot"ieters eisen partijkiezen in de grote staatkundige strijd van de XV] 1de eeuw: hij is oprecht Vriend van de'Oranjes, maar hij is ook Amsterdammer ! Maar zie voor zijn staatkundige gezindheden vooral de bladzijde uit Staatsherrormen, aangehaald op het einde van de Aantekeningen, bij Pag. 02 reg. 7. Met Willem de Twede was Jan Cordaat ook eenmaal opgetrokken (1G50) om Amsterdam te belegeren en te bezetten, Amsterdam en zijn grote burgers klein te maken. En Potgieters Jan is natuurlik Hollander en Amsterdammei. Daarom aarzelt Jan Cordaat om voort te gaan. «W at is het, dat je niet voortgaat?" valt Jan uit (let op dat «je"!) «Neen ik ben het nog niet vergeten hoede Prins liet Hoogste gezag, die Soevereiniteit aan zich wenste te trekken waarop de Zwijger, Maurits en 1 redenk Hendrik aanspraak gehad mochten hebben, maar hij die in 't begin van zijn loopbaan was ( en de ooi log was nu voorbij!), zeker niet." Nijhoff in de StaatL. Gesch. v. Nederland (1893; II), besluit aldus zijn hootd-



stuk over de gebeurtenissen van 1650: //Hcdendaagsche geschiedschrijvers zijn het nagenoeg allen eens in de veroordeeling van Prins Willem II. 13e poging door Groen van Prinsterer aangewend, om hem als den voorstander der Generaliteit te verdedigen in zijn handelwijze tegenover Holland, nloet als mislukt beschouwd worden. Laat staan, dat de Prins daartoe het recht had gehad, dan nog kan het niet bevestigd worden, dat een hervatting van den oorlog met Spanje, een ingrijpen in de Engelsche toestanden, hetgeen des Prinsen hoofdbedoeling was, met de ware belangen van de Lnie der zeven gewesten in overeenstemming zou zijn geweest. In naam der generale belangen van ons land durven we gerust als slotsom uitspreken: Goddank dat de poging van den jongen Vorst, om hier een vorstelijk absolutisme te vestigen, ijdel geweest is." — In latere drukken van Potgieters Proza (in welke het eerst?) staat: Wat hapert je? d. i. //Wat scheelt-je?" — maar verkeerdelik.
En let wel: Jan de Poëet ook zwijgt! — op het einde van hetzeltde jaar 1650 was Willem II gestorven, en geen glorie van poëzie omgeeft zijn naam.
Pag. 53 reg. 16: liet is alsof Jan de Poëet het stilzwijgen straks door hem bewaard vit vergoelijken: vergoelijken hier = //goed maken", niet met de gewone betekenis. Over Willem III zal hij zich dubbel laten horen! Het citaat is uit Vondels gedicht De Ridderschap van Amsterdam onder Zijne Koninklijke Hoogheid II illem van Oranje. In Juni 1660 bracht Maria Stuart, de Prinses-Weduwe, met haar tienjarige zoon een bezoek aan de Stad Amsterdam (door Vondel bezongen in de Bruiloft van den Theems en Amstel). Omringd van een erewacht deed de Prins toen ook een wandelrit:
Prins Willem draaft alle Amstelridders voor,
Verbonden aan Graefs standerd en kornette.
Heer Wave ren en Tulp bewaren 't spoor Des Prinsen als geoefende manhaften.
Zoo volgen zij de straten van de stad,
De singels en de schaduwrijke graften,
Langs huizen, vol gepropt van weelde en schat,
Door wolken van veel duizend burgerijen. Etc.



In het dan volgende citaat (waar is het ook weer uit?) wordt Willem III gevierd als beschermer van de Vrijheid der Europese Volken en het Protestantisme tegen de aanslagen van Lodewijk XIV.
Pa"1. 53 reg. 26—32: de Utrechtsche Vrede'. 1711', einde van de ° Spaanse Successie-oorlog. De politiek van Willem III had ons eindelik voor goed gebroken; — de Bid-asxoa: aan deze rivier (die in de West-Pyrenëen ontspringt en een klein eindje de grens is van Spanje en Yrankrijk), niet ver van waar hij uitmondt in de Golf van Biscaje, werden de Fransen in 1813 tweemaal verslagen; — de Berezina: de rampspoedige overtocht, in 1812! — Hasselt en leuren : 8 en 12 Augustus 1831: Potgieter herdenkt hier de opwekking van de Volksgeest tijdens de Belgiese troebelen. Hij is tevreden over Jan Cordaat: //nog even kloek, ^nog even koen in het geweer als zijn groote voorzaat," zegt hij in Hollandsche Politieke l'oezie. (A rit. Stud. II, 21)1.)
Pa". 54 reg. 5 — 7: ik heb zijn voord, dat hij Vader ran het Let/er zal vezen; al mijne jongens zijn tegenwoordig Landskinderen'. 7 Oktober 1810 deed Willem I atstand van dc regering, die overdragende aan zijn zoon. onder dagtekening van 8 Oktober 1810 werd door de DirekteurGeneraal van Oorlog ter kennisse van het Legci gebracht de navolgende Dagorder des Konings:
Generaals, Officieren ran alle rangen, Onderofficieren en (Jij. Soldaten en Schutters!
[ie gewichtige gebeurtenissen ran gisteren zijn u alle
thans bekend gemaakt. . , ,
(Jij hebt den Eed ran trouw aan Mij afgelegd en voor het eerst verschijn Ik als Koning in uw midden, maar steeds ook nog als uw Opperbevelhebber, daar de betrekkingen, die tusschen u en den Veldmaarschalk bestonden, niet door Mij worden nedergelegd; want de Koning, zoolang God hem daartoe de krachten geeft, ts m tijden van qevaar de ware leidsman zijner krijgslieden, en in tijd 'van vrede hun toeverzigt, de Vader, die voor hen zorgt. Etc. (meegedeeld in Wap's Gedenkboek van de
Inhuldiging). „
Op dit woord slaat ook wel Potgieters //Landskinderen .



Pag. 51 reg. 10: 't Citaat is achter uit het vierde Bedrijf van Vondels treurspel Faëton.
Pag. 54 reg. 12: Welke herinneringen: let, even verder, op hoe anders plagt hij in zijn jongheid Oudejaarsavond te vieren: daarna schildert Potgieter wat herinneringen alzo bij Jan oprijzen. En dan, pag. 27, hervat hij:
Streelende herinneringen! waarom, wordt gij verbitterd door de vergelijking met het heden.
Pag. 51 reg. 18: hoe springt deze hem des ondanks nog in de oog en: deze d. i. die //gevaarlijke invloed"; het voorafgaande hij moge zich verheugen op te vatten als //er moge reden voor hem zijn zich te verheugen".
Pag. 54 reg. 25— 28: Want Jannetje moge klagen over den zin voor vreemde muziek en vreemde pret, aria's en walzen ; heeft zij zelve niet om het gezeur van Jan Salie vedel en luite der vaderen weggeborgen: vgl. pag. 35 hiervoor: Jannetje ziet nog zuurder als zij de piano hoort rammelen en haar oor uitheemsche klanken vangt, in plaats van de liedekens, welke zij plagt te kwele»\ zie de aantekening daarop. Bij de dichters en letterkundigen van de Romantiek merken we een grote bewondering van het oud-vaderlandse Lied. Diep vooral was de indruk van lloot'ts Minnepoëzie. Weemoedig gedenkt Potgieter vaak, dat het ook in dit opzicht zo anders was geworden (zie vooral Gids J 8.'57 1, 201—211). In zijn Jaarboekje Tesselschade, van 1838, deed hij zijn gedicht De Luit van 1'. ('. Hooft verschijnen. Na de dichterlike beschrijving van de Erotiese Luit, klaagt hij: Stroeve ernst heeft die luit onzen diclitren ontnomen, — fin de Minnegod schreit om den roof van 't kleinnood\ — Onz' hartstocht slaakt zuchten, hijgt klachten, dweept droomen; — Heeft hij vuur F Liefde in verzen is koud als de dood. In 1839 vernemen we van hem, bij 't gedenken aan Iiozemond en Klare, onder de wandeling door het /'toneel van Hoofts minnezangen" in Lief en leed in '/ 6'ooi, de verlangende uitroep: O de luite van Hooft\ wie bespeelt haar weer ? Hoor hem wederom in De Zusters (1844): Toen de muzijk weder de uitspanning onzer beschaafde wereld werd, stond de kans schoon, om



