]Nut9comrm99Ïe vooi Ondcrwïj9.
	De School en het wetsontwerp tot regeling van de positie van vrouwelijke Rijks-ambtenaren en onderwijzeressen bij hel openbaar lager onderwijs, die in het huwelijk treden
	door ' jfohanna Cd H. JVaber
	(Met wetsontwerp en memorie van toelichting, als bijlage)
	Hmsterdam 8. L. van Looy. 1910.
	Prijs ƒ0.25. Bij 20 ex. ƒ0.20, bij 50 ex. ƒ0.16 p. e.



	



	De School en het wetsontwerp tot regeling van de positie van vrouwelijke Rijks-ambtenaren en onderwijzeressen bij het openbaar lager onderwijs, die in het huwelijk treden.



	



	Nlltoconnni->'.üc voor Onderwijs.
	De School en het wetsontwerp tot regeling van de positie van vrouwelijke Rijks-amblenaren en onderwijzeressen bij het openbaar lager onderwijs, die in het huwelijk treden
	door (B. H. )Vaber.
	(Met wetsontwerp en memorie van toelichting, als bijlage).
	Hmsterdam 8. L. van Loop. 1910.



	



	Voorbericht van de Nutscommissie voor Onderwijs.
	De Nutscommissie voor Onderwijs ontving van haar medelid Johanna W. A. Naber de hier volgende beschouwingen, waarvan zij met groote belangstelling kennis nam.
	Hoewel niet alle daarin opgenomen opvattingen die zijn van al hare leden, acht zij openbaarmaking van deze beschouwingen wenschelijk, nu de meeningen over het wetsontwerp tot regeling van de positie van vrouwelijke Rijks-ambtenaressen en onderwijzeressen bij het openbaar lager onderwijs, die in het huwelijk treden, nog niet allerwege gevormd zijn.
	"De Commissie is van oordeel, “dat in het algemeen aan ieder staatsburger, het zij man of vrouw, de vrijheid moet worden gelaten, zooveel mogelijk die plaats in de samenleving in te nemen, welke overeenkomt met zijn of haar aanleg en geschiktheid.
	Dit algemeen beginsel acht zij van groote beteekenis zoowel voor de gemeenschap als voor het geluk van hare individueele leden.
	Het is de vraag, of op dit algemeen beginsel voor een zekere categorie van die leden een uitzondering moet worden gemaakt, bij de wet, op grond van sekse of het al of niet gehuwd zijn.
	In vele gevallen zullen de betrokken echtgenooten het verkieselijk vinden, dat de vrouw, na haar huwelijk, den werkkring, dien zij, nog ongehuwd, buitenshuis vervulde, opgeve.
	Ook in onze Commissie vindt de opvatting weerklank, dat dit regel behoort te zijn.
	Maar ook voor hem of haar die zoo denkt, blijft de vraag, of de algemeen geldende wet daartoe behoort te dwingen.
	S Op deze vraag werpt de zeer persoonlijke beschouwing van Mej. Naber een scherp licht, dat klaarder doet zien, waarop het aan komt.
	Het is om die reden, dat de Nutscommissie voor de belangrijke beschouwingen welke hier volgen de aandacht vraagt.
	De Nutscommissie voor Onderwijs,
	Dr. D. BOS,
	Voorzittter,
	J. BRUINWOLD RIEDEL,
	Secretaris.
	Amsterdam, 30 Juli 1910.



	



	Inleiding.
	Er is door den minister Heemskerk een wetsontwerp ingediend, dat beoogt der gehuwde onderwijzeres bij het Openbaar Lager Onderwijs en der gehuwde Rijks-ambtenares de uitoefening van haar ambt, van haar beroep, te beletten. Zijne Excellentie grondt zich daarbij, blijkens de Memorie van Toelichting, op zedelijkheidseischen en op het belang, dat de Staat heeft bij de geboorte van kinderen; uict, er worde wel goede nota. van genomen, op gebleken of zelfs maar veronderstelde ongeschiktheid ingevolge huwelijk. De gevolgde redeneering is in het kort aldus saam te vatten: eene gehuwde onderwijzeres of ambtenares zal door de geboorte van kinderen in den regel zich bedreigd zien in hare finantieele positie: daarom zal zij grijpen naar middelen, die haar een kinderloos huwelijk in uitzicht stellen: daarom moet iedere onderwijzeres of ambtenares, die huwt, worden gedwongen tot het opgeven van haar ambt; heeft zij eenmaal den 45-jarigen leeftijd bereikt, dan mag zij ambtenares en echtgenoote tegelijkertijd zijn.
	Waarop deze redeneering steunt, blijkt niet. Feiten worden met aangehaald; cijfers ontbreken geheel; voorbeelden worden niet gegeven; bewijsmateriaal wordt niet aangevoerd. De minimaal korte, in het minst niet gedocumenteerde en uiterst vage Memorie van Toelichting (zie de bijlage) spreekt enkel en alleen van «ethische en sociale motieven, die te bekend zijn, dan dat daarover in herhaling zou zijn te treden;» wie ze niet kent, komt ze dus langs dezen weg niet te weten; bovendien wordt nog eens «in herinnering» gebracht, dat eene tegenovergestelde gedragslijn als het ware «uitlokt» tot het bezigen van middelen om het huwelijk kinderloos te doen blijven; maar eenige nadere toelichting ware niet ondienstig geweest voor wie zi<?h van dat «uitlokken als het ware» maar niets in herinnering brengen kan.
	Allereerst, allermeest dan ook, treft bij dit wetsontwerp de



	willekeurige aanranding der vrijheid om eigen particulier leven in te richten naar eigen goedvinden; eene aanranding, waardoor juist even veel Nederlandsche Staatsburgers als Staatsburgeressen direct worden getroffen; eene vrijheidsbeperking, die in beginsel het vrijheids- en rechtsbewustzijn van alle Nederlandsche mannen en vrouwen krenken moet. Maar deze consideratie, hoe klemmend ook, valt buiten den kring van overwegingen der Nuts-Commissie voor Onderwijs.
	Eveneens doet dit de vraag, of en hoe de moeder, de echtgenoote, in het belang van haar gezin bij dwang van Wet kan en mag worden gebonden binnen de vier wanden van haar tehuis. Het ware voorzeker een groot geluk te achten, indien ons Nederland reeds rijk en welvarend genoeg ware om allen Nederlandschen moeders te waarborgen, dat voor haar en voor haar kind door den arbeid van den man, van den vader, op voldoende wijze zoude worden gezorgd. Maar die mate van welvaart en nationalen rijkdom hebben wij nog niet bereikt en zullen wij vooreerst nog wei niet bereiken. Integendeel, de evolutie onzer economische toestanden drijft meer en meer de vrouw, de moeder, uit het gezin, om daar buiten, schouder aan schouder met den man, den vader, te arbeiden, om te helpen voorzien in het levensonderhoud van haar gezin. Maar, zooals ik reeds aanstipte, ook deze overweging ligt, evenals de vorige, buiten het terrein van overleggingen der Nuts-Commissie voor Onderwijs, die enkel en alleen zich heeft bezig te houden met de vraag: welke uitwerking zal deze Wet, eens in werking gesteld, hebben op het Openbaar Lager Onderwijs, in de Openbare School en vermoedelijk ook in de Bijzondere School, voor zoo verre deze afhankelijk is van Rijks-subsidies.
	Twee klassen van belanghebbenden moeten daarbij in aanmerking komen: zij, die onderwijs geven en zij, die onderwijs ontvangen. Ik wil daarom trachten achtereenvolgens op ieder dezer beide groepen van belanghebbenden de werking der Wet na te speuren.
	I.
	Zij, die onderwijs geven.
	In de groep van hen, die onderwijs geven, worden onderwijzers zoo goed als onderwijzeressen direct getroffen door de in het uitzicht gestelde Wet tot regeling van de positie van onderwijze-



	ressen bij het Openbaar Lager Onderwijs en Rijks ambtenaressen, die in het huwelijk treden. Want daar het wetsontwerp niet enkel onderwijzeressen maar ook alle Rijks-ambtenaressen treft, zal menig onderwijzer, zoo goed als menige onderwijzeres, er door worden gedwongen tot uitstel, zoo al niet tot afstel van zijn voorgenomen huwelijk, hetzij dan met eene zijner collega onderwijzeressen, hetzij dan met eene ambtenares in eenigerlei tak van Staatsdienst. Immers, de Vereeniging Thugater heeft er in haar adres aan den Minister reeds op gewezen: in de kringen, waaruit onderwijzers en onderwijzeressen bij het Lager Onderwijs voortkomen, zijn de finantieele verhoudingen gemeenlijk niet bevorderlijk voor het sluiten van een huwelijk op den leeftijd, die voor het gezin en voor den Staat beiden het meest wenschelijk is te achten. Zeer dikwijls kan het huwelijk alleen dan tot stand komen, wanneer op vaste verdienste van de vrouw kan worden gerekend; tenzij er eerst wordt gespaard, zoolang gespaard, tot de leeftijd, die kans geeft op de krachtigste nakomelingen, onherroepelijk voorbij' is. De Minister heeft in zijne Memorie van Toelichting een beroep gedaan op het belang, dat de Staat heeft bij de geboorte van kinderen; maar dal zal dan toch alleen gelden, wanneer het gezonde, krachtige kinderen zijn. Tegen het gevaar van huwelijken op al te jeugdigen leeftijd, zoo de Minister zich daarover bezorgd mocht willen maken, zijn wij wel gedekt door den lagen standaard der aanvangssalarissen.
	Wil men het huwelijk niet uitstellen, dan zal maar al te vaak de onderwijzeres, om toch maar te kunnen huwen, wordt dit wetsontwerp Wet, hare toevlucht moeten nemen tot eenig ander beroep, met langer arbeidstijd, ongeregelder en korter verloftijden, lager salarieering, om allicht te verouderen vóór den tijd, onder den druk van overmatigen arbeid en van finantieele zorgen, een druk, die zoo drukkend niet had behoeven te zijn.
	Het is niet om gebleken of veronderstelde ongeschiktheid: het is op zedelijkheidsgronden, dat de Minister de gehuwde onderwijzeres wil weren uit de school, en de gehuwde ambtenares uit de ambtenaarswereld. Nu is het zeker waar, dat het netelig vraagstuk van den loonarbeid der gehuwde vrouw ten nauwste samenhangt met het vraagstuk der openbare zedelijkheid. Maar of vrijheidsbeperking bij den arbeid de oplossing van beide vraagstukken zal brengen, mag redelijkerwijze worden betwijfeld. Arbeidsbeperking heft immers de harde noodzakelijkheid, die tot arbeid dwingt, niet op. Josephine Butler, die bij eene bespreking der openbare zedelijk-