de dagen der dochter en ran Roemer Fisscher te doen herleven! Of men ten minste eene poging hadde beproefd, de vingers onzer jonkvrouwen weder te gewennen aan de gulden snaren der Luite van Hooft! En gelijk hier in Jan en Jannetje, maar uitvoeriger en schoner noch, werd de betekenis van het oude Lied en de heerlikheid van Hoofts Minnezang in het Rijks-museum teAmsterdam (1844) geschilderd. Ook van Heije hebben we een gedicht: De luite van Hooft. En merk-waardig is wel de aanhef van Ten Kate's Aan een / riendenknng in de Almanak voor het Schoone en Goede van 1848 (pag. 170): Dichterlijk Choor, waar 'k in dartele weelde — 't Murmelen opving der luite van Hooft;— Waar 'k, als uw vinger de harpsnaar bespeelde, — My aan het heden ontrukt heb geloofd'!
Die Vriendenkring was de bekende Doopsgezinde studenten-klub te Amsterdam, wiens beschermheer Vondel was en waar ieder lid en iedere poütiese gast de naam van een van de XVIH'-eeuwse dichters voerde en de bestudering van deze het eerste punt was van het programma; ten Kate, Utrechts student, had er eenmaal gehospiteerd (zie A. Winkler Prins, Feestavonden van den Studentenkring N. F. A., 1895). \ an deze klub het lid de Hoop Scheller bezorgde met J. Tideman in 1844 bij van Paddenburg en O te Utrecht, de Bloemlezing van Nederlandse Minnedichten uit de XVII<1<- en XVlIhie eeuw Cupido, waarin met muziek Hooft's Galathea sief den dach comt aeu en Het vinnich stralen van de Son. Geen wonder, dat het oudHollands Lied, dat vooral Hooft, ook werd nagevolgd, l'otgicter dichtte in oud-Hollandse trant o. m. dat voortreffelike elftal, op oude melodieën, dat hij plaats gaf in zijn Dichterlik verhaal de Liedekens ran Bontekoe (1840). Zie hierbij zijn denkwijze over liet herleven van de Volkszang in zijn Recensie van het bundeltje de Zuid-Uollandsche Thalia {Gids 1837) en zijn aardige paradoxale kritiek van de pogingen van het //Nut" tot opwekking van edeler zanglust, in de eerste bladzijden van Albert 1S11 (Schetsen en Aerhalen II); ook Bakhuizens beoordeling van de Liedekens ran Bontekoe in de Gids van 1841, de bladzijden ook meegedeeld in de Studiën en Schetsen, III. Meest verdienstelik



om de natie weer tot nationaal gezang te brengen, maakte zich Jan Pieter Heije, zelf ook zingende op eigen en //naar ouden trant". Beets gaf in 1840 en 41 in de Lnkhuizer Almanak zijn door en door volksaardige , ook uit de bezieling van de oude poëten ontstane Liedekens. Al in zijn bundel van 1836, had ten Kate een zangstukje in de trant van Hooft; in Aurora van 1811 vindt men zijn Elsje, evenals Potgieters Dieuwertje in het ritme van Hoofts Klare, en beter proeve dan z'n ballade Geestenstem (Nederl. MuzenAlmanak van 184-1), iets Heiniaans, in belachelik kontrast met de Hooftinanse vorm.
aria's en walzen : meermalen schrijft Potgieter walt:, walt zen, waltzer, de Duitse vorm, en zo zal zijn walzen wel met j = ts zijn op te vatten.
Pag. 55 reg. t) 12: maar boeten zul je er voor', waarvoor? - den inheemschen volksdans, waarin de meisjes een kusje achter de ooren met konden ontwijken: herinnering bij 1 otgieter (Taal en Letteren 18'Jl, evenals nocli volgende, reeds door Terwey aangewezen) uit Roemer Visschcr; bij wie we Quicken III, 24 aldus lezen:
Och ! ic mocht liaer niet soenen dan achter haer ooren, En dan moest het noch te pas comen in de dans.
De inheemse volksdans is wel het ''Patertje langs de kant"; zie pag. 3.
Pag. 55 reg. 22: terwijl de overige dansers en danseressen als malloten stonden te kijken', d. i. //beteuterd", //verwezen , juin beschaafd //als gekken." — Oorspronkelik is malloot een dolle en al te dartele meid, waaraan noch wel herinnert de naam Goudse Malloot d. i. de boeren- en boerinnen-pretdag de Donderdag na Sinte Kathrijne 25 Nov. (de Grote Malloot-, een weck na Kerstmis is het de Kleine); dat het de oorspronkelike betekenis is, vindt men betooird uit de etymologie (Oudfrans malot = //wesp" I.eidse Tijdschr. XVI. ° Ongetwijfeld is het woord al vroeg door de '/spraakmakende gemeente" onbewust van mal afgeleid, de



betekenis leidde daartoe, en zo werd het in ruimere zin als «zottin", //ma lle" opgevat en niet alleen op jonge maar ook op ouwere en ouwe personen toegepast: een ouwe malloot; ook in ons taalgevoel komt het van mal.
Pag. 55 reg. 27: de luit: in de XVilde eeuw en noch in de XVlIldi', liet huiselike muziekinstrument bij uitnemendheid, dat men èn op de schilderijen van Rijks-museum en Mauritshuis, èn in de ouwe boeken zoals in de Zinne- en Minnebeelden en de Spiegel van den ouden en den nieuwen Tijd van Cats, zeer veel vindt afgebeeld, dat men zelf zién kan in de verzameling muziekinstrumenten in 't ltijks-museum beneden-rechtsvoor. Het was een snaarinstrument dat onder de rechterarm steunde en met de vingers van de linkerhand op manier van de gitaar bespeeld werd. Het had een aan de achterzij rondgewelfde dunne kas en een vrij lange aan 't bovengedeelte waar de schroeven zaten, in een stompe hoek omgebogen hals.
Pag. 55 reg. 29: zij irist wel, hoe zoet een jent neen zeggen is met een lachje daarbij: herinnering uit de Brabbelingh en wel uit de Ghedichteti van H. L. Spiegel (XXI):
Een soet neen segghen, mei een lachgen daer by,
Dat is zeer jent, lief ken, ghy moettet leeren■.
At wout ghy ja segghen teghens mg,
t' En sou my soo wet niet contenteren; etc.
Vgl. noch aldaar in de Rommelsoo :
Een soet neen en een weyg heren mede,
Versiert met een lachsken van u, schoone maeght, etc.,
geheel dezelfde gedachte. — jent is //aardig", //lief", //bekoorlik".
Pag. 55 reg. 30—32: ondanks het bekende tafelregt, dat teder voor hel minst een liedeke kwelen moet: bedoeld wordt het //Tafelrecht" van Roemer Visscher (nUese Wetten gaf Roemer in zijn eighen huys, — Diese nieten Lehaghen, die blyre thuys"), waarin wij lezen o. m : hlck moet sitten daert de li aert sal betelen — Ten minsten Potgietkb, Jan, Jatmtlje. 1 l