	heid toch wel als bevoegde autoriteit mag gelden, heeft juist in het belang der zedelijkheid steeds met nadruk geprotesteerd tegen iedere arbeidsbelemmering van Staatswege voor de vrouw, ook voor de gehuwde vrouw.
	In zijne Memorie van Toelichting wijst de Minister op het zijns inziens bestaande gevaar, dat iedere onderwijzeres of Rijks-ambtenares, die huwt, tenzij zij wordt ontslagen, middelen zal bezigen om haar huwelijk kinderloos te doen blijven. Of de ervaring dienaangaande reeds iets met zekerheid heeft aangetoond, dan wel met eemgen schijn van zekerheid kan doen vermoeden, laat Zijne Excellentie onbesproken. (Zie de Bijlage.) Men moet echter weinig mensenkennis hebben, als men niet beseft, dat beperking der mogelijkheid om te komen tot een huwelijk, zal drijven tot ongewettigde verbintenissen, waarbij men juist zal grijpen naar middelen ter voorkoming der geboorte van een kind, die hinderlijke openbaring van verhoudingen, die men wil bedekken. Men moet bovendien wel blind zijn voor de teekenen der tijden en weinig kennis hebben genomen van de stroomingen in onze moderne litteratuur, als men niet ziet, dat ongewettigde verbintenissen met den dag in steeds breeder kring minder bedenkelijk worden geacht en voor velen hunne verontschuldiging vinden in het feit, dat het zoo dikwijls de overheid zelf is, die de echtverbintenis moeilijk, zoo met onmogelijk maakt. Hoe veel gereeder ingang zal die schijn van verontschuldiging nog vinden, wanneer de Staatsbemoeiing in deze zich nog zoo veel verder gaat uitstrekken dan zij reeds doet, en bij de Wet in breeden kring zal zijn geregeld, wat vroeger binnen beperkten kring slechts gold bij kracht van Koninklijk Besluit of bij plaatselijke gemeente-verordenmg, dus zooveel gemakkelijker kon worden ingetrokken of gewijzigd dan dit het geval is met eene Wet.
	Het wetsontwerp wil de gehuwde onderwijzeres weren uit de school om haar te binden aan haar huis, ter wille van haar kind, van hare huiszorgen. Maar daargelaten de vraag, of de zorg om de moeder, de huisvrouw, te binden aan haar tehuis inderdaa een voorwerp van Staatszorg behoort te zijn, rekening zal moeten worden gehouden met het feit, dat wij leven in eenen tijd, waarin het gezinsleven andere vormen aanneemt, daar de met groote snelheid veranderende economische levensvoorwaarden ook den arbeid der vrouw eenen algeheelen omkeer doen ondergaan. De opvoeding van het kind wordt meer en meer onttrokken aan de moeder zelve, aan den huiselijken kring. Men moge het betreuren, het is een onomstootbaar feit. De Leerplichtwet eischt het kind



	reeds vroegtijdig op voor de school; en de moeder weet trouwens maar al te goed, dat bij de hooge eischen, die tegenwoordig aan opleiding en onderwijs worden gesteld, zij zelve enkel nog maar in uitzonderingsgevallen de onderwijzeres van haar kind kan zijn. De strijd om het bestaan drijft het nog jonge kind naar werkplaats en fabriek, in bevoorrechte omstandigheden eerst nog naar het voortgezet onderwijs, naar de vakschool. Men kan de moeder met dwang van Wet wel binden aan haar huis, maar het kind blijft er met binnen. En nadat hare kinderen hare aanhoudende zorg niet meer behoeven, kan voor de vrouw nog aanbreken eene lange periode van rijk en krachtig leven. Eene Elizabeth Fry, de moeder van een groot gezin is haar gevangeniswerk eerst begonnen, nadat hare dochters volwassen waren; eene Josephine Butler heeft haren grooten internationalen strijd voor éénheid van zedewet eerst aanvaard, nadat hare zonen jonge mannen waren geworden. De zorg voor haar kind kan een vrouwenleven niet vullen in de lengte en in de breedte. Het wordt wel veelal als een axioma aangenomen; maar wie de werkelijkheid kent, weet ook, hoe onvoldaanheid en leegte, trots het moederschap, zich kunnen doen gelden.
	Nog minder dan de zorg voor haar kind, kan de zorg voor haar huishouden het leven der vrouw geheel in beslag nemen. Allerminst kan het dit doen in den kring der economisch minder sterken. Het huisbestier moet daar noodgedrongen tot een minimum worden beperkt. De oplossing van het dienstbodenvraagstuk, van het woningvraagstuk schijnt meer en meer te moeten worden gezocht in de richting van verplaatsing van het huisbedrijf buiten het gezin. De massa productie der groot-industrie levert zoo velerlei tot lager prijs en in beter conditie dan het individueel op bekrompen schaal gedreven huisbedrijf dit kan doen. Men bedenke daarbij wel, dat eene comfortabele, op breeden voet, in ruime woning met flink personeel gedreven huishouding heel iets anders is dan een huisbestier met kleine middelen, met onvoldoende hulp, binnen enge ruimte, wanneer arbeid, tijd en geld zoo productief mogelijk moeten worden gemaakt.
	Maar de bepaling der plaats van de moeder, van de huisvrouw, binnen het gezin, zoo zij dan al voorwerp van Staatszorg moge zijn, valt toch zeker buiten het kader der bemoeiingen van de Nuts-Commissie voor Onderwijs. Deze heeft slechts na te speuren de vermoedelijke uitwerking der Wet in de School.



	II.
	Zij, die aan het opvoedingswerk in de school zullen worden onttrokken.
	Dat het onderwijs aan de gehuwde onderwijzeres met minder zekerheid van een goeden gang van zaken dan aan de ongehuwde onderwijzeres kan worden toevertrouwd, is wel eene vooropgestelde meening, maar is geen bewezen feit. Door den Minister wordt in zijne Memorie van Toelichting (zie de Bijlage) dan ook terecht zelfs met geen woord daarvan gewag gemaakt. Buitenslands schijnt men in dit opzicht reeds zekere uitkomsten te hebben verkregen. In Italië zijn bij het Openbaar Onderwijs tal van onderwijzeressen gehuwd. In Zweden, Noorwegen en Denemarken denkt men er niet aan, de gehuwde onderwijzeres te weren uit de school; daar is men het enkel nog maar niet eens over de vraag, of de kosten van plaatsvervanging ingeval van zwangerschap, moeten worden gedragen door de aanstaande moeder zelve dan wel door den Staat. In Zwitserland zijn vooral op het platteland tal van onderwijzeressen gehuwd. In Pruisen, waar het celibaat voor de onderwijzeres verplicht placht te zijn, heeft men thans bij wijze van proef het aanblijven van gehuwde onderwijzeressen tijdelijk toegestaan. De ondervinding hier te lande opgedaan is nog te beperkt om als bewijsmateriaal voor of tegen te kunnen dienen ; door den Minister wordt er dan ook terecht geen beroep op gedaan. Trouwens, vergelijkende verzuimstaten, zoo zij alreeds irr genoegzaam aantal waren gepubliceerd, zouden niets bewijzen, zouden niets kunnen bewijzen, daar bij het Openbaar Lager Onderwijs de positie van onderwijzers en onderwijzeressen zoo geheel verschillend is. Reeds in haren opleidingstijd wordt de aanstaande onderwijzeres gesteld voor de verkrijging van een diploma meer, dat der nuttige handwerken; en dade lijk bij den aanvang harer werkzaamheden heeft zij te kampen met langer werkuren (door de algemeen gebruikelijke verplaatsing van het handwerkonderwijs buiten de eigenlijke schooltijden), met lager salarieering dan haar mannelijke collega; staat zij meest voor talrijker, namelijk de laagste, klassen dan hij, bij veelal kariger voeding, minder rust, schaarscher gelegenheid tot uitspanning; en dat juist op eenen leeftijd, waarop het geestelijk en lichamelijk nog niet geheel gevormde individu geregelde rust, gepaste uitspanning, goede voeding zoo dringend behoeft. Wat wonder dan, zoo de gevolgen van dien ongelijken druk in e



	ontwikkelingsjaren zich zouden doen gelden na het huwelijk en zich openbaren in meer ziekteverzuim van de gehuwde onderwijzeres dan van haren mannelijken collega. Maar nog eens, het zoude wel zoo kunnen zijn, maar dat het inderdaad zoo is, mag nog allerminst een bewezen feit worden geacht.
	Bedenkelijk is het ook, dat door de aanneming van deze Wet veler stemming zal worden gedrukt en dat het gedwongen verzaken van eene liefste hoop velen de rechte opgewektheid van geest, bij het onderwijs zulk een belangrijk vereischte, zal doen verliezen tot eerst na jaren van berusten de kalmte van ziel wederkeert.
	Of eene onderwijzeres, die huwt, per se iets van hare geschiktheid inboet, dan wel, zooals velen meenen, die geschiktheid juist ziet toenemen door het moederschap, zal wel steeds een punt van individueel onderzoek moeten blijven. Zoo ergens dan is hier generaliseeren eene gevaarlijke zaak, Maar daar de Gemeenteraad, die benoemt, ook kan ontslaan bij gebleken ongeschiktheid, dat wil zeggen ook bij gebleken ongeschiktheid wegens huwelijk, behoeft deze zaak ook niet eens en voor goed voor allen zonder onderscheid te worden geregeld bij dwang van Wet. Wordt in geval van huwelijk als vaste regel ongevraagd ontslag verleend, dan zullen meermalen goede, geschoolde krachten zonder noodzaak moeten worden vervangen door jongere, nog ongeoefende werksters. wat geenszins een onvermengd voordeel is te achten voor den geregelden voortgang van het onderwijs in eene klasse.
	Eigenaardig is het feit, dat het wetsontwerp, wordt het Wet, niet van kracht zal zijn voor het Bijzonder Onderwijs. De Minister vertrouwt blijkbaar, dat het door het Rijk gegeven voorbeeld wel van zelf door het Bijzonder Onderwijs zal worden gevolgd. Toch is.het gevaar niet denkbeeldig, dat door deze Wet zal worden bevorderd de oprichting van gesubsidieerde scholen door gehuwde vrouwen, om te trachten langs dezen weg van hunne nu eenmaal met inspanning en toewijding verkregen diploma s en ondervinding partij te trekken tot onderhoud van haar gezin. Dergelijke scholen, opgericht en in stand gehouden enkel om een middel van bestaan te verschaffen aan het hoofd, zijn nu zeker niet de meest gewenschte.
	Velen meenen, dat in eene bepaalde levensperiode de verschijning der gehuwde onderwijzeres voor de klasse eenen schadelijken invloed zal hebben op de zedelijkheid van het kind. Maar waarom zoude een normaal kind zijne onderwijzeres in zulke tijden met een



	ander oog zien dan zijne eigen moeder? Bovendien moet ook deze zaak tot de juiste proporties worden teruggebracht en mag niet worden vergeten, i°. dat lang niet alle onderwijzeressen zullen huwen, ook al hebben zij er de vrijheid toe; 2*. dat gehuwde onderwijzeressen niet altijd en onafgebroken in die levensperiode verkeeren. Daarbij is nog onlangs, en mijns inziens zeer terecht, door Mejuffrouw Anna Polak, de Directrice van het Nationaal Bureau van Vrouwenarbeid, opgemerkt, dat, in het algemeen genomen, het verlangen naar beroepsarbeid binnen huwelijk voor de vrouw niet ligt in den Nederlandschen volksaard. Dit blijkt, vervolgt zij dan, daaruit dat in die industrieën, waar het loon van den huisvader hooger en stabieler wordt, de arbeid der gehuwde vrouw van zelf, zonder dwangbepalingen, afneemt; en dezelfde verschijnselen, meent zij, doen zich gelden in den ambenaarsstand. Inderdaad mag worden verwacht, dat bij vermeerdering van welstand in het gezin, door promotie van den echtgenoot of wat ook, de gehuwde ambtenares allicht de gelegenheid zal aangrijpen om haar ambt of betrekking neder te leggen.
	De tijd, waarin het jonge kind aanhoudende moederzorg eischt, kan bovendien door eene billijke regeling der plaatsvervanging (te Amsterdam is dit reeds gebleken), zonder groote schade voor het onderwijs oordeelkundig worden verlicht; in ieder geval veel lichter worden gemaakt voor de aanstaande moeder dan in de bedrijven, waar men de onderwijzeres-moeder heen drijft door haar te bannen uit de school. Eene dergelijke periodieke vervanging ware trouwens aequivalent te achten aan de gewone periodieke vervanging van den onderwijzer wegens militairen dienstplicht.
	111.
	Zij, die onderwijs ontvangen.
	Maar al worden onderwijzers en onderwijzeressen beiden door het wetsontwerp tot regeling der positie van onderwijzeressen en Rijks-ambtenaressen, die in het huwelijk treden, direct getroffen: de school is er niet om hen : zij zijn er om de school. Het zwaartepunt der zaak ligt dan ook in den invloed, dien het wetsontwerp, eens Wet geworden, mag worden verondersteld te zullen hebben op de scholieren. Die invloed is mijns bedunkens moeilijk te overschatten. De toekomst van al onze jonge meisjes is er feitelijk bij in het spel en dus ook die van onze jongens, welke van de toekomst onzer meisjes nu eenmaal niet is te scheiden. De groote