moet elck een Liedeken quelen. Eigenaardig dat wij in de twee stel Tafelwetten die wij van Cats bezitten (achter in de Tachtuih-jarighe Bedenckinyen) van //Liedjes kwelen niets vernemen; zoals wij bij Roemer minder nadrukkelik horen over bidden en danken.
Pag. 55 reg. 34: Eindelijk echter kwam het mopsje met de zilveren sloten uit de beugeltasch aan het licht: mopsje was een Noord-Hollandse (speciaal West-Friese) naam voor liet liedeboek. Een macht van allerlei liedboeken is er uit de XVILle eeuw over en ze bestonden in verschillend formaat, verschillende uitvoering en montering. Het formaat in 't begin van de eeuw was meest 4° oblong (langwerpig: dwars-oktaaf); later, behalve gewoon oktaaf, ook in J2° (duodecimo), maar meer noch in 16" obl. en in 32° obl. Ze waren al of niet geïllustreerd, al of niet met muziek of ook ten dele, met gewone of met verschillende luxe-letter, met of zonder verguld op snee. Men had ze in gewoon sitsen omslagje, in gewoon parkament, veel in groen parkament, al ot niet met verguld stempelwerkj maar ook in leer, in groen of zwart fluweel, of geborduurd ; dan, met zilver of schildpad (//krettebandjes"); t n de betere soort met een ot twee zilveren of gouden slootjes of krappen (//krabbetjes"), 't Kleinste model (32°) waren de Hoornse Liedboekjes (bij Reiner Beukelman), de enkele en dubbele eigenlike Mopsjes', dubbel als het Hoornse Liedeboek was verenigd met het Enkhviizer en Alkmaarder (ook bij Cornelis Kannewet, van Rijschooten, te Amsterdam). Zonder het liedboek ging men niet ter feest of altans ontbrak daar het liedboek niet, want op deftige partijen werd het op zilveren schenkbladen aangeboden; gemakkelik lieten de kleinere formaten, vooral de //snoezige" mopsjes, zich ook in de zilveren beugeltas bergen, — in de grote fraaigewerkte beurzen met zware ronde zilveren beugel, die noch in het Oosten des lands door alle boerinnen worden gedragen, in onze tijd bij de dames weer een mode zijn geworden; gemakkelik ook werden ze meegenomen in de ebbenhouten of baleinen emmertjes of mandjes, //de ridicules van die tijd" zegt Scheltema in zijn Frijen en Trouwen (Deel IV, boek 3, pag. 45



van z'n Mengelwerk, 1832, zie ook Abbing; Bekn. Gesch. der .stad Hoorn 1839; sommige andere bi zond erbeden in 't meegedeelde zijn uit de Kunst- en Letterbode van 1816 i 226—228; maar zie de boekjes zelf, in de grote Bibliotheken!)
Pag. 55 reg. 36: de grote vraag nwat er gezongen zou worden'' iets geestelijks of iets wereldlijks: in de bespreking, van de Zuid-Hollandsche Thalia. (Gids 1837, 1) kenschetst Potgieter onze X VlUe-eeuwers als mensen "die^ naar geene verbloeming van het natuurlijke streelden": //zij bonden psalmen en bruiloftszangen in éénen band", voert hij dan betogend aan, — //zulk een exemplaar ligt voor ons — zij waren sentimenteel noch romantisch; zij waren menschen, jeugdige, dartele, krachtvolle, heerlijke menschen," Men kan het zien aan Den nieuwen Lusthof van 1602 (derde druk 1607) waarvan het Bruylofts Bancket van Michiel Vlack binnen der (joude de geestelike heltt is. Wel eigenaardig is een Tafellied in deze trant (koepl. 3): om hoererij te myden, en overspel daer neven — Heeft God van d' 'eerste tijden, dees ord're gegeven; — Christus verheven, — Heeft (zoo Marcus bewijst) — Oock wet in dies beschreven, — Waer niet den echt hy prijst'. 3 de koepl.: Den Joden hert van zinnen, Mozes een scheijdbrief deede. — t IVelc niet was int beginnen, zo Christus haer verbreede — Of Paulus meede, etc.', en dit op de wijze De soete coele Meye, is ons ontdaen. Maar ook b.v. het zoveel latere algemeen gebruikte en steeds vermenigvuldigende Nieuw Groot Hoorns Lied-Boekje bestond in //veel sti"-ti°-e en vermakelijke Bruylotts-Liedekens," en hierin vinden we inderdaad de schrilste tegenstellingen, van ongebondenste dartelheid en rechtzinnigste Protestantse Godsdienst-zin, naast en door elkander: de wonderlijkste vertoning maken wel Psalm 23, 33, 100 en 128 als Versclieyde Bruylofts-Psalmen geheel op de manier van de oude kerkboeken doorlopend op dat bekende ruitjes-notenschrift gesteld; ook zo t Gebed onses Heeren Jesu Christi.
Pag. 56 reg. 3 8: Want het meesterstukje der zangster, die wel wat dartel zag, maar toch niet onbeschaamd was,
11*



het nHeilige ïenu*!" klonk door de kamer, en Jannetje wist niet, hoe gaarne zij de luit maar weerom zou nemen, opdat zij niet te veel klappen mogt: vlg. hierbij uit die andere schildering van musicerend gezelschap in Het Rijks-museum te Amsterdam (gewone uitgaaf 341—342): Een nieuw liedeboek werd medegebragt door den schalk, die bij het binnentreden de dochter des huizes in de plooijen van zijnen mantel vangen wou, om haar eenen kus te ontstelen; .... Een nieuw liedeboek, zeg ik, waaruit [hij] aanhoudt, dat zij een beurtzang niet hem zingen zal; «de wijze kent ge," beweert hij, //de woorden zijn . . . ." //Laat zien," valt mooi Machteld in; ... . Hoe [ze] dubbel schoon wordt, door het blosje, waarmee zij het liedeboek weêromgeeft! //Aelbrecht", zegt ze, //het ging aan dat te zingen als ik Galathé heette," en de schink mag haar te liever, om den schroom voor dien dartelen deun, al stemt hij voor alle wederwoord zelf de luit; al zingt hij het eerste lied uit den bundel, dat zeker ook niet zedig is; dat des ondanks in ademlooze aandacht wordt aangehoord; .... //Schei uit!" smeeken de meisjes; //vaar voort!" roepen Aelbrecht's vrienden; //eenleelijk liedje," zeggen de schoonen; //honderd rozenobels waardig!" juichen de knapen; maar mooi Machteld springt van haren stoel, en legt met haar blank handje Aelbrecht het zwijgen op; om het voorregt dat te kussen, had Pieter Corneliszoon Hooft zelf den zang aan de Heilige Yenus gestaakt. Immers het was geen ander liedeboek dan het zijne, . . . ." Het eerste in deze aanhaling bedoelde gedicht is de prachtige //beurtzang": Galathea siet den dach comt aen: Neen mijn lief wilt noch wat marren — T sijn de starren — Neen mijn lief wilt noch wat marren, 't is de maen: etc. Het twede, ook in Jan en Jannetje gemelde, is dat andere heerlike dat eerst begon met
O Vernis, die hebt yders hart in handen
later met (in Minneplicht ende Kuyslieyts-kamp, 1625)
Heyliyhe Venvs, die 't roer houdt alter harten.