	menschenmaatschappij bestaat uit mannen èn uit vrouwen en het peil van ontwikkeling der eene helft werkt onwederstaanbaar terug op de andere helft.
	De groote beteekenis van het wetsontwerp ligt, wat betreft de toekomst van onze meisjes in het algemeen, in het feit dat het niet enkel raakt onderwijzeressen bij het Openbaar Lager Onderwijs, dus ééne enkele bepaalde groep, maar alle vrouwelijke Rijksambtenaren bovendien. Het treft dus eene breede categorie van vrouwen, want nagenoeg in alle takken van Rijksdienst zijn tegenwoordig vrouwen werkzaam: bij Post en Telegrafie, bij de Rijks-Postspaarbank, bij het Rijks-Verzekeringswezen, bij de Staatsspoorwegen, bij het Archiefwezen, bij het Rijks Tucht-en Opvoedingswezen, bij het Gevangeniswezen, bij de Arbeids inspectie en waar niet al, terwijl veilig mag worden aangenomen, dat ontslag van vrouwelijk personeel ingeval van huwelijk als voorwaarde zal worden gesteld bij het verleenen van Rijks-subsidies aan vakscholen en aan inrichtingen van Hooger en Middelbaar Onderwijs *, en dat s Ministers wensch, dat het door het Rijk gegeven voorbeeld navolging zal vinden bij gemeente, provincie en waterschap, (zie de Memorie van Toelichting. Art. 3) allicht ook bij den particulieren werkgever, wel in vervulling zal gaan; in Amsterdam bijv. is het stelsel reeds van kracht bij Voorbereidend Onderwijs en bij Middelbaar Onderwijs voor Meisjes. De Wet treft derhalve eene zoo breede categorie van vrouwen, dat te verwachten is, dat daarmede strenge rekening zal worden gehouden bij overleggingen omtrent de opleiding aan het meisje te geven.
	Nu is de opleiding’ onzer meisjes ook zonder dezen nieuwen factor, verplicht celibaat, bij tal van ambten en betrekkingen, toch reeds een uiterst ingewikkeld vraagstuk. Er bestaat daarbij zoo veel minder eenheid, zooveel minder zekerheid dan bij berekeningen omtrent de opleiding aan onze jongens te geven. Uiterst moeilijk is het bereiken van evenwicht tusschen de opleiding der vrouw tot werkend lid der maatschappij en hare roeping als toekomstige kern en middenpunt van een gezin. De gedachte aan een mogelijk huwelijk, aan een mogelijk moederschap blijft ons bij de overweging der belangen onzer meisjes altijd beheerschen. Toch mag die onzekere toekomst niet den doorslag geven. Bij gelegenheid der gedachtenisviering van het 25-jarig bestaan der Vereeniging tet Behartiging der belangen van Jonge Meisjes, heeft Baronesse O. M. van Verschuer van Balveren er met nadruk op gewezen, dat het toch niet aangaat het huwelijk als uitsluitend levensdoel voor te



	spiegelen aan onze dochters, zooals wij bijvoorbeeld onze zonen aansporen tot den arbeid, door hen te wijzen op de betrekking, die zij eenmaal in de maatschappij hopen te bekleeden. Het moederschap, betoogde zij, is een doel, dat niet door allen kan worden bereikt en wat meer zegt, het is een doel, dat het meisje niet eens mag trachten te bereiken. Maar een doel, dat niet door eigen krachtsinspanning kan en mag worden bereikt, kan en mag ook geen direct doel der opvoeding zijn. Een doel, dat niet kan en dat niet mag worden nagestreefd, kan nooit een prikkel, eene aanmoediging tot krachtsinspanning zijn. En toch een doel moeten onze meisjes hebben, even goed, even concreet, als onze jongens dat behoeven, meer nog, moet er wezen bij hen, die voor hare opleiding verantwoordelijk zijn.
	Maar al te verlammend heeft bij de opleiding van het meisje steeds gewerkt de gedachte: «■ zij zal wel trouwen, vroeg of laat.» Die gedachte heeft verlammend gewerkt op de belangstelling van het meisje in onderwijs, waarvan zij maar al te vaak moest hooren, dat zij dat later «toch niet noodig zoude hebben» ; verlammend ook op de bereidwilligheid der ouders tot kapitaaluitleg bij de opleiding hunner dochters. Dat was, redeneerde men, immers naar alle waarschijnlijkheid toch weggeworpen geld, dat waren onnoodig besteede tijd en inspanning. Het is vreemd, maar de gedachte aan een mogelijk huwelijk is veelal eene belemmering eerder dan een spoorslag geweest bij de opvoeding onzer meisjes.
	De laatste jaren hebben hierin groote verandering gebracht. De vader, die Hooger Onderwijs begeert zijnen zoon, neemt niet meer als van zelf sprekend aan, dat Middelbaar Onderwijs al mooi genoeg is voor zijne dochter; de ouders, die zich finantieele opofferingen willen getroosten om hun jongen Middelbaar Onderwijs te doen genieten, zijn niet meer zoo vast overtuigd, dat Meer Uitgebreid Lager Onderwijs al wel is voor hun meisje. Meer en meer begint men in te zien, dat bij zoons en dochters beiden moet worden gelet op den individueelen aanleg, dat het meisje, zoo goed als de jongen, moet worden bekwaamd tot den economischen levensstrijd. De evolutie der tijden dwingt om in die richting te gaan en in ons gezegend Nederland is de ruime openstelling voor vrouwen van inrichtingen van onderwijs, van ambten en betrekkingen daarbij een krachtige prikkel geweest. Maar indien het bekleeden van tal van ambten en betrekkingen aan de gehuwde vrouw wordt verboden bij de Wet, dan zal de verlammende be-ekening eener huwelijksmogelijkheid weder hare oude kracht



	herwinnen bij de opleiding onzer meisjes; dan zal men voor haar weder kariger worden aan kapitaaluitleg in leertijd en in geld; onbewust zal dan het meisje weder worden gedrukt in hare belangstelling in een deel van het onderwijs, dat immers toch onnut is, als zij trouwt, naar zij in hare waanwijsheid meent; dan zullen véle goede elementen niet meer worden gevormd tot bruikbare leerkrachten en zal de school in de toekomst een deel harer beste’ onderwijskrachten moeten derven.
	De verplichtstelling van het celibaat voor eene overgroote meerderheid van ambten en betrekkingen zal bij plannen voor de opleiding van het meisje het huwelijk als levensdoel weder op min wenschelijke wijze naar voren schuiven, en dit zal ook ten gevolge hebben, dat men op het leerplan der Lagere School voor de meisjes eené onevenredig groote plaats zal willen inruimen aan de zoogenaamde specifiek vrouwelijke vakken: koken, huishouden, nuttige handwerken. Maar, dank aan veler onvermoeid streven, zijn die vaardigheden thans algemeen erkend als vakken, die zoo goed als ieder ander vak systematisch moeten worden aangeleerd en beoefend. Onder de denkbeelden, die in de laatste jaren bij ons vrouwen diep hebben post gevat, is zeker een der voornaamste, dat om iets goed te kunnen doen, de vrouw zoowel als de man het eerst moet hebben geleerd. De tijd, waarin men meende, dat het koken, het huishouden, het naaldwerk dingen waren, die iedere vrouw met een gezond verstand en met vlugge vingers al doende wel van zelf leerde, ligt thans gelukkig voor goed achter ons. Hier en daar in de gezinnen moge men nog dit verouderd standpunt innemen, er zich aan vastklampen bijna; in het algemeen genomen heeft de vrouw wel anders leeren oordeelen en weet zij thans, dat zij, zoo min als de man, zich ongestraft onttrekt aan den onverbiddelijken eisch van voorbereiding en stelselmatige opleiding tot iedere taak, die zij op zich neemt.
	De opleiding tot een bepaald vak behoort echter niet tot de taak van het Openbaar Lager Onderwijs. Zijn koken, huisbedrijf, naaldwerk inderdaad vakken, dan is voor het onderwijs daarin ook geene plaats op het leerplan der Openbare Lagere School; dan behooren de nuttige handwerken, in de Wet nu eenmaal met name genoemd, daar ook alleen tehuis in zoo verre als zij algemeen vormend zijn, dus enkel beperkt tot oefening van oog en hand, ontdaan van alles wat het karakter van vakonderwijs draagt; en in dien vorm niet van meer aanbelang voor het meisje dan voor den jongen, die immers zoo vaak als boekbinder, behanger,



	passementwerker, kleeder-, schoen- en zeilenmaker, in later jaren voor zijn levensonderhoud zal arbeiden met de naald. Reeds nu is de plaatsing van het handwerkonderwijs voor de meisjes op het leerplan der gemengde school een onoplosbaar vraagstuk, dat men ontwijkt, maar niet oplost, door de algemeen gebruikelijke verplaatsing van dit onderwijs buiten de eigenlijke schooltijden, tot nadeel èn van de leerlingen, èn van de onderwijzeressen, èn van de praktijk van het onderwijs zelf. Het is hier niet de plaats om dit nader uit één te zetten; maar wel is het hier de plaats om er met nadruk op te wijzen, dat door die inlassching onder verkapten vorm van vakonderwijs voor de meisjes op het leerplan der Lagere School, de eenheid van het onderwijs wordt verbroken en de gezonde toepassing van het stelsel van co-educatie, dat ten onzent toch al in zoo menig opzicht meer schijn dan wezen is, er aanzienlijk door wordt bemoeilijkt. Wordt, tengevolge van de aanneming van het wetsontwerp, het huwelijk meer nog dan vroeger het einddoel, waarmede men bij het onderwijs der meisjes rekening meent te moeten houden, dan zal men behalve de nuttige handwerken ook nog koken en huisbedrijf op het leerplan willen plaatsen. De moeilijkheden, die de plaatsing van het handwerkonderwijs op het leerplan reeds nu medebrengt, zullen dan worden verdrievoudigd ; geliefhebber zal er door worden bevorderd, in plaats van degelijke vakkennis; de aansluiting bij voortgezet onderwijs zal er voor de meisjes door worden bemoeilijkt.
	Ue eenheid bij het onderwijs in de klassen der gemengde school, bij het Openbaar Lager Onderwijs regel, zal derhalve onder pressie dezer eventueel aangenomen Wet op onheelbare wijze worden verbroken, wanneer het meisje reeds als kind zich hare toekomst zoo anders leert denken dan haar broeder, in zoo geheel andere verhouding dan hij wordt geplaatst ten opzichte van de aansluiting bij voortgezet onderwijs, bij herhalingsonderwijs, bij vakonderwijs. Maar als zij ten slotte niet trouwt, dan wel, ofschoon getrouwd, door de harde noodzakelijkheid toch tot loonarbeid wordt gedwongen, dan zal zij, onvoldoende opgeleid en beperkt in hare gelegenheid tot arbeiden, genoegen moeten nemen met laag loon en min gunstige arbeidsvoorwaarden in de zoogenaamde «vrije» beroepen en daar bovendien door haren grooten toevloed den loonstandaard nog doen dalen, zeker ook niet in het belang van den man, van het gezin, van de maatschappij in haar geheel.