Tot beter verstand mogen hier enkele strofen aangehaald:
Maeghden bedeest, en onervaren borsjens Kuni ghij, wanneer 't w lust, haer vreese korten, En moedt in storten.
Dan leeren zij ten sachten bed uitstijg hen En in een onder sief ter venster vaeren Op sang en snaeren.
Dan leeren zij, om d' onwdelien te mompen,
Haer voetjens setten, dat het niemandt luister,
Alleen bij duister.
Dan leeren zij ter sluick haer boel in laeten, En vloecken 't kraecken van de deur en trappen Die 't willen klappen.
Dan leeren zij als afgement ran minne Het geven op, en in liefs armen glijen;
Haer lipjes vlijen.
Dan leeren zij van flaeuwt haer ooghjens luicken Haer lipjes aen haer liefjes tippen lijmen;
En zoo beswij men.
Zie het gehele gedicht, behalve in de grote Hooftuitgave, in het bundeltje Liederen van P. C. Hooft in Verwey's Nederlandsche Dichters, bij van Looy. Het is van 1619 en was het eerst gedrukt in het door Vondel verzamelde Minneplicht van 1625. 't Is als beeldspraak op te vatten fantasie van Potgieter, als hij het in het '/Rijks-museum" aanduidt als «het eerste lied" uit '/het liedeboek van Hooft", — liedeboek, //dat der hollandsehe zangster eene plaats verzekerde aan de voeten, neen, ter zijde van de muze van Ausonië" (d. i. Italië). Er is geen formeel //Liedeboek van Hooft"; Potgieter bedoelt zijn gezainenlike zangbare minne-poëzie in haar eigenaardigheid.
de zangster, die vel icat dartel zag etc.: d. i. de erotiese oud-Hollandse Muze. Sinds lang noemen onze dichters



de personificatie van de poëtiese bezieling (de //Muze" van de Ouden), de //Zangster", Zij die zingt, de Zingende in de Mens.
Pag. 56 reg. 18: Welk is dit oude treurspel? — Als Jan zegt: 'iinen kan niet alles van te voren ingezien hebben", dan is dit een zelf-ontschnldiging; maar hij is verstandig genoeg om zichzelf niet helemaal vrij te pleiten, ook is hij van dat biezondere tiepe dat met zich zelf weet te spotten. Let op het woordspel met van achter \
Pag. 56 reg. 31: al schreeft gij hem drie fis op den rug: het Grote Woordenboek geeft hiervoor de volgende aanhalingen: uit Willem Leevend, I, 367: Ik moest Aader zijn, of ik Monsieur Ligtmis eens eventjes het Texelsche gat uit boegzeerde; of ik hem naar 7 Aapenland om Peper zond en de drie H (Hou Hem Hier) mee tot een recommandatie gave! — uit de Brieven van W. Bilderdijk, II, in een brief aan J° de Vries van 1825: Wees met de uwen hartelijk van ons gegroet, en gedenk aan de drie letters die men teel eens in de brieven van aanbeveling voor die naar Oost-Indien gingen, placht te zetten; maar, naar de verklaring die een slimme knaap eraan gaf: II. H. H. Want ieder dag is er een voor mij, en ik wil de varianten liever nog gebruiken, dan ze mee in de kist e nemen om de reten te stoppen. De verklaring uit de dagen van Betje Wolff deugt natuurlik niet, van 't moederland uit zou de recommandatie altijd //Houdt hem daar\ hebben geluid; //Houd hem hier!" zou gewone onzin zijn, zulke als waar niemand zich aan schuldig maakt. Bilderdijk in zijn brief bedoelt Help hem haastig, ook volgens noot van de uitgever (J° de Vries zelf); maar hij geeft het niet als de eigenlike verklaring. Maar ziehier wat we lezen bij van der Lith, Nederlandsch Oost-Indie 1875, pag 217—218 waar hij spreekt over het uitschot dat in de X Vilde en XVIIIile eeuw naar Indië gestuurd moest en de verschillende soorten daarvan opsomt: //Daarbij kwam nog een ander soort, de aanverwanten en gunstelingen der bestuurders, die met aanbevelingsbrieven naar Indie gingen, // //schoon ze wegens hunne lichtmisserij in



't verbeterhuis waren opgesloten,"" zoodat menigeen uit de letters H. H. H., waarmede de aanbevelingen voorzien waren, niet "'/Help hem haastig las, t geen zij moesten beteekenen, maar « "Houd hem hier" " opdat deze fatsoenlijke-lui's kinderen in 't vaderland hunne bloedverwanten niet te schande zouden zijn."
Pa". 56 reg. 35: de Heere: heere is de middeleeuwse vorm van heer, noch over in de uitroepen here, o here, heremntijd, herenochtoe; de bewerkers van de Statenbijbel kozen die oudere min dagelikse vorm als de eerbiedige en plechtige naam van het Opperwezen, die als zodanig ook in de kerkelike prediking overging en in de taal der vromen God noemde in Zijn innige betrekking tot de Gemeente en de waarachtige Gelovige; noch is het zo in de Calvinistiese kringen. Toch had ook lieer zijn eigenaardig gebruik; zie over 't onderscheiden gebruik van beide vormen Dr. A. Kuipers Bede om een dubbel nCorrigeudum'' aan l)r. A. JF. Bronsveld 1880, voor de taalkundige zeer lezenswaardig.
Pag. 57 reg. 9: ik leide geen louter Nabob'sieren: vgl. voor reg. 3—9 het hiervoor bij pag. 52 reg. 5 aangehaalde Lied ran Jan Compagnie, koepiet 4 en vervolgens. — ik leide: niet, bij vergissing, op te vatten als Verleden Tijd; leide is de ouwerwetse Tegenwoordige Tijd die in de litteratuur van de eerste helft der XIX'lo eeuw volstrekt niet zeldzaam is, bij de beste prozaïsten, ook bij Potgieter, voorkomt.
Nabobsleren', in Engels-Indie waren de Nabobs de inheemse //adel" ; later heetten in 't algemeen zo de aanzienliken in Indië. Bij ons, in Europa, is het woord niet meer zuiver eer-gevend: wij denken bij Nabob aan iemand die zijn in Indië verworven rijkdom in vorstelike weelde ten toon spreidt. Zie over Nabob üozy's Oosterlingen.
Pag. 57 reg. 14: de maaier, die hier tusschen zijne schoren en op zijn zeissen inslaapt, hee ft nooit zwaarder gearbeid.



dan tk etc.', voor liet punt van vergelijkiii" denkt aan Staring's Oogstlied! — zemen: andere vorm van zeis, geen meervoud.
Pag. 57 reg. 23: de indigo, de thee, de cochenille, die Bengalen en Clivia en Mexico zullen beschamen: de Bengaalse indigo is de beste; de lee en de cochenielie zijn op Java ingevoerd van uit China en Mexico.
lag. 5/ reg. 26: het handelshuis mijns vaders: d. i. de Nederlandsche Handelsmaatschappij. //Om den handel en de vaart op 's lands buitenlandsche bezittingen aan te moedigen, werd in 1824 de //Nederlandsche Handelmaatschappij" opgericht. Zoozeer kwijnden toen de handel de fabrieken, de reederijen en de scheepsbouw, dat de regeering meende te moeten voorgaan om bij bijzondere personen den uitgedoofden zin voor groote ondernemingen te wekken. Doordien de En«*elschen de voortbrengselen hunner fabrieken en manufacturen in Indië invoerden en, bij liet nemen van retourladingen, een zeer hoogen prijs gaven voor de producten der koloniën, dreven de Nederlanders den handel op Indië niet dan niet verlies. De handelmaatschappij werd dus geen mededingster der handelskantoren, want die kantoren waagden zicli destijds niet aan belangrijke ondernemingen. Bij het octrooi van 1824 verwierf zij voor den duur van 25 jaren verscheidene voorrechten. Hoewel de vaart voor alle Nederlandsche schepen en voor die der inct Nederland bevriende Staten bleef opengesteld, had de maatschappij alleen het recht, dc voortbrengselen van den Staat uit de koloniën te halen, ze in het moederland te verkoopen, troepen, geld, enz. naar Indië over te voeren. De handelmaatschappij begon met een kapitaal van J 37,000,000. De Koning, die er zelf voor ƒ 4,000,000 deel aan nam, waarborgde een rente van 4'/2 pCt. Het hoofdkantoor, eerst te 'sGravenhage gevestigd, werd in 1829 naar Amsterdam verplaatst. Behalve den werkkring, door de Regeering afgebakend, had de maatschappij nog een bijzonderen, handel in koilie, katoen, enz. ' (Wijnne, Geschied, v, het Vaderland.)