	IV.
	Conclusies.
	Met terzijdestelling van beschouwingen over de in het wetsontwerp tot regeling der positie van vrouwelijke Rijks-ambtenaren en onderwijzeressen bij het Openbaar Lager Onderwijs, die in het huwelijk treden, gelegen vrijheidsbeperking, met terzijdestelling ook van beschouwingen omtrent de plaats der gehuwde vrouwen moeder in het gezin, als zijnde beschouwingen, die vallen buiten de grenzen van het veld van werkzaamheden der Nuts-Commissie voor Onderwijs, en mij bepalende tot de overweging welke de vermoedelijke uitwerking der Wet zal zijn in de School ten opzichte van onderwijsgevenden en onderwijsontvangenden beiden, meen ik uit het voorafgaande te moeten concludeeren, dat de voorgestelde regeling der positie van vrouwelijke Rijks-ambtenaren en onderwijzeressen bij het Openbaar Lager Onderwijs, die in het huwelijk treden,
	i, het zedelijk bewustzijn bij de onderwijsgevenden zal ondermijnen en aan het door den Minister in zijne Memorie van Toelichting vooropgestelde belang, dat de Staat heeft bij de geboorte van kinderen, zal schaden;
	2°. aan het opvoedingswerk in de School zal onttrekken vele vrouwen, die juist dat werk bij uitnemendheid zouden kunnen dienen ;
	3°. voor allen zonder onderscheid zal voorschrijven wat telken male een punt van individueel onderzoek behoort te zijn, daar de Gemeenteraad, die benoemt immers kan ontslaan bij gebleken ongeschiktheid, ook bij gebleken ongeschiktheid wegens huwelijk;
	4°. de eenheid van onderwijs bij het Openbaar Lager Onderwijs zal verbreken en de toepassing van het stelsel van coeducatie bemoeilijken;
	SS.5S. het peil der opleiding van onze meisjes zal doen dalen tot schade van den man, van het gezin, van de maatschappij in haar geheel.



	



	BIJLAGE.
	ONTWERP VAN WET betreffende de regeling van de positie van vrouwelijke Rijks-ambtenaren en onderwijzeressen bij het openbaar lager onderwijs, die in het huwelijk treden.
	Wij WILHELMINA, bij de oratie Gods, Koningin der Nederlanden, Prinses van Oranje-Nassau, enz,, enz., enz.
	Allen, die deze zullen zien of hooren lezen, saluut! doen te weten;
	A,,nn Wii in overweging genomen hebben, dat het wenschelijk is bij de wet
	7nn is het dat Wij, den Raad van State gehoord, en met gemeen overleg der Staten-Generaal, hebben goed gevonden en verstaan, ge ij U gc V 1 en verstaan bij deze:
	Artikel 1.
	Vrouweliike Rijksamb'enaren die in het huwelijk treden, worden met ingang
	geval van herplaatsing, alsdan toepasselijk.
	Artikel 2.
	De regel in het eerste lid van art. 1 gesteld, lijdt uitzondering: _
	a. wanneer de vrouw den vijf en veertigjarigen leeftijd heeft vervuld;
	i ”=£ »rr .SBrtMSJSisSLW: die woning;
	c wanneer dit door Ons, uit hoofde van de omstandigheid dat het ambt als een bijbetrekking kan worden waargenomen, bij met redenen omkleed, in Staatscourant te plaatsen besluit, wordt bepaald.^
	Een”besluit als sub c bedoeld kan zoowel voor een speciaal geval als voor een bepaalde categorie van ambten worden genomen.
	Artikel 3.
	In de wet tot regeling van het lager onderwijs worden de volgende wijn gingen gebracht.



	22
	In art. 30, eerste lid wordt na het bepaalde sub litt. c de punt veranderd in komma-punt, terwijl aan dat lid wordt toegevbegd :
	i/d. aan een onderwijzeres die in het huwelijk treedt, met ingang van den dag van haar huwelijk en wel hetzij op voordracht van burgemeester en wethouders, hetzij van den districts- of arrondissements-schoolopziener, naar de onderscheiding onder b en c van dit artikel gemaakt.”
	II.
	Art. 30, tweede lid, wordt gelezen; //In de gevallen onder b en c van het eerste lid van dit artikel bedoeld, kan het ontslag niet-eervol worden verleend.”
	111.
	Achter art. 30 wordt ingevoegd een nieuw art. 30Ms van den volgenden inhoud :
	„De regel, gesteld in art. 30, eerste lid sub d, lijdt uitzondering:
	a. wanneer de onderwijzeres den vijf en veertigjarigen leeftijd heeft vervuld;
	h. wanneer dit door den gemeenteraad, onder Onze goedkeuring, uit hoofde van de omstandigheid dat een onderwijzeres van bijstand minder dan 10 uren per week onderwijs heeft te geven, wordt bepaald.”'
	IV.
	Aan art. 43 wordt een zesde lid toegevoegd van den volgenden inhoud:
	«Aan de onderwijzeressen die, met toepassing- van art. 30, eerste lid d, zijn ontslagen, worden, indien zij geen recht op pensioen kunnen doen gelden, de betaalde bijdragen voor pensioen teruggegeven”.
	Artikel 4.
	Deze wet treedt in werking op den dag harer afkondiging. Zij behoeft niet te worden toegepast ten aanzien van in dienst zijnde ambtenaressen of onderwijzeressen, die binnen drie maanden na haar inwerkingtreden een huwelijk aangaan.
	Lasten on bevelen, dat deze in liet Staatsblad zal worden geplaatst, en dat alle Miuisterieele Departementen, Autoriteiten, Colleges en Ambtenaren, wie zulks aangaat, aan de nauwkeurige uitvoering de hand zullen houden.
	De Minister van Binnenlandsche Zaken,



	MEMORIE VAN TOELICHTING.
	Reeds kort na zijn optreden heeft het Kabinet zich rekenschap gegeven van het standpunt tegenover de vrouwelijke ambtenaren, die in het huwelijk treden, in te nemen. Verschillende omstandigheden hebben er evenwel toe geleid, dat dit onderwerp niet zoo 'spoedig aan de orde kon worden gesteld, als de ondergeteekende wel gaarne had gewenscht. Is aanvankelijk beoogd bij algemeenen maatregel van bestuur de vereischte regelen in het leven te roepen, nadere overweging stelde in het licht, dat slechts bij de wet in deze materie op bevredigende wijze kan worden voorzien. Al aanstonds reeds, omdat het derogeeren aan sommige wetsbepalingen gewenscht bleek. Maar vooral ook met het oog op de omstandigheid, dat de kwestie welke het hier geldt, in hooge mate actueel is voor de onderwijzeressen bij het openbaar lager onderwijs. En juist te haren opzichte kan, zonder aanvulling van de wet, geen bevredigende voorziening worden getroffen. De Regeering meende trouwens deze slotsom, welke strookt met de beschouwingen, door den ondergeteekende in de vergadering der Tweede Kamer van 5 December 1907 ontwikkeld, te eerder te kunnen aanvaarden, omdat zij er prijs op stelt een zoo belangrijk onderwerp dat tot uiteenloopende zienswijzen aanleiding geeft, niet dan in overleg met de Volksvertegenwoordiging te regelen.
	De onderhavige wetsvoordracht steunt, gelijk met het oog op de door het Kabinet beleden beginselen wel geen verwondering zal wekken, op de grondgedachte, dat als regel de huwende ambtenares niet in haar ambt kan worden gehandhaafd. De ethische en sociale motieven welke voor dit standpunt pleiten, zijn te bekend dan dat daarover hier in herhaling zou zijn te treden. Genoeg zij het, nogmaals in herinnering te brengen, dat een tegenovergestelde gedragslijn als het ware uitlokt tot het bezigen van middelen om het huwelijk kinderloos te doen blijven. Immers, aan het intreden van zwangerschap zijn als regel gevolgen verbonden welke de financieeie positie der echtgenooten ernstig bedreigen.
	Deze overweging leidt er echter toe, om, wanneer of uit hoofde van den leeftijd der vrouw geen uitzicht op zwangerschap bestaat, öl de consequentiën daarvan niet tot blijvend geldelijk nadeel voor het echtpaar behoeven te leiden, uitzondering op den regel te gedoogen.
	Artikelen.
	Art. 1, eerste lid, tweede en derde zinsnede. Billijk raag het heeten aan de ambtenares die ter zake van huwelijk, uit ’s lands dienst wordt ontslagen, hare reeds betaalde bijdragen voor eigen pensioen te restitueeren, indien zij althans hare aanspraak op pensioen verliest, en ook geen recht op pensioen kan doen gelden. Een dergelijke regeling is trouwens in overeenstemming met hetgeen de burgerlijke pensioenwet bepaalt ten opzichte van ambtenaren die wegens ziekte van hun ambt worden ontheven. De bijdragen voor weezen-pensioen beboeren niet te worden teruggeven, al ware het slechts omdat men, ook na het verbreken van den ambtelijken band, deelgerechtigd in het fonds kan blijven.



	schouwingen hare motiveermg. J) s b . heden kunnen worden verricht, eerstgenoemd geval, dat nl. de a J , eewoonliik ook de geboorte zonder dat de echte yke woning wordt én hare bevan kinderen wel met beletten, hetzeltde geldt, indien het ambt slechts trekking bchoorhjk n En bie bfsff&ssssat noodige waarborgen, in handen van de Kroon gelegd.
	A , q Onrlpr dit artikel zijn samengevat de onderscheidene wijzigingen welke de Lage'r-onderwijswet behoeft.d. Tegenover gedragslijn tegenover hnnne on J ®‘, w&re natuuriijk veel voor te zijne vrouwelijke ambtenaren. g yincie en waterschap, tegenover al zeggen, dat de gemeente,, en h P handelde. Nochtans meent de aa « de souvereiniteit van het hooger gesteld. , – ~~r
	Na het bovenstaande schijnt alleen de ZweiïSï al vaTde leerd, nog eenige toelichting e e oev . toegelaten, dat het daar sub uitzondering ten behoeve vannvßy^^^a^^ei“lt^gecaßuB{;o9itie) onder c ge. h gestelde geval h,er ™etJlB °eD ogm3chrevèn. De omstandigheid, dat de echtelijke dacht, hier scherpe! kon worde schoolgebouw kan voor de woning binnenshuis gemeenschap heeft a^ethXeUik nog gehandhaaid te onderwijzeres geen rede"verleuren het hoold met. het moederschap zich slecht vereenigen laat.__
	~0.-s.sasi. »»" .«*• ««•‘•KIS *SfSSSS£^ïSK fr"“.»'hel3ï; beginsel, he. hoog.» die taak te belasten.
	Art 4 Een eenigszins ruime overgangsbepaling mag, noodig heeten brengenf Vandaar de facultatieve formuleenng van art. 4.
	De Minister van Binnenlandsche Zaken
	(w. g.) HEEMSKERK.



	



	Bij den uitgever dezes verscheen :
	het Leerlingwezen in JVederland.
	In opdracht van dc JSutscommtssic voor Onderwijs
	door % Bruïnwold Riedel.
	Prijs 60 cent. Bij 10 exx. 50 cent, bij 25 exx. 40 cent p. ex.
	Vakonderwijs voor JVlelsjes.
	I.
	het Vakonderwijs in Koken en huishouden en de opleiding tot Dienstbode
	In opdracht van dc jVutscommissic voor Onderwijs
	door X Bnrinwold Riedel.
	Prijs 60 cent. Bij 10 exx. 50 cent, bij 25exx. 4oeentp.ex.
	XX.
	hetVakonderwijsin Ziekenverpleging
	Xn opdracht van dc JVutscommissic voor Onderwijs
	door X C. van Lanschot Rubrecht.
	Oud-Vcrplecgstcr.
	Met 9 bijlagen.
	Prijs óo cent. Bij 10 exx. 50 cent, bij 25 exx. 40 cent p. ex.
	Vakonderwijs in bet Buitenland.
	Xn verband met bet
	Vakonderwijs m JVederland.
	door R. % dc Groot,
	Inspecteur van het Middelbaar Onderwijs.
	Prijs fi.25.