Pag. 57 reg. 31: de stemme .... dat "ine meester is van Java, beheerscher kan worden van Indiëop wiens gesproken woord dit slaat is mij niet bekend.
Pag. 57 reg. 37: Gij steekt mij een' riem onder liet hart: sinds lang bestaat deze spreekwijs naast de oorspronkelike iemand een hart onder de riem steken, die in de XYII'ie eeuw veelvuldig voorkomt: zie I). v. het Grote Woordenboek. Vgl. Hoogd. einem ein Herz einstecken , Pr. mettre te coeur au ventre a quelqiCun (ventre betekende ook "lijf").
Pag. 57 reg. 37—pag 58 reg. 6: ik begon mij :elven te verwijten wat plannen ik al voor Jan Salie heb gemaakt', Jan Salie dit, Jan Salie dat: ik verbeeldde mij, waarachtig, dat hij het al was\ ik meende overal zijn geest te zien: nl. zoeven is d.it neerslachtig mijmeren, waaruit Jan Compagnie hem nu weer heeft opgewekt. Dan geeft Jan er reden van hoe hij alles zo zwart inzag: Immers ik, etc. Maar nu heeft hij aan verscheiden van zijn zonen gemerkt, dat waarlik noch niet alles verloren is.
Pag. 58 reg. 1 !■: vermaard — om de wijsheid, welke er van mijne hoogescholen uitging, ik meende eene halve eeuw lang etc.: zie voor die vermaardheid o. a. Busken Huet, Het Land van Rembrandt II 2, het eerste hoofdstuk : De Wetenschappen en de Letteren. Maar ook in de XVIII^- eeuw was Nederland wetenschappclik niet een land zonder betekenis geweest: Tiberius Hemstcrhuys, Wyttenbnch, Ruhnkenius blonken uit op liet gebied van het Grieks; de Schultensen. vader en zoon, en Schröder: in de Oosterse Talen; Frans Hemsterhuys: in de wijsbegeerte; Petrus Camper en Albinus: als Ontleedkundigen; Boerhave en van Swieten: in de Geneeskunde; op liet gebied van Wis- en Natuurkunde: 's Gravesande, Musschenbroek , Cunaeus; om te zwijgen van zoveel verdienstelike Vaderlandse Geschiedschrijvers, Oudheidkundigen en Taalgeleerden. Daarom spreekt Potgieter van een halve eeuw dat het anders geweest was.



rag. 58 rog. 19: heb ik er niet op gestoft, dat ik de kronkelwegen der staatkunde beu werdP ik, die de slimste diplomaat ter wereld plagt te zijn; etc.: over onze staatkundige betekenis in 'de X Vilde eeuw zie het begin van het Rijks-museum te Amsterdam; noch in de aanvang van de XVIIl'le eeuw waren wij bij de buitenlandse vraagstukken van zodanige betekenis dat //zonder de Republiek niets tot stand kon komen" (NijhofF, Staatkundige Gesch. van Nederland II 150). Na de geweldige krachtsinspanning voor het behoud van de Vrijheid der Protestantse volken, trok Nederland zich terug in een //karakterlooze neutraliteit" (NijhoiF, II 299). Wij hielden op ons te laten gelden, om lui te kunnen rusten bij onze rijkdommen; wij wensten niet, langer mee te doen, en wij werden weldra ook niet meer geteld, men handelde buiten ons om en tot onze schade. Van de periode 1767—1780 zegt Pruiri (aangeh. bij Nijhoff II 209): «Ons volk geleek op een welgestelden rentenier, die zijn koetjes op 't droge heeft en in kalm zelfbehagen, om zich heen ziet naar het woelen en werken van minder gegoede of minder voldane buren." — De woorden van Potgieter nheb ik er met op gestoft" doen echter aan bepaalde uitingen denken, — die ik niet aanwijzen kan.
Pag. 58 reg. 25: of weet ik mij op het punt ran mijn geloof met maar kwalijk naar mijne Grondwet te schikken: in de Grondwet was het beginsel gehuldigd, dat, in de Staat, aan de belijdenis van welke godsdienstige gezindheid ook, volkomen vrijheid moet gewaarborgd zijn en geen gezindheid van wege de Staat bevoorrecht zijn mag: Staat en Kerk behoren gescheiden en de Staat neutraal te zijn. Van 1834—1839 en daarna noch, hadden echter de zogenaamde //Afgescheidenen" op de tastelikste wijze moeten ondervinden, in een formele vervolging, dat de geest van een Grondwet en de geest van het Gezag twee kunnen zijn. Willem II nu wenste, dat zijn onderdanen ten opzichte van de gewaarborgde godsdienstvrijheid niets te kort werd gedaan. In de allereerste maanden van zijn Koningsschap al, werd erkend het recht der //Afgescheidenen," weer aanhangig gemaakt de zaak van



liet Concordaat met Rome, een Kommissie benoemd die te overwegen had hoe men ie gemoet zou komen aan die Katholieken en die rechtzinnige Protestanten die bezwaren hadden kenbaar gemaakt tegen de bestaande Schoolwet. Het Concordaat (overeenkomst tussen een wereldlike Regering en de Paus, waarbij de Paus, onder bepaalde voorwaarden, vrijheid bekomt tot regeling van Kerkelike aangelegenheden), dagtekende van 1827 maar het was nooit tot uitvoering gekomen; noch altijd bevonden de Nederlandse Katholieken zich, hebbende geen bisschoppelike regeling, buiten de Algemene Kerkstaat. Willem II was van oordeel dat wat de kerkvorm aanging, behoudens de Grondwet, volkomen vrijheid behoorde te bestaan; hij opende daarom de onderhandelingen over het Concordaat weer, en ondertussen werd op verschillende verzoeken van dc Katholieke Geestelikheid reeds gunstig beschikt. Bij dc Protestanten werd deze goedgunstigheid met weinig vriendelike gevoelens waargenomen en het verzet bleef niet uit. //Eene maand na de Inhuldiging (op 2S Nov. 1810) gaven de Dagbladen het berigt van de naar Rome gezonden bevelen: en in plaats van 's Konings bedoelingen in verband te brengen met den algemeenen geest dien dc nieuwe Regering deed blijken, werd het huwelijk van Willem I, dat op 16 Pebruarij 1842 werd voltrokken, te baat genomen om het lasterlijk verzinsel uit te strooijen, dat de grijze Vorst aan zijnen zoon de toezegging tot het in werking brengen van zijn Concordaat als voorwaarde zijner Abdicatie had gesteld, daartoe belezen door de Katholieke Gravin D'Oultremont, Weldra werd het Vorstelijk Kabinet bestormd met Adressen, Vertoogen en Brieven van waarschuwing en raadgeving. Dc drukpers zette zich in beweging. Men twistte of de Grondwet een Concordaat gehood ot verbood, ot de Koning tot het sluiten bevoegd of onbevoegd was. Men betoogde, dat een Corcordaat aan geene zijde noodig, in alle opzigten onraadzaam, vernederend voor de Kroon, trrievend voor dc Natie was. Men wees aan, hoe de verheffing der Roomsche Geestelijkheid door den luister van Bisschoppelijke Waardigheden onder een kerkbestuur afhankelijk van Rome, een overwigt



aan de Roomschc kerk zou geven, 't welk op den bodem voor Protestantsche beginselen vrijgevochten niet zou geduld worden, en dat zelfs eene poging om te Amsterdam een Bisschoppelijken zetel te vestigen — liet mocht in 1827 doenlijk zijn geweest — de rust des Lands en welligt het aanwezen van den ' roon zou in de waagschaal stellen. Geruchten van allerlei aard werden er verspreid: ////de Utrechtsche Hoogeschool zou in een Bisschoppelijk Seminarium herschapen worden." " Geschriften, gloeijende van verontwaardiging, zag men te voorschijn komen." (Bosscha, liet Leven van Willem II, Boek III, hoofdst. 3). «De gisting die er onder alle standen der Protestantsche bevolking ontstaan was, bleef den Koning niet verborgen. Mannen, op wier bezadigdheid en goede trouw hij rekenen kon, en die ieder in zijne betrekking bekend waren met de stemming van onderscheidene volksklassen , gaven er heni hunne bezorgdheid over te kennen deels bij geschrift, deels mondeling toen hij in de zomermaanden van 18A1 eene reis deed door de Provinciën. De antwoorden echter, die hij of zelf gaf bij menig mondelijk onderhoud1 of die hij deels schriftelijk deels door onderscheidene Staats-ambtenaren deed geven, toonden dat geen bedreigingen hem zouden terughouden van 't geen hij als zijn Koningspligt beschouwde.' (Bosscha aldaar.) Kort zij hier aangetekend dat er ten slotte toch niet kwam van het Concordaat; het heeft noch aangehouden tot 1853 dat de Katholieken hun regelmatige kerkvorm met Bisdommen en Aartsbisdom kregen, niet zonder krachtdadig Protestanls verzet wederom. — Terzelfder tijd begon de grote School-strijd. Bij de school-wetgeving van 1S0G was een Staats-school in 't aanzijn geroepen die kerkelik neutraal was en liet Katholicisme en de Protestantse rechtzinnigheid wensten een onderwijs dat liet karakter van hun kerkelike belijdenis droeg. Maar diezelfde school-wetgeving had geen vrije oprichting van bijzondere scholen gedoogd en hiertegen nu was de strijd. Ook in dezen was de Koning, die inderdaad eigenaardige kerkelike sympathieën koesterde (ziedaar? over Bosscha, Leven, Nieuwe uitgaaf 410—443), op de hand van de klagers en eisenden. Van dier kant en



door de voorstanders van het Nationaal onderwijs van 1806 werd met brochures, verhandelingen, artikelen onverdroten gestreden. Hoezeer nu de Koning persoonlik geen vriend was van de Neutrale School en het Kon. Besluit van 2 Jan. 1812 recht indruiste tegen de praktijk en de geest van de Wet, daarbij ook op verschillende punten werd toegegeven aan de Ontevredenen, de Vrije School werd eerst in 1818, met de nieuwe Grondwet, door hen veroverd. — Potgieter zal echter wel biezondcr op de strijd om het Concordaat het oog gehad hebben.
Pag. 58 reg. 27: [of weet ik mij op hei punt nan mijn geloof niet maar kwalijk naar mijne Grondwet te schikken •, ] ik die terugdeins voor het onderzoek naar de vroegere partijschappen-, ik, die roestte in mijne rust: De Grondwet had alle geloven gelijkgesteld en geen verschil van godsdienst zou (naar 't scheen) ooit weer op politieke strijd uitlopen. Maar het Liberalisme van 1840 durfde aan zijn eigen beginsel van vrijheid niet getrouw zijn (zie de vorige Aantekening) en zMt noopte het alzo de kerkelike minderheid tot de politieke strijd om de Staatsmacht. En toch vréésde het oudere geslacht dat in 1840 de macht had, de partijschappen. Na 1815 had men dat tijdperk van de //rustige rust" gekregen, het tijdperk 1830. Er zou nooit weer tweedracht in Nederland zijn, niemand zou ooit weer ontevreden zijn, niemand weer diepzinnig, niemand weer bartstochteiik, niemand ooit weer overdreven. Effene, poëties getinte huiselikhoid was het hoogste ideaal. Hoe misdadig scheen toen een l)a Costa als hij tegen //den Geest der Eeuw" zijn ontzaglike bezwaren inbracht, inbracht dat men het horen moest! Moest men in Bilderdijk niet een vijand van het Vaderland zien, als hij aan zijn leerlingen de geschiedenis van dat Vaderland voordroeg uit liet oogpunt van noch niet volstreden partij-strijd en tegen de traditionele opvattingen in ? De geest van J 830 nu was in 1840 noch niet geweken; tegen die geest immers streed ook Potgieter. Biezondere aanleiding om het onderzoek naar de oude partijschappen hier te pas brengen, is voorzeker voor hem geweest , dat de historici zich



toenmaals tot dat onderzoek geprikkeld voelden door 't verschijnen van Bilderdijks Geschiedenis des Vaderland.? (1832—1853), uitgegeven door H. W. Tydeman. Zo was de Bosch Kemper's Staatkundige Partijen in NoordNederland' (1837) ontstaan (zie het belangwekkende voorbericht), dat noch in 1810 niet ingenomenheid in de Gids werd ter sprake gebracht «met het oog op het tegenwoordige oogenblik waarin de vroegere staatkundige partijen maar al te veel verlevendigd worden : het bock wordt in handen gewenst van wetgever en uitvoerende machten beide: //de Geschiedenis van het voorledene zij eene les voor het tegenwoordige, eene waarschuwing voor de toekomst." Maar sommigen vreesden herleving van de twisten die de Republiek vroeger of later hadden verdeeld, juist van het onderzoek en de hernieuwde belangstelling. En zö laat ] otgicter de vader van Jan Salie zich zelf veroordelen met dat veelzeggende woord: //ik deins terug voor het onderzoek mijner vroegere partijschappen en evenwel weiger ik rechtvaardig te zijn'overeenkomstig mijn eigene grondwet". Ook elders uit hij zich hierover: zie. in Huygens' Cluys-werck (1812; Krit. Stud. II, 12), in Het Rijks-museum te Amsterdam (1844; pag. 327): //Eendracht' predikte men, '/eendracht zong men, tot voorbijziens toe, of deze haren oorsprong nam uit overtuiging of uit onverschilligheid ; als de fakkel der partijschappen maar werd gebluscht, mogt ook de vonk der belangstelling uitgaan" (Potgieter spreekt hier meer bepaald van 1825). Zie ook vooral de opmerkelike bladzijde uit Staatsherrormen die we op het slot van deze Aantekeningen noch hebben aan te halen (bij Pag. 23 reg. 11).
Pag. 5!) reg. 1: Hij houdt een oogenblik op, maar vermant zich: zie de Beschouwing van het stuk pag. 75—76.
Pag. 59 reg. 5—15: Ik iras maar een koopman: //denkt niet, dat ik er mijn beroep om smaad als ik beken dat het lager is dan een man van Kunst en Wetenschap te zijn": //want een koopman als ik was in mijn tijd, kan geen klein man zijn": urn aar toch, ik was een koopman": het twede maar een koopman is niet



= liet eerste maar een hoopman; het eerste maar is = //niet meer dan," het bijwoord, — het twede is voegwoord en knoopt onmiddellik aan bij het pas voorafgegane: nmaar in elk geval toch niet meer dan een koopman."
Pag. 59 reg. 20: Jan Salie is de zoon van mijn'' orervloed etc.: Zie over de toestand van de natie in de eerste helft van de X VITI1'1' eeuw o. a.: Nijhoff, Staatkundige Gesch. van Nederland II Hoofdst. IX; De Beaufort, Historische Bladen I.
Pag. 59 reg. 30: Toen ik een geloof op mijne eigen hand had, toen ik er driest voor uitkwam, dat ik liet mijne het best van allen hield: nl. toen de Calvinistiese Geloofsbelijdenis die van de Staat was, de Gereformeerde (of Nederduits-Hervormde) //Publieke"- of Staatskerk. Met de Grondwet van 1798 was Kerk en Staat gescheiden; het beginsel dat alle burgers, van welke belijdenis ze zijn mogen, voor de Staat gelijk behoren te zijn, had daarin gezegevierd.
Pag. 59 reg. 33: toen beschermde ik alle vervolgden, die tot mij vloden: denk aan de Portugese Joden, aan de Brownisten, de Socinianen. De Rcfugié's, die zelf Calvinist waren, komen hier niet in aanmerking.
Pag. 59 reg. 33—pag. 60 reg. 3: waarom leert ge mij, nu ik allen gelijk heb gesteld, niet den waaraclitig-verlichtste, niet den waarachtig vroomste, niet den waarachtigliefderijkste van allen te worden: zie de Aantekening bij pag. 58 reg. 25 en in verband daarmee ook die bladzijde uit Salmagundi (1851), waarin Potgieter zich schoner dan ergens elders noch, in zijn opvatting van grondwettige politieke verdraagzaamheid, het tiepe van een oprecht en konsekwent Liberaal toont: als hij er voor uit is gekomen het te betreuren, dat de Katholieke geestelikheid zo weinig studie en ontwikkeling voorstaat bij de schare waarover zij gebiedt, in verband niet liet feit dat noch zo weinig Katholieken mee het roer van zaken houden, dan verklaart hij: //wie er zich over verbaast, dat wij wenschten het



[hen] te zien doen, verklare ons, welk een begrip lii.j zich vormt van eene nationaliteit der XlX'ie eeuw, die twee vijfde deelen der bevolking niet medetelt, niet in zich verlangt op te nemen! Ondanks al onze bewondering der X VII<ie eeuw, zijn wij de eersten om toe te geven, dat de tijd der uitsluiting voorbij is, dat eene vereeniging aller krachten er ons nog niet te vele belooft! welkom daarom in dezen krin^, lutherschen en remonstranten! die u beide over de vroegere heerscheresse hadt te beklagen; waren uwe gezindheden hare moeder en hare dochter niet? Welkom boven alles gij, wier ernst u nog altijd onderscheidt, al hebt gij uwe eigenaardige kleeding afgelegd, uwe nog eigenaardiger strengheid van zeden, ten minste in wat die voor de maatschappij te stroef had, getemperd! Er mogen zijn, die het bevreemdt ot bedroeft, dat de doopsgezinden niet langer weigeren zitting te nemen op de zetels der eere, wij die in de overtuiging deelen, dat onze tegenwoordige regering geen hooger belang heeft of kent, dan de steden door de eerlijkste en bekwaamste mannen, die tevens het vertrouwen der burgerij bezitten, zonder eenig aanzien van godsdienstige overtuiging te laten besturen, wij verbazen er ons niet, wij verheugen er ons integendeel over, dat zij u in grooten getale kiest. Er schuilt in uw genootschap een schat niet enkel van stoffelijke, maar ook van verstandelijke, van zedelijke kracht vooral, wier verspreiding door het gansche staatsligchaam slechts weldadig werken kan!"
{verdraagzaam te zijn —) het Leste bohrerk voor de Kerk, in het bloed van mijne vaderen gerest-. Potgieter zinspeelt hier op de weer ontwakende sektegeest in de Nederduits-Hervormde Kerk: de rechtzinnigheid (orthodoxie) zag in de on-rechtzinnigheid en in kerkelijke verdraagzaamheid de ondergang van die Kerk. Zie Potgieters denkwijze Als een risch op het drooqe (Proza 1837—1845) pag. 429.
Pag. GO reg. 4: Bravissimo, Jan\•. = «noch beter," //noch mooier!" — de klimax van Bravo, Jan\ onder aan bladzij 58; w ie kent niet het//Bravo bravissimo",—



waar bravo 't zelfde woord als braaf is (= knap, Üink) en bravissimo een superlatief daarvan.
Pag. 60 reg. 16: Jan leunt met welgevallen op den arm van Janmaat: zoo zij het, zoo blijve het-, symbolies dus op te vatten: handel en zeevaart onafscheidelijk aan elkander verknocht.
Pag. 60 reg. 24: hofje-, de Hollandse naam voor die meestal partikuliere stichtingen (//Eondatie's") waarin arme oude lieden, of ook wel op rojaler voet tegen zekere storting beter gezetene, huisvesting en verzorging verleend wordt; vooral in de Bestandstijd zijn er, als verschuldigde liefdadigheids-betoning voor verkregen rijkdommen, veel zo gesticht, uit hun fondsen noch steeds voortbestaande, waarvan ook tal van ouwe poortjes en ingangen met opschrift, in de Hollandse steden vooral, noch getuigenis atleggen. Het hofje behoort tot de zogenaamde //Godshuizen" (liefdadigheidsgestichten). Beets brengt ons op een zodanig in de Familie Kegge. En Potgieters tekening van een Haarlems hotje mag wel bijdragen ter verklaring van ons stuk: Al blijks genoeg wat ergernis — De 'saaiheid van een hofje me is; — Kan omvang eng, van aanleg stijf, — Ker reling s schemer ziek verblijf'. — Ken pleintje, dat voor ruimst verschiet — Der buren kleene vensters biedt, — Ken perkje, dat geen vogels trekt — Wijl iedere zoo' tot bleekveld strekt; — Ken pomp, die weigert meer te gaan — Zoo langzaam leerde dutten slaan; — Het voorversterf van hart en hoofd — Dat onder de asch de vonken dooft\
Pag. 60 reg. 25—-29: Houdt het Jannetje ten goede, dat zij met haar voorschoot langs hare oogen strijkt! — doch zij rept zich reeds hare plaats aan tafel in te nemen; — luistert nog een oogen blik naar een paar jongens, die het langst bij den haard blijven drentelen: de zin met doch wel aldus op te vatten: //doch laten wij hier niet meer bij verwijlen, de maaltijd begint" — niogelik met de bijgedachte //Jannetje houdt zich goed". Men kan een ogenblik geneigd zijn om het te verstaan als //doch Jannetje vermant zich" — maar dit verbindt
PoTGIETKK, Jan, Jannetje. 12



zich toch slecht met de Imperatief //Houdt het Jannetje
de;-T j1' CVe? verkcord' te verbinden met
de zakeltke inhoud van dat zij met haar voorschoot langs
hare oogen strijkt, doet men liever niet, als betere opvatting mogelik is.
Pag. 60 reg. 33—pag. 61 reg. 5: een snaaksche boqchel-. Jan Klaassen die van ouds een bochel was, een dubbele bochel en spillebeentjes had, een wonderlike (ook een graumlederen ? reg. 13 pag. 61) b.v. een hoge naar voien overgebogen gepluimde muts droeg en veel een houten sabel voerde, Jan Klaassen (over wiens geschiedenis Aem. \X. \\ ijbrands, Vriendjes uit onze jeugd m Volksalmanak van 1873), is voor Potgieter Iner de verwaarloosde genius van de Oud-Hollandse komedie. Kalvimstiese //strengheid", de verfijndheid Je Renaissance beschaving, en Patriciese deftighebben in de X VII dr eeuw reeds de ontwikkeling van Blijspel en Klucht onmogelik gemaakt. De Romantiek had wel een enkel goed Blijspel óók gebracht {de Neren van Iielvetius van den Bergh, 1837), maar herleving van het komies genre was zelfs niet in uitzicht. Maar in de Jan-Klaassen-kast werd noch altijd op volksaardige wijze volksleven gedramatiseerd! Uok m Albert (,Schetsen en herhalen II, 33) zet l otgicter: nl)e Jan Claessen is nationaler dan dat basterdkind ran een Griekinnetje met een Franschman" {de Achilles van Huydecoper).
Pag. 60 reg. 37: Jan Gat en Jan Hen: de eerste is de sukkel die nergens toe deugt, Jan Hen het onmanneIikc individu dat zich bij voorkeur bemoeit met de .dingen die de vrouw aangaan, het ver-wijfde mannetjesmens Jan Goddomme en Jan Kalebas laat Potgieter door Jan ontvangen (pag. 16), — dit edel tweetal niet.
Pag. 61 reg. 6 en vervolgens: Huygens had plezier in me, etc.-, nl. m zijn jeugd, de X Vilde eeuw. Zelfs een man als Huygens (voor Potgieter een van de mooiste XVIIiic-eeuwse tiepeii; zie zijn studie over hem m de Krit. Stud. II), Huygens zelfs heeft zich minstens eenmaal met alle ernst op een komedie toe-



gelegd; zijn Trijntje Cornelis (1659) is een van de meesterwerken onzer Letterkunde, veel te weinig gelezen en gewaardeerd. Terecht wordt het door Potgieter hier aangehaald. — Als Potgieter echter schrijft.: Sinds hebben de poëten mij verstooten, nl. sinds Huygens, — dan is dat toch moeielik te rechtvaardigen: om, uit de XVIII'le eeuw, van Langendijk te zwijgen, er zijn op het laatst viin de XVII'ic toch verscheiden zeer verdienstelike echt-Hollandse blijspelen gedicht!
Huygens die de geheimen ran drie Prinsen wist: want hij is Sekretaris en Raad geweest van Frederik Hendrik, Willem II (en de Prinses-Weduwe Maria) en Willem 111.
Pag. 61 reg. 11: op straat met je ronzebons: de ronzebons is de Jan-Klaassen-kast; is het een speciaalAmsterdiims woord daarvoor? — van Leunep gebruikt liet geregeld in zijne bekende schets Orer drie ijroote en miskende sladgenooten (in In en orer Amsterdam in het bundeltje Vertellingen ran vroeger en later tijd.)
Pag. 61 reg. 23: doldijnen: echt Hollands woord voor het troetelend spelen, liet dollen en sollen van de moeders met hun schootkleintjes, ook dolledijnen en in intensieve formatie dotlemedijnen, doldemedijnen luidruchtig dollen van moeders met kinderen, en doldetdemedijnen, wild stoeien van jongens, mekaar omgooien. Er is ook een dodijnen en een doudijnen. En een Erans dodiner: //heen en weer bewegen"; «wiegen"; //koesteren". Uit de wiegeliedjes kent men dijnen («sujen, sujen, dijnen"). Er uit Stijn Streuvels douwen: //fiorieneke nam het schreiend kindje uit de wieg en schuddend en douwend ging ze ermee in 't lioveke." Gehoord wordt ook sollemedijnen.
Pag. 61 reg. 32: nik heb ran mijn Huygens geleerd": nik spaer de roede niet, ik heb het volk te lief": Huygens zegt in het gedicht Aeti Barlaeus, toen Barlaeus hem bestraft had dat hij Tesselscha zo lastig viel om haar //mis-geloof" (1642; Worp JII, 180, v. Vloten V, 37): Het rleijen is een' gunst ran doodelick gerief — lek spaer de roede niet, ick hebb het kind te lief. Wat Jan



Klaassen, dc hekelaar, de man die lachende de waarheid zegt, dus van Huygens geleerd had, was in 't algemeen, te kastijden, zo nodig, wie men lief heeft.
Pag. 61 reg. 35: zijne ietwat paradoxale klagt: Een '/paradox" is een stelling die, naar de letlerlike betekenis van het Griekse woord, //tegen de gewone mening" indruist en die evenwel door de manier waarop ze geuit wordt, indruk maakt en, verwondering of bevreemding wekkende, prikkelt, dat men er zich "mee bezig houdt. Veel wat later van zelf spreekt en voor iedereen een waarheid is, heeft de mensen soms èèrst een tijd lang paradoxaal toegeklonken, toen het door deze of gene zonder veel betoog maar met gezag, tegen de heersende opinie's in was verkondigd. Een echt paradoxaal schrijver, was Multatuli. En zo verrast en bevreemdt het ons, als de verachte Jan Klaessen van zich zelf spreekt als de waarachtige personificatie van het nationale Blijspel, op zodanige wijze dat het • zich aan ons opdringt, ons beetpakt.
Pag. 61 reg. 35—pag. 62 regel 3: Jan Claas sen\ — als hadden komt, is hebben te laat; maar een ding beloof ik je, trameer Jan Salie zich van zijn hofje waagt, dan zal ik het al icie hem opnemen loof maken, ik ben niet voor niemendal Jan Kritiek: er was geen uitzicht dat uit Jan Klaassen vooreerst noch de man zou groeien die hij in de X Vilde eeuw getoond had te kunnen worden, geen uitzicht op een Blijspel dat voor de Natie spiegel en leerschool zou kunnen zijn: maar de roede zou evenwel weer gezw.aaid worden, de tuchtmeester was er: het was Potgieter en de Gids, Jan Kritiek; waar weer een Ideaal is, daar komt de kritiek weer! — Zie de Beschouwing van het stuk, pag. 67—68, pag. 76, en de Inleiding, XI—XXIX passim.
het iemand loof maken: //het iemand moe maken," //ik ben die drukte al lang loof" zegt men in N.-Holland (Bouman, Be Folkstaal in N.-Holland, 64). Ook b.v. bij Brederode komt het meermalen voor. Zie ook het Middelnederlands Woordenboek.



Pag. 62 reg. 7: Oranje in '/ hart, en niemand.« slaaf: uit van Harens Geuzen, Zang XXIV, 10: nOranje in 't hart\ en niemands knecht!", als leus der Noord-Hollanders in 1572: voor de Liberaal Potgieter de leus van de oprechte en wei-bewuste KonstitutioneleMonarchist. Zie voor zijn staatkundige gezindheid de tekenende bladzijde uit het opstel over Mr. A. W. Engelens Staati?hervormen (1845; Krit. Stud. II, 126—-127). na zijn strenge oordeel over de natie van na '30: "Eendragt!" riep men, schreef men, zong men; maar waarlijk, ik wilde geen tweed ragt, toen ik onder de mannen van het vorige bestuur, vergeefs naar de Iloofts [C. P. ] en de Bickers omzag, die voor Maurits en voor Willem den Tweede wel van zwichten, maar niet van plooijen wisten; die geloofden aan de magt van zedelijken moed. We wijken voor niemand, gelooven wij, in eerbied en gehechtheid aan het Huis van Oranje; maar om den wille van dat Huis zelf, we wenschten, dat de laatste vijf en twintig jaren mannen hadden opgeleverd, niet van die staatkundige partij, maar mannen van dien staatkundigen stempel: en de Heer E. houde het ons ten goede, dat wij daarom geen' vrede kunnen hebben met de verzen, waarin hij aan onzen Koning Willem II zegt:
Dien naam droef; ook de tel? uit uw doorluchten stam, De krijgsheld, die, ten spijt van 't muitziek Amsterdam, Den overmoed bedwong van 's lands geweldenaren.
Plebejer als we zijn, eischen wij in naam der historie niet enkel eerbied voor de gevallene grootheid onzer patriciërs; eischen wij onpartijdige waardering van bezielende beginselen; eischen wij die, gelooven wij, met dubbel regt in een' tijd, die zich op zijne beginselloosheid verheft! Vurig als wij verlangen, van onzen tijd als we zijn, dat het democratische element zich ontwikkele, eerbiedigen wij in Jan de Witt een genie, dat aan Wrillem III slechts écne kans liet, ooit in zijne voorvaderlijke waardigheden te worden hersteld, die van een groot man te zijn, die van hem te overtreffen. Verre er van de herleving van vroegere geschillen te verlangen, het zou het onmogelijke ge-



wenscht zijn, al ware het wenschenswaard, — vreezen wij niets zoo zeer als een volksgeest, //die loomheid wijsheid acht," en onverschilligheid vaderlandsliefde!"
Jan is met Oranje gevallen: nl. in 1795 toen de oude Republiek viel, het Stadhouderschap vernietigd werd, Willem V zelf zijn land verlaten moest. Toen was meteen het tijdperk van onze vernedering ingetreden.
Pag. 62 reg. 13: de andere karaktertrek', nl. zijn vroomheid: zie de Inleiding, XXVII—XXIX.